بسم الله الرحمن الرحیم

نکات ارسال شده در مورد بحث رؤیت هلال در انجمن گفتگوی علمی توسط نام کاربری هلال

بسم الله الرحمن الرحیم

سلام علیکم و رحمة الله
عرض ارادت خدمت استاد عزیز و گرامی؛
با عذرخواهی از تصدیع، نسبت به بحث‌های گذشته و پاسخ‌های مطرح شده، جهت حلاجی شدن بیشتر بحث و استفاده از راهنمایی‌های بیشتر حضرتعالی چند نکته را در بخش‌های جدا تقدیم می‌کنم.

توضیح اشکال مربوط به 24 ساعت نبودن هر روز(از غروب تا غروب) در مدل پیشنهادی استاد؛

با وجود پاسخ حضرتعالی اشکال مربوط به 24 ساعت کامل نبودن از غروب تا غروب هر روز، حل نشد؛ اجازه می‌خواهم مطلب را کمی با بسط بیشتر عرض کنم؛‌ بگمانم این اشکال تأثیر زیادی در مدل پیشنهادی دارد:

در مدل پیشنهادی، به دنبال یک میقات عام و دقیق هستید و همینطور که قبلاً‌ فی الجمله فرمودید تقویم جهانی باید سال و روز و ماه و ساعت و دقیقه و لحظه‌اش دقیق و مشخص باشد و همانطور که به درستی فرمودید باید از لحظه و دقیقه شروع کنیم تا به سال برسیم؛

دنیایی مدّ نظر ماست که ثانیه‌اش هم حساب دارد و اگر ثانیه جابجا شده یا در معیارهای بین المللی به درستی لحاظ نشوند،‌ مشکلات عدیده و جبران ناپذیری ایجاد می‌کند...

در مدل پیشنهادی، هر شبانه روز (غروب تا غروب) از حیث مقدار، با شبانه روز دیگر متفاوت است؛
اگر بخواهم دقیق تر و مصداقی تر عرض کنم، طبق ساعت‌های فعلی که شبانه روز 24 ساعت و هر ساعت 60 دقیقه و هردقیقه 60 ثانیه است، هر شبانه‌روز، 86400 ثانیه می‌باشد و این عدد چون با تقسیم مذکور، بدون باقیمانده می‌شود، نظم خوبی هم ایجاد می‌نماید¹؛

امّا اگر غروب تا غروب مکّه را میزان قرار دهیم، هر شبانه روز مقدارش با شبانه روز قبل متفاوت است؛ طبق محاسبات، از غروب یک روز تا غروب روز بعد مکه در اول فروردین 86420 ثانیه،‌ در اول تابستان 86413 ثانیه، در اول پاییز 86343 و در اول زمستان 86429 ثانیه است؛

مشکل اول خود همین متفاوت بودن هر روز نسبت به روز دیگر است که باعث بی‌نظمی است و باعث می‌شود نتوان فعالیت‌های دقیق روزمره را برای روزهای مختلف به طور همانند برنامه ریزی نمود؛

مشکل دوم،‌ تقسیم نشدن بر ساعات و دقائق است؛‌یعنی حتی اگر بخواهیم تمام دقائق و ساعات یک روز مساوی باشند، هر ثانیه و دقیقه یک عدد اعشاری خواهد بود.

حتی اگر مدت زمان هر ثانیه را تغییر داده و بیشتر یا کمتر کنید، بازهم فقط ساعت و دقیقه و ثانیه برای «یک روز»، صحیح و غیر اعشاری می‌شود و آنچه حضرتعالی فرمودید مبنی بر اینکه سرعت پاندول (مقدار هر ثانیه) بر اساس مقدار هر روز تغییر کند، مشکل غیر قابل قبولی ایجاد می‌کند و آن اینکه یک مقیاس زمانی واحد برای اندازه گیری زمان انجام کارها نداریم؛ مثلا اگر بخواهند کاری را تنظیم کنند که درست 10 دقیقه به طول انجامد،‌ 10دقیقه‌های هر روز مقدار متفاوتی خواهد بود؛ علاوه بر آن، تمام فعالیتهای زمان دار ثابت را نمی‌توان با این ساعت تنظیم کرد؛ مثلا زمان هریک از دو وقت مسابقۀ کشتی 3 دقیقه است و اگر بخواهیم 3دقیقه را با این ساعت پیشنهادی حساب کنیم،‌ زمان کشتی در هر روز متفاوت از روز قبل می‌شود یا مثلاً در رکوردگیری دو 100 متر اگر بر اساس فلان روز حساب کنیم 9 ثانیه است و اگر بر حسب روز دیگر،‌ 10ثانیه! و لذا طبق این پیشنهاد،‌ باید ساعت و زمان سنج دیگری داشته باشیم که بر اساس یک سرعت ثانیه‌ای ثابت زمان را محاسبه کند یعنی یک زمان سنج وساعت بین المللی دیگری برای وقت تعیین کنیم یعنی ساعت بین المللی شمارۀ2! و بازهم مشکل حل نمی‌شود زیرا اگر کسی مثلاً در ساعت6 بگوید «1 دقیقۀ دیگر شیر آب را ببند» باید با ساعت بین المللی شمارۀ 2 حساب کند ولی اگر بگوید «ساعت 6 و 1 دقیقه شیر آب را ببند»،‌ زمان دیگری خواهد شد!

مشکلات به همین‌جا ختم نمی‌شود مشکل دیگر و شایدایراد بزرگتر،‌ تطبیق ساعت بین المللی (منظورم همان ساعت بین المللی شمارۀ1 است) بر ساعات محلی است زیرا عقربه‌های ساعت بین المللی کندتر یا تندتر از عقربه‌های ساعت محلی می‌چرخد!

در مدل پیشنهادی، طول شبانه روز یک محل در یک تاریخ با طول شبانه‌ روز بین المللی و تقریبا همۀ بلاد دیگر در همان روز متفاوت خواهد بود لذا وقتی بخواهیم ساعت محلی را بر ساعت جهانی تطبیق کنیم به مشکل بر می‌خوریم در ساعت18 محلی، ما چند ساعت از ساعت مبدأ عقب تر یا جلوتریم؟ مثلا در حال حاضر عراق 3 ساعت از گرینویچ جلو تر است اما در مدل پیشنهادی، اول باید بگوییم «این که می‌گویی 3 ساعت جلوتر» منظورت به ساعت عراق است یا مبدأ؟ یعنی 60دقیقه که طول دقائقش به ساعت عراق باشد یا مبدأ؟ چاره‌ای نیست جز اینکه ملاک را مبدأ قرار دهیم چون در غیر این صورت تفاوت هر محل نسبت به مبدأ ملاکش با محل دیگر متفاوت خواهد بود و عملا برای فهمیدن یک تفاوت ساعت ساده بین نقاط مختلف دنیا باید نرم افزار یا ماشین حساب در کار باشد و باز هم سر نمی‌رسد که با کمی تأمل معلوم می‌شود وجالب است که در این مدل، کسی که یک ساعت مچی با تنظیم عربستان دارد،‌ساعتش به درد عراق نمی‌خورد و باید ساعت عراقی بخرد! حتی در شهرهای مختلف یک کشور و حتی روستاها باید ساعتهای مختلفی داشت!

حالا فرض کنیم اصلاً سرعت پاندول (مقدار هر ثانیه) را تغییر ندهیم ولی از ساعت 23 تا 24 دقایق و یا ثانیه‌هایی را حذف یا اضافه کنیم،‌ توجه دارید که مشکلات دیگر همچنان پابرجاست؛ از جمله اینکه در دنیایی که ثانیه‌ها و بلکه صدم ثانیه‌ها تعیین کننده هستند، حذف آنها و نامنظم کردن روزها حتی به لحاظ ساعت قراردادی می‌تواند بی‌نظمی‌های عدیده‌ای ایجاد کند؛ علاوه بر اینکه مثلاً در برخی زمان‌ها، شهرها نمی‌توانند ساعت خود را با ساعت جهانی تطبیق کنند به عنوان نمونه:
در روز 20سپتامبر (تقریبا اول پاییز) طول یک شبانه روز (غروب تا غروب) در «کیپ تاون» آفریقای جنوبی، 24ساعت و 41 ثانیه (با مقدار ثانیه‌های فعلی ثابت) است؛ اما همان تاریخ در مکه شبانه روز، 23 ساعت و 59دقیقه و 3ثانیه است و اگر مرد کیپ تاونی بخواهد در ساعت 23:59:30 بخواهد حساب کند که چقدر از ساعت23:59:30 مکه جلوتر است،‌متوجه می‌شود که مکه اصلا ساعت 23:59:30 در این روز ندارد!!

از طرفی اگر بخواهید دست از غروب بردارید و همانند وضعیت کنونی، زمان ساعت را بی‌ارتباط با طلوع و غروب و برای 24 ساعت تنظیم کنید، مشکل دیگری ایجاد می‌شود و آن اینکه اعمال شرعی که وابسته به شب یا روز هستند، کاملاً‌ به هم می‌ریزند و تنظیمشان با تاریخ به هم می‌خورد؛ مثلا شب جمعه شرعاً‌ باید از غروب آغاز شود در حالی که در تاریخ ما، جمعه از ساعت 24 نیمه شب (یا هرزمان قراردادی دیگر) آغاز می‌شود و تا 24 روز بعد ادامه دارد یعنی اگر جمعه را از ساعت 24 شروع کنیم،‌نیمی از یک شب و نیمی از شب بعد، هردو در جمعه واقع می‌شوند و جمعه،‌ 2شب خواهد داشت.

