نصف النهار مبدأ

در هیئت قدیم

دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی، ج ١، ص ١۴۶-١۵٠

مبدأ طول بلد كجاست ؟

دروس 11 و 12 و 13 در معرفت عرض و طول كوكب بوده است , و در آخر درس 26 تعريف عرض بلد گفته آمد , و از درس 30 تا اين درس يعنى ده درس مطالبى در پيرامون تعريف عرض بلد , و وجوهى در طريق يافتن آن ارائه داده ايم .

حال بدان كه مبدأ طول و عرض و كوكب , و نيز مبدأ عرض بلد به اتفاق ارباب علم هيات از قديم و حديث همانست كه گفته ايم . اما مبدأ طول بلد : اكثر قدماء مبدا طول بلد را غايت نقطه غربى يعنى از جزيره فرو كه آنرا هرو نيز مى نامن د , مى گرفتند . جزيره هرو يكى از جزائر خالدات ( جزائر كانارى ) است كه جزائر سعداء و جزائر سعاده نيز گويند . جزائر خالدات شش جزيره اند كه در مغرب آفريقا در اقيانوس اطلس نزديك به ساحل واقع اند . در قانون مسعودى بين آنها تا ساحل بحر ده درجه آمده است , و محمد بن جابر بن سنان بتانى معروف به بطليموس عرب دوازده درجه گفته است . اقيانوس اطلس را بحر محيط و بحر مغرب نيز مى نامند . جزائر خالدات اكنون غير معمور بلكه مغمور در آبست .

بطليموس و پيروانش مبدا طول بلد را از آن جزائر مى گرفتند , و بعد از آنان چون جزائر نام برده در آب فرو رفته بود , مبدأ طول را از ساحل بحر مغرب گرفته اند , چنانكه ابوريحان بيرونى در قانون مسعودى , مبدأ طول بلد را ساحل گرفته است لذا در جداول طول بلاد , براى رفع التباس , مبدا طول را مقيد كرده اند كه جزائرى است , يا ساحلى است . مثلا بيرونى در عنوان جدول طول و عرض بلاد قانون گويد :

( جدول اطوال البلدان من ساحل البحر المحيط الغربى , و عروضها من خط الاستواء ) . ( ج 2 ط حيدرآباد ص 547 )

و در مفتتح جدول مذكور كه اول باب دهم مقاله پنجم قانون است گويد :

( الباب العاشر فى اثبات اطوال البلدان و عروضها فى الجداول : قد اثبت فى هذا الباب جداول تضمنت اطوال البلدان و عروضها بعد الاجتهاد فى تصحيحها بموجب اوضاع بعضها من بعض و ما بينهما من المسافات , لا بالنقل الساذج من الكتب فانها فيها مختلطه فاسدة ياخذ بعض اطوال فيها من جزائر السعادة , و بعضها من ساحل البحر المحيط و بينهما عشرة ازمان , ثم اخذ بعضها من المشرق تتمة الماخوذ من المغرب , و جعلت نظامها بتزايد الطول دون العرض مبتدئا فيه من الساحل , و بذالك طول بغداد سبعون زمانا , ذكرتها لائلا يخلط احد الرايين بالاخره مقلدا عازب المعرفه بالحقيقة , غير مبال با فساد المصلح منها , و الله تعالى معين من استعان به فى تحصيلها) . ( ج 2 ط حيدرآباد ص 546 )

كلمه( يأخذ) در عبارت قانون , رسم الخط آن بايد بصورت( يؤخذ) طبع شده باشد كه مانند( اخذ) صيغه مجهول است و عبارت( المأخوذ من المغرب ) مؤيد آنست . و يا ياخذ با باى حرف جر , و اخذ بعد عطف بر آن , و مراد از ( ازمان) درجاتست كه هر يك درجه فلكى چهار دقيقه زمانى است . و چه بسا كه در كتب فن اجزاى فلك البروج را درجات , و اجزاى معدل النهار را ازمان گويند , زيرا كه زمان را مقدار حركت معدل النهار مى دانستند . يعنى در اين باب جداولى را كه متضمن طول و عرض بلاد است , پس از اجتهاد در تصحيح آنها به موجب اوضاع برخى از آنها با برخى ديگر , و به موجب مسافات ميان آنها ثبت كرده ايم , نه اين كه به نقل ساده يعنى به صرف نقل از كتابهايى در اينجا درج كرده باشيم , زيرا كه اطوال و عروض بلاد در كتابها آميخته و تباه است , بعضى اطوال در آنها از جزائر سعادت اخذ شده است , و بعضى ديگر از ساحل بحر محيط , با اينكه تفاوت طولى جزائر تا ساحل به ده درجه است . سپس براى تتميم و تكميل آنها برخى از اطوال و عروض بلاد از مشرق اخذ شده است . و من نظام ذكر بلاد را در تزايد طول قرار داده ام نه عرض , در حالى كه از ساحل ابتدا كرده ام و بدين نظام طول بغداد هفتاد درجه است . آنها را بدين نظام با تصحيح قرار داده ام تا يكى از دو راى مبدأ طول جزائرى و ساحلى مقلد فاقد معرفت به حقيقت و بى باك به افساد مصلح از آنها را به اشتباه نيندازد . خداى متعال يار آنست كه در تحصيل معرفت حقيقت بدو يارى جويد .