نتیجةً به نظر می‌رسد اگر برای مدل پیشنهادی تقویم بین المللی، فقط همین اشکال وارد باشد، همین امر برای انصراف از این مدل کافی است.

با تشکر فراوان از حوصله‌ای که به خرج می‌دهید؛ ( ارسال اول) 20 دی 1403
------------------

توضیح اشکال مربوط به 24 ساعت نبودن هر روز(از غروب تا غروب) در مدل پیشنهادی استاد؛

با وجود پاسخ حضرتعالی اشکال مربوط به 24 ساعت کامل نبودن از غروب تا غروب هر روز، حل نشد؛ اجازه می‌خواهم مطلب را کمی با بسط بیشتر عرض کنم؛‌ بگمانم این اشکال تأثیر زیادی در مدل پیشنهادی دارد:

در مدل پیشنهادی، به دنبال یک میقات عام و دقیق هستید و همینطور که قبلاً‌ فی الجمله فرمودید تقویم جهانی باید سال و روز و ماه و ساعت و دقیقه و لحظه‌اش دقیق و مشخص باشد {در ساعت‌بندی زمان، محتاج یک تناوب هستیم، و سه حرکن داریم که تناوب دارند و میتوانند راسم تقسیم‌بندی و استاندارد سازی زمان شوند، حرکت انتقالی زمین سالیانه به دور خورشید، حرکت انتقالی ماه به دور زمین، حرکت وضعی زمین به دور خودش، پس واحد تکوینی، همین تناوب‌ها است، سپس هر تناوب را میتوان به عدد دلخواه و در چند مرحله تقسیم کرد، و از اینجا ساعت و سپس دقیقه و سپس ثانیه و سپس ثالثه و هکذا، نسبت به تناوب حرکت وضعی زمین پدید میآید که بازه زمانی دو عبور متوالی مرکز خورشید حقیقی یا متوسط از مثلا نصف النهار است، که فعلا واحد قراردادی استاندارد ساعت‌بندی تناوب حرکت وضعی زمین، یک از ۸۶۴۰۰ قسمت از این تناوب است که نسبت به خورشید متوسط که دائما در معدل النهار است فرض میشود، و با تنظیم پاندول ساعت مکانیکی یا غیر آن به نمایش گذاشته میشود، و از آنجا که بازه زمانی هر تناوب برخودار از یک تلورانسی هست پس هر چه سیکل متناوب کوچکتر باشد، واحد استاندارد، دقیق‌تر و با تلورانس کمتر است، لذا تناوب در انواع ساعت‌های اتمی با تلورانس ناچیز همراه است، و وقتی به تموج پایه هر عالم برسیم، با یک سیکل ثابت غیر شناور و با تلورانس صفر روبرو هستیم، که در مباحثه ذیل بحث جزء لایتجزای زمان هر عالم گفتگو کردیم، و این جزء لایتجزی است که نقش ثبوتی اصلی في علم الله تعالی دارد.حسین} و همانطور که به درستی فرمودید باید از لحظه و دقیقه شروع کنیم تا به سال برسیم؛

دنیایی مدّ نظر ماست که ثانیه‌اش هم حساب دارد و اگر ثانیه جابجا شده یا در معیارهای بین المللی به درستی لحاظ نشوند،‌ مشکلات عدیده و جبران ناپذیری ایجاد می‌کند... {همانطور که عرض کردم تا آنجا که بنده فعلا میدانم چاره‌ای از شناور بودن مقدار دقیق زمانی ثانیه نیست، و لذا وقتی ثانیه فعلی را مد نظر قرار دهید، یک شبانه‌روز دقیقا ۸۶۴۰۰ ثانیه حاصل شده از همین تناوب حرکت وضعی است، اما وقتی تلورانس تناوب حرکت وضعی بالدقة با ثانیه ساعت اتمی مثلا مورد سنجش قرار گیرد میگویید این تناوبها، یعنی تناوب دو عبور مرکز خورشید، دقیقا برابر نیستند، یعنی حتی در خورشید متوسط-حسین}

در مدل پیشنهادی، هر شبانه روز (غروب تا غروب) از حیث مقدار، با شبانه روز دیگر متفاوت است؛
اگر بخواهم دقیق تر و مصداقی تر عرض کنم، طبق ساعت‌های فعلی {اینها زمان خورشیدی متوسط هستند که با زمان خورشیدی ظاهری که متغیر است تفاوت دارند، و نیز ۳ دقیقه و ۵۶ ثانیه از یک دور کامل زمین به دور خودش که زمان نجومی است بیشتر است چون زمان نجومی با دو عبور متوالی یک ستاره ثابت از نصف النهار سنجیده میشود-حسین} که شبانه روز 24 ساعت و هر ساعت 60 دقیقه و هردقیقه 60 ثانیه است، هر شبانه‌روز، 86400 ثانیه می‌باشد و این عدد چون با تقسیم مذکور، بدون باقیمانده می‌شود، نظم خوبی {و شاید بتوان گفت نظم دقیق‌تر محاسبه ثانیه‌های سال است که کمی بیش از ۳۶۵ روز و ۶ ساعت و ۹ دقیقه و ۹.۷ ثانیه است-حسین} هم ایجاد می‌نماید¹؛

امّا اگر غروب تا غروب مکّه را میزان قرار دهیم، هر شبانه روز مقدارش با شبانه روز قبل متفاوت است {دو علت دارد، یکی سرعت بیشتر در حضیض و دیگری میل محور حرکت وضعی، و اختصاصی هم به مکه ندارد.حسین} ؛ طبق محاسبات، از غروب یک روز تا غروب روز بعد مکه در اول فروردین 86420 ثانیه،‌ در اول تابستان 86413 ثانیه، در اول پاییز 86343 و در اول زمستان 86429 ثانیه است؛

مشکل اول خود همین متفاوت بودن هر روز نسبت به روز دیگر است که باعث بی‌نظمی است و باعث می‌شود نتوان فعالیت‌های دقیق روزمره را برای روزهای مختلف به طور همانند برنامه ریزی نمود؛ {نفهمیدم مقصود شما از مشکل چیست؟ آیا در برچسب‌زنی یک بازه زمانی بزرگ حدود ۱۲ ساعته به شب اول ماه چه مشکلی ایجاد میشود؟ آیا صرف اینکه در بعض موارد دقیقه مشکل پیش میآید در ما نحن فیه هم مشکل داریم؟ آیا امروزه که همه متشرعه میدانند نماز ظهر همیشه در وقت ۱۲ رسمی نیست مشکلی برایشان ایجاد کرده؟ آیا اینکه متشرعه نصف شب شرعی را ساعت ۱۲ شب نمیدانند مشکلی پیش آورده؟-حسین}

مشکل دوم،‌ تقسیم نشدن بر ساعات و دقائق است؛‌یعنی حتی اگر بخواهیم تمام دقائق و ساعات یک روز مساوی باشند، هر ثانیه و دقیقه یک عدد اعشاری خواهد بود. {توضیح دادم، که اگر مورد قبول ذهن شریف شما بشود، عدد اعشاری در رجوع به ثانیه با معیار غیر از حرکت وضعی زمین است، یعنی ثانیه‌ای که بتواند تلورانس آن را ساماندهی کند و در نتیجه به صورت عدد کسری در خروجی جلوه کند.حسین}

حتی اگر مدت زمان هر ثانیه را تغییر داده و بیشتر یا کمتر کنید، بازهم فقط ساعت و دقیقه و ثانیه برای «یک روز»، صحیح و غیر اعشاری می‌شود و آنچه حضرتعالی فرمودید مبنی بر اینکه سرعت پاندول (مقدار هر ثانیه) بر اساس مقدار هر روز تغییر کند، مشکل غیر قابل قبولی ایجاد می‌کند {مقصود بنده از تغییر سرعت پاندول، خارج کردن عدد ۲۴ از معیاریت مطلقه بود، و جواب از اینکه فرمودید ناچار از ساعت غیر طبیعی هستید، و عرض کردم ناچاری نیست، بلکه از پیرمردها شنیدم سالها متشرعه طبق آن عمل میکردند، بلکه عرف عام غیر متشرعه هم.حسین} و آن اینکه یک مقیاس زمانی واحد برای اندازه گیری زمان انجام کارها نداریم؛ مثلا اگر بخواهند کاری را تنظیم کنند که درست 10 دقیقه به طول انجامد،‌ 10دقیقه‌های هر روز مقدار متفاوتی خواهد بود؛ علاوه بر آن، تمام فعالیتهای زمان دار ثابت را نمی‌توان با این ساعت تنظیم کرد؛ مثلا زمان هریک از دو وقت مسابقۀ کشتی 3 دقیقه است و اگر بخواهیم 3دقیقه را با این ساعت پیشنهادی حساب کنیم،‌ زمان کشتی در هر روز متفاوت از روز قبل می‌شود یا مثلاً در رکوردگیری دو 100 متر اگر بر اساس فلان روز حساب کنیم 9 ثانیه است و اگر بر حسب روز دیگر،‌ 10ثانیه! و لذا طبق این پیشنهاد،‌ باید ساعت و زمان سنج دیگری داشته باشیم که بر اساس یک سرعت ثانیه‌ای ثابت زمان را محاسبه کند یعنی یک زمان سنج وساعت بین المللی دیگری برای وقت تعیین کنیم یعنی ساعت بین المللی شمارۀ2! و بازهم مشکل حل نمی‌شود زیرا اگر کسی مثلاً در ساعت6 بگوید «1 دقیقۀ دیگر شیر آب را ببند» باید با ساعت بین المللی شمارۀ 2 حساب کند ولی اگر بگوید «ساعت 6 و 1 دقیقه شیر آب را ببند»،‌ زمان دیگری خواهد شد!

مشکلات به همین‌جا ختم نمی‌شود مشکل دیگر و شایدایراد بزرگتر،‌ تطبیق ساعت بین المللی (منظورم همان ساعت بین المللی شمارۀ1 است) بر ساعات محلی است زیرا عقربه‌های ساعت بین المللی کندتر یا تندتر از عقربه‌های ساعت محلی می‌چرخد!

در مدل پیشنهادی، طول شبانه روز یک محل در یک تاریخ با طول شبانه‌ روز بین المللی و تقریبا همۀ بلاد دیگر در همان روز متفاوت خواهد بود لذا وقتی بخواهیم ساعت محلی را بر ساعت جهانی تطبیق کنیم به مشکل بر می‌خوریم در ساعت18 محلی، ما چند ساعت از ساعت مبدأ عقب تر یا جلوتریم؟ مثلا در حال حاضر عراق 3 ساعت از گرینویچ جلو تر است اما در مدل پیشنهادی، اول باید بگوییم «این که می‌گویی 3 ساعت جلوتر» منظورت به ساعت عراق است یا مبدأ؟ یعنی 60دقیقه که طول دقائقش به ساعت عراق باشد یا مبدأ؟ چاره‌ای نیست جز اینکه ملاک را مبدأ قرار دهیم چون در غیر این صورت تفاوت هر محل نسبت به مبدأ ملاکش با محل دیگر متفاوت خواهد بود و عملا برای فهمیدن یک تفاوت ساعت ساده بین نقاط مختلف دنیا باید نرم افزار یا ماشین حساب در کار باشد و باز هم سر نمی‌رسد که با کمی تأمل معلوم می‌شود وجالب است که در این مدل، کسی که یک ساعت مچی با تنظیم عربستان دارد،‌ساعتش به درد عراق نمی‌خورد و باید ساعت عراقی بخرد! حتی در شهرهای مختلف یک کشور و حتی روستاها باید ساعتهای مختلفی داشت!

حالا فرض کنیم اصلاً سرعت پاندول (مقدار هر ثانیه) را تغییر ندهیم ولی از ساعت 23 تا 24 دقایق و یا ثانیه‌هایی را حذف یا اضافه کنیم،‌ توجه دارید که مشکلات دیگر همچنان پابرجاست؛ از جمله اینکه در دنیایی که ثانیه‌ها و بلکه صدم ثانیه‌ها تعیین کننده هستند، حذف آنها و نامنظم کردن روزها حتی به لحاظ ساعت قراردادی می‌تواند بی‌نظمی‌های عدیده‌ای ایجاد کند؛ علاوه بر اینکه مثلاً در برخی زمان‌ها، شهرها نمی‌توانند ساعت خود را با ساعت جهانی تطبیق کنند به عنوان نمونه:
{این نمونه جالب است ولی وجهش را متوجه نشدم، یا اگر زحمت نیست توضیح دهید و یا آدرس منبعی بفرمایید که مراجعه کنم.حسین} در روز 20سپتامبر (تقریبا اول پاییز) طول یک شبانه روز (غروب تا غروب) در «کیپ تاون» آفریقای جنوبی، 24ساعت و 41 ثانیه (با مقدار ثانیه‌های فعلی ثابت) است؛ اما همان تاریخ در مکه شبانه روز، 23 ساعت و 59دقیقه و 3ثانیه است و اگر مرد کیپ تاونی بخواهد در ساعت 23:59:30 بخواهد حساب کند که چقدر از ساعت23:59:30 مکه جلوتر است،‌متوجه می‌شود که مکه اصلا ساعت 23:59:30 در این روز ندارد!!

از طرفی اگر بخواهید دست از غروب بردارید و همانند وضعیت کنونی، زمان ساعت را بی‌ارتباط با طلوع و غروب و برای 24 ساعت تنظیم کنید، مشکل دیگری ایجاد می‌شود و آن اینکه اعمال شرعی که وابسته به شب یا روز هستند، کاملاً‌ به هم می‌ریزند و تنظیمشان با تاریخ به هم می‌خورد؛ مثلا شب جمعه شرعاً‌ باید از غروب آغاز شود در حالی که در تاریخ ما، جمعه از ساعت 24 نیمه شب (یا هرزمان قراردادی دیگر) آغاز می‌شود و تا 24 روز بعد ادامه دارد یعنی اگر جمعه را از ساعت 24 شروع کنیم،‌نیمی از یک شب و نیمی از شب بعد، هردو در جمعه واقع می‌شوند و جمعه،‌ 2شب خواهد داشت.

نتیجةً به نظر می‌رسد اگر برای مدل پیشنهادی تقویم بین المللی، فقط همین اشکال وارد باشد، همین امر برای انصراف از این مدل کافی است.

با تشکر فراوان از حوصله‌ای که به خرج می‌دهید؛ ( ارسال اول) 20 دی 1403
------------------

ماه «نوعی» یا «شخصی»

بسم الله الرحمن الرحیم

سلام علیکم و رحمة الله

اعتذار از تأخیر

از اینکه گاه پاسخ فرمایشات جنابتان با تأخیر ارائه می‌شود و بین نکات حضرتعالی و بی‌ادبی‌ها بنده، فاصله می‌افتد، عذرخواهم، همه را به پای بی‌سودادی نگذارید؛ مشاغل مختلف کاری که با نزدیک‌تر شدن به ماه شعبان و ماه مبارک بیشتر هم شده و مشغولیت‌های خانوادگی و فرزندان، گاه علاوه بر تنبلی -علی رغم میل باطنی- سبب تأخیر می‌شود.

اجازه می‌خواهم به نکات و مطالبی که اخیراً‌ در ارسال‌ها و بعضاً‌ دردرس حضرتعالی مطرح شد، بپردازم:

مطلب شمارۀ1)

فرمودید: «ملازمه داشته باشد» و نیز «به شهر ملازم مراجعه کند» آیا اگر مکلف شک کند و از عرف عام باشد و از این ملازمه سر در نیاورد میتواند به رؤیت در شهر دیگر رجوع کند؟

سپس اجمالاً عبارت آقای سیستانی را در مصداق ملازمه بیان فرموده و بعد بار دیگر وضعیت اول ماه در مثال قم و کاشان را استفسار نمودید.

ملاحظه و توضیح:

همانطور که قبلاً‌ عرض شد این جهت که در زمان ما یافتن مصادیق ملازمه نیاز به دقت و نظر کارشناسی دارد، اشکالی به مبنای اختلاف آفاق وارد نمی‌کند و چند امر می‌تواند در توضیح عرض حقیر مؤثر باشد:

در مبنای اختلاف آفاق (مشهور) میزان فقط قابلیت رؤیت در بلد مکلف (اگر اصرار به دقت بیشتر در تعبیر دارید بگویم منطقۀ مکلف یا همان جایی که خود مکلف حضور دارد) می‌باشد؛ {فتوای مشهور این نیست، این نتیجه مراسلات آقای طهرانی با استادشان و سپس عدول ایشان در «رسالة حول رؤیة الهلال»(ص۴۶) است، آیا آقای سیستانی که از فتوای خود عدول کردند و صریحا در «أسئلة»(ص۳۶) آمده: «کان یعتقد فیما مضی...و لکن ظهر لاحقا..» آیا قبلا خلاف مشهور فتوی میدادند؟ هرگز، بلکه عدول بعدی طبق همین تفسیر شما صورت گرفته است که حرف مشهور این نیست، و آقای طهرانی هم در مراسله اول نسبتا مفصل بیش از دو صفحه(ص۴۳) با تعبیر «الهمنا الله» سعی میکنند برای مشترک بودن دو بلد در افق، ضابطه ارائة دهند، اما در پاورقی(ص۴۶) تذکر میدهند که طبق آنچه خواهد آمد «بما لا مزید علیه» اصلا این ضابطه جا ندارد، لب فتوای مشهور در اختلاف آفاق این است که در بلاد بعیدة (مثل بلاد شرقی غربی) که در وقت غروب شرقی هنوز قمر از تحت الشعاع خارج نشده اما در وقت غروب بلد غربی خارج میشود و آنها رؤیت میکنند، رؤیت بلد غربی برای بلد شرقی کافی نیست، چون در وقت غروب آنها هنوز اهلال هلال نشده است، و این آشکارا قول به کفایت خروج قمر از تحت الشعاع است، نه اینکه میقاتیت هلال فقط برای اهل کل بلد به تنهایی است که خلاف ارتکاز همه است اما نتیجه مبنای مختار شماست، و نکته جالب در کلام آقای تهرانی این است که ایشان در موسوعة اولی توجه دارند که در رؤیت هلال لازم است دو بلد قریب العرض باشند اما باز ضابطه ارائة میدهند و تا مرز صفر افق هم میروند، اما در موسوعة ثالثة میگویند حتی اگر قول معصوم مفید یقین به وجود هلال فوق افق هم باشد باز شهر شرعی حتی برای خود معصوم داخل نشده است(ص۱۵۶)، و این را به ظاهر نصوص و فتاوی و اجماع و فقهاء نسبت میدهند، در حالی که این حرف طبق مبنای دخالت انحصاری رؤیت فعلیة به نحو موضوعی وصفی است که در نهایت ایشان پس از رفت و برگشت به آن رسیدند، و لذا ظاهر این است که تعلیقه صفحه ۴۶ را در وقت چاپ کتاب اضافه کردند، و توضیح بیشتر را در مباحثه عرض کردم، و حاصل آن که اصلا فتوای مشهور در اختلاف آفاق ربطی به کل بلد بنفسه ندارد و مربوط به عدم هلال در وقت غروب است، یعنی همان چیزی که صریحا آقای خوئی خلاف آن را میگویند و اشتراک در شب را با قطع به اینکه در وقت غروب بلد هنوز قمر از تحت الشعاع خارج نشده بوده کافی میدانند، و بنابر این نه آقای طهرانی که در موسوعة اولی ضابطه ارائه میدهند خلاف ارتکازی که از قول مشهور داشتند مشی میکردند، و نه آقای سیستانی قبل از عدول اخیر، فتوی بر خلاف مشهور میدادند.-حسین}