اين بود ترجمه گفتار بيرونى رضوان الله تعالى عليه مطابق نسخه مطبوع قانون بدان حدى كه عقل اين كمترين رسيده است . به عنوان مزيد استبصار گوييم كه : بيرونى به نص و تصريح خود او در عبارت فوق اطوال و عروض بلاد را تصحيح و به نظم خاص تنظيم فرموده است , نه اين كه مطابق اعمال قدماء به آلات رصدى , يك يك طول و عرض بلاد را تحصيل كرده باشد و گرنه مى بايستى مشرق و مغرب كره ارض را سير كرده باشد و به همه جاى آن رفته باشد , و او نرفته است و سير كره نكرده است و ادعا هم نفرموده است .

بدان كه مبدأ طول بلد را غايت نقطه غربى , بدين علت گرفتند كه تا ارضيات بر وفق سماويات قرار گيرد چه اين كه در درس 6 و 13 دانسته ايم كه : طول كوكب كه تقويم آنست به توالى است يعنى از غرب به شرق است , پس تدوين جداول زيجات به يك روش خواهد بود كه اطوال كواكب از غرب بشرق است , و اطوال بلاد هم از غرب بشرق يعنى هر دو به سبك حركت به توالى اند , و هم عروض كواكب از منطقه البروج بشمال و جنوب آنست , و عروض بلاد هم از معدل النهار بشمال و جنوب آن , پس آن دو امتداد طول به يك نحو , و اين دو امتداد عرض هم تقريبا به يك نحو خواهند بود . علاوه اين كه وحدت سبك و يك روش بودن جداول را در تسهيل محاسبه و عدم اضطراب خاطر , داخلى بسزا است . و اين مطلب را كه وحدت روش است در جداول ازياج نظائرى چند است كه در دروس آينده گفته آيند . و بعضى گفته اند كسانى كه مبدأ طول را منتهاى عمارت در جانب غرب قرار داده اند از اين رو بوده است كه مبدأ مذكور بدانها نزديك بوده است . در درس 33 در دروس معرفة الوقت و القبلة در اين وجوه سه گانه مبدأ طول گفته آمد كه :

و انما جعلوا مبدأ الطول منتهى العمارة فى جانب الغرب اما لقربه منهم , و اما لان يكون طول البلاد كطول الكواكب على التولى حتى تكون الارضيات على وفق السماويات , و اما لان يكون الطول على نسق واحد . ( ص 214 ط 1 )

نسق واحد همان يك روشن بودن است , و بعبارت ديگر وجه و بيان آن اين است كه چون مبدأ طول منتهاى عمارت غربى يا شرقى قرار داده شده , در صورت نخستين همه بلاد فقط در جهت شرقى مبدأ واقع مى شوند , و در صورت دوم همه آنها در جهت غربى آن , اما اگر مبدأ طول را منتهاى عمارت نگيريم و يكى از بلاد اواسط معموره را مثلا مبدأ قرار دهيم بايد در جدول طول بلد , يك يك بلد را معرفى كنيم و مواظب باشيم كه شرقى آنست يا غربى آن كمالايخفى و اين موجب اضطراب خاطر محاسب مى گردد كه بدان اشارت نموده ايم . و باز بحث بيشتر در اين امر در پيش است كه گفته آيد .

تبصره :

جزائر خالدات ( جزائر كانارى ) در اطلسها و نقشه ها و كره هاى ارضى در جهت غرب افريقا در اقيانوس اطلس شمالى قريب به عرض شمالى سى درجه مشاهده مى شود كه عرض شمالى هرو ( فرو ) على التحقيق 27 درجه و 45 دقيقه و 8 ثانيه است . و هرو در جزائر كنارى يعنى جزائر خالدات به صورت( هيرو) نيز نوشته آمده است , و گاهى هرو و فرو بشد و او نيز تلفظ مى شود , غرض در اين تبصره اين است كه بعضى گفته اند :

( و لما عرف آخرون ان تلك الجزائراى جزائر الخالدات , غرقت فى الماء جعلوا ساحل البحر الغربى عند خط الاستواء مبدءا) . ( ص 214 ط 1 دروس معرفة الوقت و القبلة )

با اين كه ساحل بحر غربى ( اقيانوس اطلس ) به محاذات جزائر كانارى در حدود عرض شمالى 27 درجه است و با تعبير( عند خط الاستواء) وفق نمى دهد , و اگر ساحل بحر غربى به محاذات جزائر كانارى نباشد باز( عند خط الاستواء) ناتمام مى نمايد . مگر اين كه مراد اين باشد كه چون طول بلد قوسى از دائره استواى محدود بين دائره نصف النهار مبدء , و دائره نصف النهار مفروض است گفته شده است كه : جعلوا ساحل البحر الغربى عند خط الاستواء مبدءا . فتبصر

. 