اصولاً‌ مکلف نیازی به بلاد دیگر و بررسی آنها ندارد؛ اگر در شهر خودش هلال قابل رؤیت نبود، واقعاً «شهر» داخل نشده و اول ماه نیست؛ همینجا و به همین سادگی پروندۀ اول ماه تکلیفش برای مکلف مشخص می‌شود. {طبق این مبنا، نظر شریف شما راجع به رؤیت هلال در مثل سال ۹۲ و یا مثل هلال جمادی الاولی همین امسال که وقت غروب حتی با تلسکوپ قابل رؤیت نیست اما همان روز قبل از غروب وقتی ارتفاع خورشید حدود ۲۰ درجه است(طبق تجربه آقای میرسعیذ) قابل رؤیت است، در مقالات ایشان در ذیل بند ۳ با عنوان «رصد هلال در روز» و «رویت هلال با چشم غیر مسلح» آمده: «اینجانب پیشنهاد دادم که رویت هلال زمانی هلال در روز شناخته شود که حد اقل ارتفاع خورشید از افق 20 درجه باشد ، انهم دلایلی دارد اولا در ارتفاع 20 درجه شدت نور خورشید تقریبا به اندازهای رسیده که نور را پراکنده کرده و رصدگر نتواند به راحتی هلال را رویت کند تا معنای هلال در روز را داشته باشد ، دوما هر چه ارتفاع ماه از افق بیشتر باشد اختلاف منظر و شکست نور کمتر میشود به طوری که از حدود 40 درجه به بعد...»، و در گزارش سال ۹۲ بوژمهرانی آمده که طبق محاسبات غروب خورشید در رصدگاه سردربند شمیران حدود یک دقیقه بعد از هلال بوده، آیا هلالی که وقت غروب بلد حتی با تلسکوپ دیده نمیشود اما مثلا دو ساعت قبل از غروب در همان بلد دیده میشود کافی است؟-حسین}

(بر خلاف مبنای اتحاد آفاق که عدم رؤیت -هرچند در آسمان کاملاً صاف- حتی مفید ظن به عدم دخول شهر نیست! و تا سایر مناطق بررسی نشود،‌ دسترسی به ماه واقعی برای مکلف ممکن نیست و در زمان سابق که این امکان نبوده اصولاً‌ دسترسی به اول ماه‌ها هم امر غیر مقدوری بوده است؛ مگر در ایام و شهور اندکی از سال).

حال (در مبنای اختلاف آفاق) اگر در موارد وجود موانع،‌ {وجود موانع از بحث ما خارج است، بحث بر سر افق صاف است که دیده نمیشود اما در بلد دیگر دیده میشود، اینجاست که محط سؤال بنده بود که اگر مکلف شک کند چه میکند؟ تکرار قم و کاشان در این صورت است نه وجود ابر که اصلا بحثی ندارد، و ربطی به مسأله فقهی اختلاف افق دو بلد ندارد-حسین} مکلف شک کند‌، تکلیفی بابت بررسی شهرهای دیگر ندارد و می‌تواند به حکم ظاهری عمل نماید؛ ولی چنانچه بخواهد واقع را درک کند،‌ {در بند بالا کلمه «واقعا» را به کار بردید و فرمودید: «واقعا شهر داخل نشد» و طبق این مبنا و با توجه به اینکه بحث بر سر وجود مانع نیست، ما اصلا واقعی نداریم تا به دنبال واقع برویم، واقع، همین بلد است و بس، و وقتی دیده نشد چگونه میخواهید واقعی که نیست را در بلد دیگر جسجو کنید؟ این نکته بسیار دقیق است که طبق مبنای شما موضوع حکم شرعی فقط راجع به نفس بلد است و این بلد واقعا حکمی ندارد حتی اگر در بلد دیگر دیده شود، در قم اصلا حکم واقعی شرعی نداریم و در کاشان واقعا داریم، و عرض کردم اصلا بحث فقهی بر سر وجود مانع نیست، بلکه بحث بر سر مبنای شما که موضوع دقیق واقعی حکم شرعی است که رؤیت در نفس بلد است.-حسین} در به رویش بسته نیست و کیفیت درک واقع را نسبت به گذشته و حال می‌توان به طور جداگانه توضیح داد:

الف) درگذشته و مثلاً‌ زمان صدور روایات، مراجعه به شهرهای نزدیک، قابلیت داشته وضعیت اول ماه را برای بلد مکلف نیز مشخص کند با این بیان که اولا شهرهای نزدیک وضعیت رؤیت در آنها بسیار نزدیک به هم است و موارد کمی که ممکن است بلد مکلف با بلد رؤیت در مرز رؤیت پذیری و عدم آن باشد، به نظر می‌رسد با کیفیت بیانی که در روایات در مورد قضاء روزه (با اثبات رؤیت در بلد دیگر) آمده، تکلیف معین می‌شود؛ زیرا ملاحظه می‌شود که عبارت روایت در چند مورد نسبت به اینکه اگر در شهر دیگر (که نوعاً‌ در آن زمان شهر نزدیکی بوده) رؤیت ثابت شد، قضا کن، به گونه‌ایست که هلال در آن شهر باید واضح باشد؛ مثلاً در روایت منقول از هشام آمده :

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: فِيمَنْ صَامَ تِسْعَةً وَ عِشْرِينَ قَالَ إِنْ كَانَتْ لَهُ بَيِّنَةٌ عَادِلَةٌ عَلَى أَهْلِ مِصْرٍ أَنَّهُمْ صَامُوا ثَلَاثِينَ عَلَى رُؤْيَةٍ قَضَى يَوْماً.

یا در روایت منقول از ابی بصیر می‌خوانیم:

ِ وَ قَالَ لَا تَصُمْ ذَلِكَ الْيَوْمَ الَّذِي يُقْضَى إِلَّا أَنْ يَقْضِيَ أَهْلُ الْأَمْصَارِ فَإِنْ فَعَلُوا فَصُمْهُ.

همینطور عبارت روایت منقول از عبد الرحمن ابی،‌چنین است:

عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ هِلَالِ رَمَضَانَ- يُغَمُّ عَلَيْنَا فِي تِسْعٍ وَ عِشْرِينَ مِنْ شَعْبَانَ فَقَالَ لَا تَصُمْ إِلَّا أَنْ تَرَاهُ فَإِنْ شَهِدَ أَهْلُ بَلَدٍ آخَرَ فَاقْضِهِ.

ملاحظه می‌فرمایید مسأله اهل شهر و اهل مصر و ... مطرح است؛ گویا می‌خواهند بفرمایند هلال کاملاً‌ واضح بوده و چنین هلالی مطمئنا برای بلاد نزدیک ملازمۀ‌در رؤیت دارد (چه غرب باشد و چه شرق و چه در یک خط عرضی باشد یا نه)؛
{۱- لسان این روایات مربوط به تاکید تحقق شیاع در آن بلد است و صرف اینکه چند نفری در یک بلد قضا کردند یا روزه گرفتند فایده ندارد، نه اینکه هلال واضح باشد، یعنی اگر تمام اهل بلد با شهادت دو نفر عادل که به خبرویت آنها اطمینان دارند روزه گرفتند و یا یک روز قضا کردند و این برای شما با بینة ثابت شد کافی خواهد بود که طبق این روایات شما هم باید قضا کنید هر چند آن هلال که دو نفر خبره دیدند هلال واضح هم نبوده است.

۲- در این روایات نیامده که دو شهر باید نزدیک باشند، تعبیر «اهل الامصار» مکرر در روایات آمده، معنای دو شهر نزدیک ندارد، اتفاقا بسیار جالب است که در روایت یقطینی که مربوط به همین رؤیت هلال است تعبیر اهل الامصار را برای اندلس و افریقا و مصر به کار میبرد دقیقا با فرض عدم وجود مانع که بحث ما است: «نرى السماء ليست فيها علّة...يرى في تلك الليلة بعينها بمصر و إفريقية و الأندلس...حتّى يختلف الفرض على أهل الأمصار»، و امام علیه السلام جواب نمی‌فرمایند که تو چه کار به آنها داری؟ بلکه میفرمانید با شک روزه نگیر.

۳- این حرف که آن زمان ارتباطات نبوده، و مقصود، بلاد قریبة است، خلاف واضحات تاریخ است، حضرت سید الشهداء علیه السلام از روز ترویه تا حدود ۲۰ روز به ناحیه کوفه رسیدند، حدود ۱۴۰۰ کیلومتر راه را رفتند، آن هم با سیر متعارف بلکه آهسته کاروان که معروف است کاروان زهیر بن قین که حج را به جا آورده بودند به کاروان حضرت رسیدند، اگر عجله بود اسبهای برید تندرو وقتی خسته میشدند در کاروانسراها عوض میشدند تا در نتیجه یک نامه از فاصله حدود ۱۵۰۰ کیلومتر در طول حدود یک شبانه‌روز به مقصد میرسید.

۴- طبق مبنای حضرتعالی با ملاحظه تناسب حکم و موضوع حکم آنطور که بیان فرمودید که واقعا ماه داخل نشده است، خیلی واضح است که قواعد و ضوابط فقه میگوید اگر در شهر خودت دیدی پس روزه بگیر، و اگر هوا صاف بود و ندیدی پس حتی اگر شهر دیگری شهادت دادند که هلال را دیدند تو قضا نکن، چون ربطی به تو ندارد، و تو میتوانی برائت جاری کنی، بلکه اصلا شک نداری، چون واقعا تکلیفی نداشتی، و نیاز به برائت در فرض شک است، و اگر هوا صاف نبود اینجا جای شک است و میتوانی برائت جاری کنی حتی بر مبنای اخباریین، چون شبهه وجوبیه است، و بگویی روزه بر من قضا ندارد، این ضابطه واضح مورد اجماع فقه اسلامی است، اما بر خلاف این عدم وجوب قضا، تمام این روایات طبق ارتکاز همه متشرعه فورا میگویند اگر بلد دیگر دیدند قضا کن، و این ممکن نیست مگر به اینکه نفس یک شهر به تنهایی دارای میقات خاص خودش نیست، و گرنه فورا گفته میشد اگر بلد دیگر دیدند «فلیس علیک قضاء»، چون تو در نفس حکم واقعی ثبوتی خودت شک داری، و حکم واقعی بلد دیگر ربطی به حکم واقعی تو ندارد.-حسین}

حضرتعالی حتماً‌ اشراف دارید وقتی هلال به‌گونه‌ایست که راحت آن را می‌بینند، درصد روشنایی و ارتفاع و پارامترهای خوبی دارد؛ مثلاً‌ اگر در کاشان هلال را با 5/1 درصد روشنایی و 8 درجه ارتفاع ببینند، مطمئنا در تمام شهرهای همسایه و بلکه کمی دورتر هم این هلال قابل رؤیت بوده است؛

پس با این بیان که در روایات در موارد رؤیت در بلد دیگر بر وضوح هلال تأکید شده باشدو صرف وضعیت حداقلی رؤیت کافی قلمداد نشده،‌معلوم می‌شود منطقۀ مکلف با منطقۀ رؤیت در مرز رؤیت و عدم رؤیت قرار ندارد؛

به بیان دیگر یکی از راه‌های کشف ملازمه این است که هلال در منطقۀ‌ مجاور یا نزدیک، به آسانی و وضوح رؤیت شود و اینجا نیازی نیست بدانیم ویژگی‌های هلال در شهر مکلف از ویژگی‌ها و مواصفات هلال در شهر رؤیت بهتر یا مماثل بوده یا نه و این امر کاملاً‌ علمی و مورد تأیید کارشناسی است؛ مناطقی که لب مرز دیده شدن و دیده نشدن هستند،‌هلال بر فرض که در یکی از آن‌دو دیده شود، بسیار ضعیف و با پارامترهای حداقلی است.

به یاد دارم حدود 8، 9 سال قبل، نسبت به عید فطر، رؤیتی برای دامغان ثابت شد و با همان رؤیت اول ماه برای تمام شهرهای شرقی دامغان هم -از جمله مشهد که ابر بود- که فاصلۀ قابل توجهی هم بادامغان دارد، ثابت گردید و علت امر این بود که وضوح هلالِ رؤیت شده در دامغان، بگونه‌ای بود که معلوم بود در شهرهای نزدیک و حتی مثل مشهد -هرچند ویژگی‌های هلال ضعیف‌تر بوده- اما مطمئنا حداقل‌های رؤیت را داشته است.

با این توضیح می‌توان گفت در زمان صدور روایات، این مسأله با توضیح وقیدی که برای کیفیت ثبوت هلال قرار داده شده، عملاً کار را برای اهل آن زمان، مشخص کرده است و نیازی نبوده که مردم اطلاعی از پارامترهای رؤیت و موارد شرق و غرب نداشته باشند.

ملاحظه می‌فرمایید که مسألۀ قم و کاشان نسبت به زمان‌های گذشته حل شد.

ب)حالا بیاییم در زمان خودمان؛ در این زمان کشف ملازمه در رؤیت، غیر از روشی که در قسمت قبل ذکر شد، طرق دیگری نیز دارد که شهرهای دورتر (که در زمان صدور روایات نوعاً برای بحث هلال موردابتلاء واقع نمی‌گردیده) را هم پوشش می‌دهد و آن اینکه خصوصیات ماه در دو منطقه مقایسه شود؛ اگر خصوصیات ماه در پارامترهای رؤیت، مانند هم باشد یا شهر رؤیت ضعیف‌تر از شهر مکلف باشد، اول ماه ثابت می‌گردد و برای رسیدن به این نکته نیز راه‌هایی وجود دارد:

یکی اینکه به نقشه‌های علمی رؤیت پذیری مراجعه شود (البته که نقشه‌ها فعلاً مناطق خاکستری هم دارند)؛ دیگر اینکه طبق این قاعده رفتار شود: اگر بلد رؤیت در شرق بلد مکلف و در یک خط عرضی باشد، هلال در بلد مکلف نیز قابل رؤیت است و اول ماه در آن ثابت می‌گردد و عنایت دارید که در این نوع از کشف ملازمه،‌صرف ثبوت رؤیت در منطقه‌ای -هرچند در حالت حداقلی رؤیت باشد- اول ماه را برای منطقۀ دیگر ثابت می‌کند؛ اما در روش قبل چنین نبود.

نیز علی القاعده بر حضرتعالی پوشیده نیست اینک در زمان ما می‌تواند وجود چنین پیشرفت علمی با استفاده از نرم‌افزهارهی و نقشه‌ها به وجود یا عدم وجود ملازمه در شهرهای دور هم دسترس پیدا کند، (کما اینکه فرموده بودید:‌ اینکه مبنای حاج آقای سیستانی بر میقاتیت سهل عرفی بنا شده اما در «أسئلة» صریحا میفرمایند راهی جز مراجعه به خبره و اعمال دقائق فنی و علمی نیست)اشکالی ایجاد نمی‌کند؛ {ملاحظه فرمایید تاکید بنده بر «و الا فلا» بود، یعنی میفرمایند اطیمنان به مماثلة یا افضل لازم است و گرنه این حرفهای شما و حتی دقائق متخصصین هم فایده ندارد، بخصوص با این اختلاف در معیارهای مثل یالوپ و عودة و..کجا این اطمینان حاصل میشود؟ هلال قم یک کم از مماثلة با کاشان کمتر باشد فایده ندارد، و این خیلی با زوال و مغرب فرق دارد، چون عرف عام در زوال و مغرب محتاج به ابزار نیستند بلکه اگر مقداری صبر کنند علم به زوال و مغرب پیدا میکنند، اما در رؤیت هلال نمیتوانند صبر کنند بلکه تنها و تنها باید بگویند امشب شب اول ماه شهر ما نیست و فردا شب ماه جدید آغاز میشود، و در کتاب «اتحاد الآفاق و اختلافها» همین تصریح والد معظمشان را تایید میکنند و حتی ادعای سیرة عملیة مستمرة را هم حمل بر وجود این اطمینان میکنند:

«تبقى الإشارة إلى أنه ربما يخطر بالبال أن مقتضى السيرة العملية المتصلة بزمن المعصومين علیهم السلام هو الاكتفاء بثبوت رؤية الهلال في بلد للبلدان القريبة منه مما يشك في كونه قابلا للرؤية فيها، وسيرة المتشرعة هذه تصلح دليلا على الأمارية المدعاة.
ولكن الإنصاف أنه لا سبيل إلى التأكد من تماميتها، بل لا يبعد القول بأن الاكتفاء برؤية الهلال في بلد للبناء على دخول الشهر في البلدان القريبة منه إنما كان مبنياً على الاطمئنان باتحادها في الأفق، وأن عدم رؤية الهلال في تلك البلدان بالرغم من قيام الناس بالاستهلال فيها إنما هو من جهة ضعف الهلال وعدم ارتفاعه ووجود بعض الشوائب غير المرئية في الأفق ونحو ذلك، فليتأمل.
وهكذا يتضح أن ما ذهب إليه جمع من الفقهاء القائلين باختلاف الآفاق من أمارية الرؤية في بلد على إمكان الرؤية في سائر البلدان مما لا يمكن إتمامه بموجب الصناعة.(اتحاد الآفاق او اختلافها ص ۱۵۷)-حسین}
همچنانکه برای فهمیدن زوال یا مغرب در حال حاضر بدون استفاده از شاخص یا نظر به آسمان می‌توان به وقت دسترسی پیدا کرد

و البته امر در هلال نسبت به اوقات شرعی از این جهت آسان‌تر هم هست زیرا در آن زمان دسترسی به شهرهای دوردست برای هلال نوعاً‌ نبوده و همان شهرهای نزدیک ملاک بوده که توضیحش عرض شد.

و اصولاً ضمن اینکه در زمان ما هم بررسی سایر شهرها همان طور که عرض شد، لازم نیست؛ زیرا هلال اگر بخواهد دیده شود در شهر خود مکلف هم دیده می‌شود و میقات رؤیت در همان محل مکلف است.