نصف النهار گرینویچ

سایت ویکی پدیا

نِصف‌ُالنَّهار مَبدأ گرینویچ یا نیمروزان گرینویچ به آن نصف‌النهار (خط طولی زمین) گفته می‌شود که از رصدخانهٔ سلطنتی گرینویچ لندن در انگلستان گذر می‌کند. طول جغرافیایی نصف‌النهار مبدأ به عنوان طول جغرافیایی صفر تعریف شده‌است. این خط فرضی که شرق و غرب را از هم جدا می‌کند، به عنوان نقطهٔ مبدأ در جهت‌یابی بر روی کرهٔ زمین به‌شمار می‌رود و پایه‌ای برای اندازه‌گیری زمان محسوب می‌شود و تمام مناطق زمانی بر اساس نقطهٔ صفر طول جغرافیایی بنیان گذاشته شده‌اند.

این نصف‌النهار از قطب شمال آغاز و با عبور از کشورهای زیر به قطب جنوب پایان می‌یابد

علت قرارگیری به عنوان مبدأ

تا پیش از سال ۱۸۸۲ آشفتگی زیادی در ساعت مورد استفاده در سطح جهان وجود داشت و هر کشوری پایتخت خود را مبدأ قرار داده و آن را ملاک اندازه‌گیری زمان می‌دانست. این موضوع باعث می‌شد که ساعت‌های دو کشتی که در اقیانوس در کنار هم قرار داشتند زمان‌های متفاوتی را نشان دهند. بنابراین در نشست بین‌المللی نصف‌النهار بین ۱۳ تا ۲۲ اکتبر سال ۱۸۸۴، تصمیم گرفته شد که نصف النهار کشوری که دارای امکانات و تجهیزات و منابع علمی بیشتری نسبت به دیگر کشورها داشته باشد به عنوان نصف النهار مبدأ انتخاب شود. بر این اساس، مشخص شد که بریتانیا از دیگر کشورها پیشروتر است و گرینویچ به عنوان نصف النهار مبدأ انتخاب شد.^[۲][۳]

هیچگونه دلیل جغرافیایی در انتخاب نصف النهار گرینویچ برای مبدأ وجود ندارد. اروپایی­ها تا اواخر قرن هفده نصف النهار خالدات را به عنوان آغاز نیمروزی میشناختند ولی بعد نصف النهار پاریس مبدأ شناخته شد و سرانجام در سال 1912 نصف النهار گرینویچ که از لندن می­گذرد نصف­ النهار مبدأ انتخاب گردید. ایرانی­ها در سال 1768 با توجه به موقعیت سیستان که چون زمانی آفتاب در نصف ­النهار آن قرار میگرفت همه مناطق را روشن میساخت آن را آغاز نیمروزی میدانستند و سیستان را نیمروز میشناختند.^[۴]

انحراف

در اوت ۲۰۱۵ دانشمندان اعلام کردند که در تعیین نصف النهار مبدأ واقع در گرینویچ لندن اشتباه صورت گرفته‌است. GPSها مشخص کرده‌اند که این محور ۱۰۲ متر به طرف شرق متمایل است و بر روی نقطه صفر قرار ندارد. آژانس ملی اطلاعات مکانی دلیل این اشتباه را تأثیر توده‌های درون هسته زمین بر روی روش‌های اندازه‌گیری قدیمی معرفی کرد. در قرن نوزدهم طول جغرافیایی از روی موقعیت ستارگان و با بهره‌گیری از جیوه مشخص شده بود ولی توده سنگ‌های سنگین در هسته زمین جیوه را جذب و از خط افقی منحرف می‌کرده‌اند.^[۵]

نشست بین‌المللی نصف النهار

در اکتبر 1884 در واشینگتن دی سی ایالات متحده برگزار شد، برای تعیین نصف النهار مبدأ برای استفاده بین‌المللی.^[۱] این کنفرانس بر اساس درخواست رئیس‌جمهور آمریکا چستر آرتور آرتور برگزار شد. موضوع مورد بحث، انتخاب «یک نصف النهار بود که به عنوان مبدا مشترک از طول جغرافیایی و استاندارد محاسبه زمان در سراسر جهان استفاده شود».^[۱] نتیجه این همایش انتخاب نصف النهار گرینویچ به عنوان استاندارد بین‌المللی برای طول جغرافیایی صفر بود.^[۱]

در دهه ۱۸۷۰، فشار برای ایجاد یک نصف النهار برای اهداف ناوبری جهانی و متحد کردن زمان محلی برای جدول زمانی راه‌آهن وجود داشت. اولین کنگره بین‌المللی جغرافیایی که در سال ۱۸۷۱ در آنتورپ برگزار شد، یک پیشنهاد به نفع استفاده از نصف النهار گرینویچ برای مقیاس (مقیاس کوچکتر) در نظر گرفت که این امر در عرض ۱۵ سال اجباری می‌شود.^[۲]