گفتنی است برای توضیح این مسأله بیان‌ یا بیان‌های دیگری هم در ذهن حقیر هست که بگمانم در همین اندازه کفایت است و امیدوارم مشکل قم و کاشان به فضل الهی حل شده باشد. {مستحضرید که موضوع مورد نزاع فقهی هنوز باقی است، یعنی با فرض صاف بودن هوا در قم و کاشان، و فرض علم به رؤیت و عدم رؤیت در هر دو، و یا علم به رؤیت در یکی و شک در دیگری، اینجاست که مبنای شما تفاوت آثارش معلوم میشود.-حسین}

مطلب شمارۀ 2)

در پاسخ به پرسش حقیر نسبت به معنای «هلال» در مسلک شریفتان فرمودید

لحظه اهلال هلال فی علم الله تعالی، موضوع محض تکوینی است، اما صدق عرفی هلال نزد عرف عام، پس مثل سایر موضوعات عرفیه تابع نظر عرف در دو بخش نظر جلیل و نظر دقیق است، و مسأله ابهام منطقی و پارادوکس خرمن در غالب مفاهیم جاری است، اما در مباحثه عرض کردم که هلال هر چند نسبت به زوال بیشتر در معرض ابهام است اما چون مرز مغشوش متعارف ندارد و از مرز محیط قمر به سوی داخل هلال ظهور میکند، میتوان دقیق‌تر تصمیم‌گیری کرد

عرض می‌کنم

متأسفانه هنوز به جواب سؤالم نرسیدم؛ سؤال حقیر فعلاً از تطبیق مفهوم بر مصداق و زمان تحقق مفهوم نیست که بحث مسمی به «پارادوکس خرمن» و« مرز مغشوش» را مطرح می‌فرمایید؛ فعلاً مفهوم و تعریف را بفرمایید تا ان شاء الله بعد به تحقق آن در مصادیق برسیم.

(ضمنا همانطور که چند روز قبل در ایمیل مزاحم شدم و عرض کردم فعلاً‌ دسترسی به درسهای قبلی حضرتعالی را ندارم و اگر این امکان فراهم شود ممنون می‌شوم)

مطلب شمارۀ 3)

نسبت به ملاحظه‌ای که بر تنظیرتان به تقویم شمسی (برای پذیرش اختلاف لحظۀ دخول شهر و شب و روز اول ماه) داشتم و توضیحاتی که عرض کردم اولاً فرمودید:

«انعقاد اجتماع نص و فتوی و عمل اصحاب در طول تاریخ فقه، کار ساده‌ای نیست که بتوان به راحتی از آن گذشت...»

مقصود حقیر این نبود که احادیث نوروز را ردمی‌کنید یا تأیید ،که حضرتعالی فتاوی و کلمات فقهاء عظام رضوان الله علیهم را متذکر شدید؛

بلکه پس از ذکر اضطراب سال شمسی و نوروز عرض کردم نظر شما چیست؟ سؤال، سؤال استمدادی! بود؛ یعنی در این فضا که نوروز اینقدر جابجا شده، صوم و غسل چه روزی سنت یا فریضه است؟ فرض کنید جناب زراره یا معلی می‌خواستند به این سنت احتمالی عمل کنند، در آن سال تقویم ایرانیان مثلاً یکشنبه نوروز بوده ولی طبق قرارداد 400 سال بعد زمان سلجوقیان، یا 1400 سا بعد، نوروز در آن سال می‌توانسته دوشنبه یا شنبه یا اصلاً روز دیگری باشد؛ آیا می‌فرمایید یک روز واقعی که مثلا نصف النهار ایران در 1400 سال بعد یا ایرانِ همان زمان یا ایران واقعی در علم الله تعالی! یا نصف النهار مکه یا .... در آن دخیل بوده و آنها نمی‌دانستند و هیچ توضیحی هم در روایات دربارۀ آن نداده‌اند،‌نوروز بوده است؟!!

لذا یکی از احتمالات را عرض کردم ممکن است مقصود همان روزی باشد که بین اقوام دارای نوروز، رایج است و اتفاقا در «بحار» شریف هم قریب به همین احتمال از قول «بعض الافاضل» مطرح شده:

«قال بعض الأفاضل بعد إيراد جملة مما ذكرنا فتبين أن المراد بنيروز الفرس لا بد أن يكون أول سنتهم الذي هو أول فروردينهم بلا خلاف و أنه دائر في الفصول من قديم الأيام بأسباب شتى و خصوصا من زمان النبي ص بسبب إهمال معاصريهم منهم في حفظ الكبيسة و استقرار أمرهم عليه إلى الآن فيكون أيام سنتهم دائما ثلاثمائة و خمسة و ستين بلا عروض و تفاوت فيه قط و أن يوم الغدير في السنة العاشرة من الهجرة كان مطابقا له فإن اعتبر بما وقع بعدها في جلوس يزدجرد من إسقاط ما مضى من سنتهم و تجديد فروردينهم في التاريخ المذكور كما هو الظاهر بناء على أنه على طبق رسمهم المتداول بينهم و أن النيروز مبني على مقتضى رسمهم يكون النيروز المعتبر شرعا هو ما يضبطه المنجمون في التقاويم من أول فروردينهم في كل سنة»

قابل توجه است که در ادامه بعد از ذکر زمان غدیر سال 10 و خلافت ظاهری حضرت امیرالمؤمین صلوات الله علیه و علی اولاده و بحث مطابقت آن با نوروز، می‌فرماید:

و أيضا ثبوت الواقعتين المذكورتين في النيروز من أوضح الدلائل على بطلان كون المراد به يوم نزول الشمس ببرج الحمل فإن اتفاق نيروزين بهذا المعنى في شهر من الشهور العربية بفاصلة المدة المذكورة غير ممكن قطعا فمن استدل بثبوت الواقعتين المذكورتين في النيروز على كون المراد به الاعتدال الربيعي فقد جعل ما يدل صريحا على بطلان شي‏ء دليلا على صحته

احتمال دیگر این است که قواعد همان زمان ملاک بوده ...؛

نکتۀ جالب اینجاست که مرحوم علامه مجلسی رضوان الله تعالی علیه وجوه مختلفی (4 وجه) ذکر می‌کنند و بیانی نزدیک به بیان حقیر را در توضیحات ذکر می‌کنند و وجهی را هم که انتخاب می‌کنند و تعلیلی که بیان می‌نمایند، در جهتی غیر از تنظیر حضرتعالی است اگر نگوییم عکس آن است؛ عبارت را ملاحظه فرمایید:

... و يرد عليه أن حوالة النيروز و السنة على اصطلاح متروك لا يعلم تعيينه و لا ابتداء شهورها بعيد عن مقنن القوانين كما عرفت

... و يرد عليه ما مر من أن بناء تكليف عام يشترك فيه عوامهم و خواصهم على أمر غامض لا يطلع عليه إلا الأوحدي من المنجمين و الهيويين بل لا يمكن معرفته على التحقيق لأحد كما مر بعيد غاية البعد إلا أن يقال أنه ع علم قاعدته المعلى و لم يروها أو ترك الناس روايتها و هو أيضا بعيد.

... و مما يدل على عدم كونه مرادا أنه معلوم أنه لم يكن هذا مشهورا في زمان الصادق عليه السلام و قد قال المعلى دخلت على الصادق علیه السلام يوم النيروز فلا بد من أن يكون يوما معروفا في ذلك الزمان

و لذا بنده نیز در سیاهۀ قبل عرض کردم: «اما از جهت دیگر و مهم‌تر ممکن است گفته شود اتفاقاً تفاوت اصلی تقویم قمری با تقویم شمسی در همین است که دین مبین اسلام نمی‌خواسته افراد برای یافتن زمان‌های تکالیف خود دچار این همه دردسر -که در تقویم شمسی از دیرباز وجود داشته- شوند؛ بلکه با یک استهلال ّ(که به طور عموم ساده است)، امر شهر تعیین شود؛

بنابراین بازهم قیاس با تقویم شمسی مع الفارق بلکه موجب نتیجه گیری عکس از آنچه در بیان شریفتان بود می‌گردد».

شاهد دیگر بر این امر «تقویم میلادی» در گذشته تا کنون و حتی در حال حاضر است که انشاء الله توضیحش را در سطور بعد عرض خواهم کرد؛

ملاحظه می‌فرمایید تنظیر به لحظۀ تحویل سال شمسی برای اینکه بخواهید لحظۀ دخول شهر را از شب و روز جدا بگیرید، که اجمالاً آن را مهم‌ترین شاهد بر مبنای شریفتان دانستید و فرمودید:

«اما مهم‌تر از همه اینها که بسیار در رفع استبعاد کمک میکند، تنظیر به لحظه تحویل سال شمسی است؛...»

به نظر می‌رسد با عنایت به تاریخ و نیز کلمات برزگانی همچون مرحوم علامه مجلسی اتفاقاً از شواهد خوب برای نظریۀ اختلاف آفاق و نیز عدم افتراق بین لحظۀ دخول شهر و اول شب یا اول روز (تاریخ تقویمی) است.

مطلب شمارۀ 4)

اجمالا فرمودید در انطباق سه خط حرکات انتقالی خورشید و ماه و وضعی زمین به عدد صحیح نمی‌رسیم و فرمودید:

«چون سه حرکت داریم که هر کدام آثار و احکام ذاتی خود دارد، و چون با هم هستند احکام یکی به دیگری بالعرض سرایت میکند، حرکت انتقالی زمین به دور خورشید، حرکت انتقالی ماه به دور زمین، حرکت وضعی زمین به دور خودش، حال اگر شب و روز و طلوع و غروب را مطرح فرمایید و بفرمایید هیج فرقی با اهلال هلال ندارند، آثار مترتبة بالذات با بالعرض همراه گردیده و جمع شدند، و اگر سه حرکت را در یک خط راست ترسیم کنیم، در انطباق این سه خط، به عدد صحیح نمیرسیم، و لذا دائما شب و روز که حاصل از حرکت وضعی زمین است از خط دو حرکت انتقالی دیگر، کم یا اضافه دارد، و برچسب شب اول یا روز اول ماه، ناچار از غمض نظر از این تفاوت انطباق به عدد غیر صحیح است....خلاصه در طول تاریخ ناچار بوده و هستیم که این برچسب تقویمی را انجام دهیم، و در عین حال که در حرکت انتقالی زمین به دور خورشید سر و کار ما با یک لحظه زمانی است که زمین دور خود را در آن لحظه کامل میکند، باید یک میزان برای انطباق دو خط، که یکی خط زمان حرکت وضعی زمین و دیگری خط زمان حرکت انتقالی زمین است، ارائه دهیم تا خلاصه بگوییم این لحظه پایان دور حرکت انتقالی در کجای روز و شب قرار گرفته که برچسب روز و شب را به نام فروردین بزنیم یا اسفند»

و به این جهت لحظۀ دخول شهر را از شب و روز جدا می‌کنید و لذا سر درس هم اجمالا فرمودید: این مسأله در ذهنم خیلی پر رنگ است و گویا از ارکان موارد اتکاء حضرت عالی است.

عرض می‌کنم:

دخول شهر در مبنای اختلاف آفاق (مبنای مشهور) نیازی به انطباق خط سیر قمر و حرکت وضعی شبانه روز در یک زمان ندارد که به دردسرهای کبیسه گیری ماهانه! دچار شود؛

شهر از اول شب آغاز می‌شود؛‌اولین شبی که بعد از مقارنه در منطقۀ مکلف هلال ماه قابل رؤیت باشد. به همین سادگی. {اگر به همین سادگی است پس بفرمایید شب اول ماه مشهد با شب اول ماه قم، یک شب است یا دو شب؟ اگر به تصریح شما «شهر از اول شب آغاز میشود» و شب مشهد آغاز شده آیا شب اول ماه نیشابور آغاز شده؟ آیا یک ماه واحد در فاصله بین مشهد و نیشابور میتواند دو آغاز داشته باشد؟ اگر کسانی در مسافرت باشند، یا بیوتهم معهم باشند، یا در کشتی مسافر دریا باشند، ماه بر آنها داخل نمیشود؟ هلال را در غرب واضح میبینند و به سوی شرق حرکت میکنند، آیا امشب شب اول ماه آنها هست؟ و آیا فردا واجب است روزه بگیرند؟ اگر خود عرف باشد تردید نمیکند و فردا را روزه میگیرد، سادگی و سهولت شرع در امتثال احکام است و اجراء اصول عملیة کار را تسهیل میکند، نه اینکه موضوع دقیق ثبوتی حکم شرع را تغییر دهد، آیا نزد متشرعه شب اول ماه مبارک رمضان در ایران مثلا، صدها شب اول است؟ به خلاف اینکه بگوییم شهر با اهلال هلال داخل شده اما به فعلیت رسیدن حکم وجوب صوم یا مستحبات شب اول ماه، تدریجی است و به تدریج طبق شرائط افق مکلف به فعلیت میرسد، مثل اینکه حدیث میفرماید اذا زالت الشمس دخل وقت الصلاتین یا وجبت صلاة الظهر، چه کسی توهم میکند که در لحظه زوال، امر شارع به تشهد نماز ظهر هم بالفعل باشد؟ امر به تشهد به تدریج که نماز میخواند در زمان و محل خودش بالفعل میشود، و این منافاتی با دخول وقت وجوب نماز با لحظه زوال ندارد، و مثال بهتر این است که به طفلی که در ساعت ده صبح بالغ میشود خطاب میکنند که حال دیگر نماز بر تو واجب شد، و کسی نمیگوید الآن که هنوز ظهر نشده چگونه نماز بر او واجب شده؟ چون مقصود این است که یکی از اجزاء موضوع حکم وجوب نماز بر تو بالفعل شده هر چند ظهر نشده است و امر خواندن نماز امروز هنوز بالفعل نیست، و یا به مستطیع میگویند حج بر تو واجب شد امام معنایش این نیست الآن حرکت کن، با اهلال هلال، ماه داخل شده، و صوم تمام شهر مبارک بر آنها واجب گردیده هر چند بالفعل شدن آن وجوب در لحظه طلوع فجر هر بلد است، و بعض فقهاء نیت تمام سی روز شهر مبارک را لازم میدانند، و در آیه شریفه مرجع ضمیر ه جالب است: «من شهد منکم الشهر فلیصمه»، و اشباه و نظائر در فقه بسیار کمک میکند برای رفع استبعاد در موارد خاص، مثلا حتی شارع به فعلیت پیدا کردن امر در بخشی از عمل قانع میشود هر بخش مهم عمل قبل از وقت باشد، مثلا اگر با ظن معتبر نماز ظهر را شروع کرد و بعد فهمید قبل از وقت شروع کرده، میگویند اگر تنها یک سلام نمازت در وقت واقع شده کافی و اعاده ندارد، قبل از زوال هنوز اصلا امر به نماز، فعلیت نداشت امام همینکه به اندازه یک سلام، امر بالفعل شود کافی است.-حسین}

جسارت نباشد اینکه شما در تطبیق سه خط دچار مشکل می‌شوید به نظر می‌رسد به این دلیل است که حرکات تکوینی نجومی ماه و زمین را مستقیماً در دخول شهر شرعی میزان قرار می‌دهید و به منطقۀ مکلف هم که کاری ندارید و چون زمان هر مقارنه تا مقارنۀ بعد به طور متوسط 29 روز و ... است، نمی‌توانید با اول شب و اول روز منطبقش کنید و لذا مجبور می‌شوید ملتزم به امری خلاف ارتکاز و غیر قابل پذیرش شوید که در هر ماه بگویید «شهر داخل شده ولی شب و روز اول ماه فر نرسیده» یا «شب و روز اول ماه رسیده اما شهر هنوز داخل نشده»!

لکن ما -و ان شاء الله شما هم با ما همراه شوید- لحظۀ دخول شهر را امری شرعی می‌دانیم که با قرارداد شرع معین می‌شود و آن،‌ از لحظۀ اول شب است هرچند تولد هلال در روز واقع شده باشد و یا حتی قابلیت رؤیت با چشم اندکی قبل از مغرب باشد (قبلاً در این باره توضیحاتی داده‌ام) و هیچ مشکلی هم ایجاد نمی‌کند؛ کما اینکه در تقویم «میلادی» چنین می‌کنند؛

حتماً‌ استحضار دارید که تقویم میلادی که قریب به اتفاق مردمدنیا از آن استفاده می‌کنند و مثل تقویم شمسی فقط مورد استفادۀ اندکی از ساکنان دنیا نیست -همچون شمسی- بر پایۀ گردش زمین به دور خورشید است؛ اما تنظیم‌کنندگان برای اینکه مانند تقویم شمسی دچار این خلاف ارتکاز و امر غیر قابل پذیرش نزد عموم مردم نشوند که بگویند «سال 1404 آغاز شد ولی در 30 اسفند {1403} هستیم‌!» همانند ماه قمری (که اول ماه را با شب آغاز می‌کند) اول سال را با اول روز رسمی آغاز می‌کنند؛ یعنی لحظۀ بعد از ساعت 12 شب از روز 31 دسامبر، هم روز 1 ژانویه آغاز می‌شود و هم سال 2025 میلادی؛ کاری ندارند که خورشید به نقطۀ سال قبل رسیده یا هنوز دقائق یا ساعتی مانده باشد به آن نقطه برسد؛ به عبارت دیگر نیازی ندیدند به بیان شما خط حرکت انتقالی خورشید را بر خط حرکت وضعی منطبق کنند و این امری کاملاً قراردادی است و برای سال کبیسه هم یک جدول خوب و دقیق در تقویم گریگوری در زمان پاپ گریگوری سیزدهم در سال 1582 تنظیم کردند که با فصلها هم منطبق بمانند.

به نظر می‌رسد همین تقیّد شده به اینکه «چون هلال از حرکت قمر (و البته حرکات انتقالی زمین به خورشید) حاصل می‌شود و متفاوت از حرکت وضعی زمین که موجب شب و روز است، می‌باشد، پس باید دو زمان جدا را برای زمان‌های شرعی هم اتخاذ کنیم» به علاوۀ‌ اینکه با توجه به مبنای شریفتان، به محل مکلف هم کار ندارید -این دو-برایتان مشکل ایجاد کرده است؛

در حقیقت ممکن است بگوییم تقویم شرعی با یک قرارداد ساده ما را از تکلف جدا کردن زمان‌های دخول شهر از اول شب،‌مستغنی نموده است؛

لذاست که عرض کردم «رؤیت هلال از سنخ طلوع و غروب است» و بد نیست یادآور شوم گویا در هنگام درس، بیان حقیر به گونۀ دیگری مطرح شد؛ عرض نکرده بودم طلوع و غروب کاملاً‌ از حیث تکوینیات مانند اهلال هلال است؛ این امر مورد توجه حقیر هم هست که حرکت وضعی زمین با حرکت انتقالی ماه و خورشید تفاوت دارد؛ لکن عرض کردم در مباحث شرعی که شرع مقدس می‌خواهد زمان‌هایی مرتبط با انجام تکالیف بندگان (چه مستقیماً و چه با واسطه) قرار دهد، اهلال هلال که به رؤیت هلال مربوط می‌شود، از سنخ همان طلوع و غروب است؛ همچنانکه در طلوع و غروب، جرم واقعی و اینکه خورشید دقیقاً کجاست و حتی نور واقعی ،‌میزان نیست، در هلال هم مهم رؤیت هلال است؛ یک امر ساده و قابل فهم برای همه ؛ همان که در روایت منقول فرمودند لانها اوقات تعم اهل الارض فیعرفها الجاهل و العالم...

و لکن حضرتعالی -جسارت نباشد- حتی در طلوع و غروب هم برای اینکه حرکات تکوینی و ... را بالاخره محور کنید و خصوصیت محل ناظر و مکلف را لحاظ نکنید به نظر حقیر به مشکل برخوردید؛ وقتی معلوم شد (و البته بر جنابتان معلوم بود) هنگام طلوع ظاهری، جرم خورشید هنوز زیر افق است، در ارسالتان رسیدن نور خورشید را میزان قرار دادید که البته سر درس آن را به عنوان یک احتمال مطرح فرمودید (که اتفاقا چنانچه قبلا عرض کرده بودم با ظاهر برخی روایات و لغت هم چندان سازگار نیست) و عرض کردم که نور را هم نمی‌تواند معیار قرار دهید و نور خورشید قبل از طلوع و بلکه زمان فجر هم هست و حضرتعالی مسألۀ تصویر مجازی را مطرح فرمودید...

ملاحظه می‌فرمایید که آخر رفتید سراغ همان خورشیدی که ما می‌بینیم؛ به همین سادگی... لانها اوقات تعم اهل الارض فیعرفها الجاهل و العالم

همان امری که گویا شرع مقدس می‌خواسته در امر شهر وسال قمری با ملاک قرار دادن آن، با دردسرهای مشابه تقویم شمسی هرگز آلوده نشود؛

به قول مرحوم علامه طباطبایی:

(ترجمه)... واضح ترین تقطیع، که باسواد و بیسواد شهری و روستایی می‌توانند از آن استفاده کنند و حفظ آن برای همه آسان است... تقطیع ایام با ماه‌های قمری است که هر صحیح الادراک و مستقیم الحواسی آن را درک می کند بر خلاف ماه‌های شمسی که ... حساب دقیق آن را انسان پس از قرن ها و ... بدست آورده و در توان همه مردم هم نیست.

نیز قول مرحوم سید عبد الاعلی سبزواری:

«...لتقدير الزمان طرق مختلفة، ربما يصعب بعضها على عامة الناس و لا يمكن معرفته إلّا بعد بلوغ الإنسان منزلة من العلم، و لذلك كان الطريق الأسهل لجميع الناس- الذي يستفيد منه العالم و الجاهل و الحضرى و البدوى- إنّما هو التوقيت بالأهلّة، و يكون الحساب بالشهور القمرية و هو قديم جدّا ...»

و به نظر می‌رسد بر همین اساس و با ضوء همین بیان است که در خسوف نیم‌سایه نماز آیات واجب نیست و در مواردی که دستگاه زلزله نگار،‌زلزله را ثبت کرده و حقیقة زلزله شده، ما نماز آیات نمی‌خوانیم و ... اینها همه از یک سنخند؛ اما با بیان حضرتعالی به نظر می‌رسد باید ملتزم به امور دیگری شوید و با سختی یک معیار تکوینی غیر مرتبط با انسان برایش بسازید دربارۀ خسوف و زلزله هم مطالب در رد قول به اتحاد آفاق وجود دارد که اگر لازم شد، انشاءالله فرصتی دست دهد خواهم گفت...

تتمه:

البته نکات مهم دیگری در تأیید نظریۀ اختلاف آفاق (مشهور) و خلاف مرتکز عقلاء بودن نظریۀ اتحاد آفاق هست که فرصت تبیینش در این مقاله نیست

در انتهای این مرسوله بازهم با شرمندگی استدعا دارم حقیر را بر بی‌ادبی‌های کلامیم ببخشید؛‌ از دعای خیر فراموشم نفرمایید و اگر مقدور است نگاهی به کانال «کارگاه احکام» بیندازید و با بیان اشکالات و تذکرات راهنمایی بفرمایید ممنون

ضمناً‌ شاید به دلائلی که در صدر ذکر شد، فعلا نتوانم در وقت مناسب نسبت به افاداتتان ارسال داشته باشم.

چهارشنبه 10 بهمن 1403

مطلب شمارۀ1)

فرمودید: «ملازمه داشته باشد» و نیز «به شهر ملازم مراجعه کند» آیا اگر مکلف شک کند و از عرف عام باشد و از این ملازمه سر در نیاورد میتواند به رؤیت در شهر دیگر رجوع کند؟

سپس اجمالاً عبارت آقای سیستانی را در مصداق ملازمه بیان فرموده و بعد بار دیگر وضعیت اول ماه در مثال قم و کاشان را استفسار نمودید.

ملاحظه و توضیح:

همانطور که قبلاً‌ عرض شد این جهت که در زمان ما یافتن مصادیق ملازمه نیاز به دقت و نظر کارشناسی دارد، اشکالی به مبنای اختلاف آفاق وارد نمی‌کند و چند امر می‌تواند در توضیح عرض حقیر مؤثر باشد:

در مبنای اختلاف آفاق (مشهور) میزان فقط قابلیت رؤیت در بلد مکلف (اگر اصرار به دقت بیشتر در تعبیر دارید بگویم منطقۀ مکلف یا همان جایی که خود مکلف حضور دارد) می‌باشد؛ {فتوای مشهور این نیست، این نتیجه مراسلات آقای طهرانی با استادشان و سپس عدول ایشان در «رسالة حول رؤیة الهلال»(ص۴۶) است، آیا آقای سیستانی که از فتوای خود عدول کردند و صریحا در «أسئلة»(ص۳۶) آمده: «کان یعتقد فیما مضی...و لکن ظهر لاحقا..» آیا قبلا خلاف مشهور فتوی میدادند؟ هرگز، بلکه عدول بعدی طبق همین تفسیر شما صورت گرفته است که حرف مشهور این نیست، و آقای طهرانی هم در مراسله اول نسبتا مفصل بیش از دو صفحه(ص۴۳) با تعبیر «الهمنا الله» سعی میکنند برای مشترک بودن دو بلد در افق، ضابطه ارائة دهند، اما در پاورقی(ص۴۶) تذکر میدهند که طبق آنچه خواهد آمد «بما لا مزید علیه» اصلا این ضابطه جا ندارد، لب فتوای مشهور در اختلاف آفاق این است که در بلاد بعیدة (مثل بلاد شرقی غربی) که در وقت غروب شرقی هنوز قمر از تحت الشعاع خارج نشده اما در وقت غروب بلد غربی خارج میشود و آنها رؤیت میکنند، رؤیت بلد غربی برای بلد شرقی کافی نیست، چون در وقت غروب آنها هنوز اهلال هلال نشده است، و این آشکارا قول به کفایت خروج قمر از تحت الشعاع است، نه اینکه میقاتیت هلال فقط برای اهل کل بلد به تنهایی است که خلاف ارتکاز همه است اما نتیجه مبنای مختار شماست، و نکته جالب در کلام آقای تهرانی این است که ایشان در موسوعة اولی توجه دارند که در رؤیت هلال لازم است دو بلد قریب العرض باشند اما باز ضابطه ارائة میدهند و تا مرز صفر افق هم میروند، اما در موسوعة ثالثة میگویند حتی اگر قول معصوم مفید یقین به وجود هلال فوق افق هم باشد باز شهر شرعی حتی برای خود معصوم داخل نشده است(ص۱۵۶)، و این را به ظاهر نصوص و فتاوی و اجماع و فقهاء نسبت میدهند، در حالی که این حرف طبق مبنای دخالت انحصاری رؤیت فعلیة به نحو موضوعی وصفی است که در نهایت ایشان پس از رفت و برگشت به آن رسیدند، و لذا ظاهر این است که تعلیقه صفحه ۴۶ را در وقت چاپ کتاب اضافه کردند، و توضیح بیشتر را در مباحثه عرض کردم، و حاصل آن که اصلا فتوای مشهور در اختلاف آفاق ربطی به کل بلد بنفسه ندارد و مربوط به عدم هلال در وقت غروب است، یعنی همان چیزی که صریحا آقای خوئی خلاف آن را میگویند و اشتراک در شب را با قطع به اینکه در وقت غروب بلد هنوز قمر از تحت الشعاع خارج نشده بوده کافی میدانند، و بنابر این نه آقای طهرانی که در موسوعة اولی ضابطه ارائه میدهند خلاف ارتکازی که از قول مشهور داشتند مشی میکردند، و نه آقای سیستانی قبل از عدول اخیر، فتوی بر خلاف مشهور میدادند.-حسین}

اصولاً‌ مکلف نیازی به بلاد دیگر و بررسی آنها ندارد؛ اگر در شهر خودش هلال قابل رؤیت نبود، واقعاً «شهر» داخل نشده و اول ماه نیست؛ همینجا و به همین سادگی پروندۀ اول ماه تکلیفش برای مکلف مشخص می‌شود. {طبق این مبنا، نظر شریف شما راجع به رؤیت هلال در مثل سال ۹۲ و یا مثل هلال جمادی الاولی همین امسال که وقت غروب حتی با تلسکوپ قابل رؤیت نیست اما همان روز قبل از غروب وقتی ارتفاع خورشید حدود ۲۰ درجه است(طبق تجربه آقای میرسعیذ) قابل رؤیت است، در مقالات ایشان در ذیل بند ۳ با عنوان «رصد هلال در روز» و «رویت هلال با چشم غیر مسلح» آمده: «اینجانب پیشنهاد دادم که رویت هلال زمانی هلال در روز شناخته شود که حد اقل ارتفاع خورشید از افق 20 درجه باشد ، انهم دلایلی دارد اولا در ارتفاع 20 درجه شدت نور خورشید تقریبا به اندازهای رسیده که نور را پراکنده کرده و رصدگر نتواند به راحتی هلال را رویت کند تا معنای هلال در روز را داشته باشد ، دوما هر چه ارتفاع ماه از افق بیشتر باشد اختلاف منظر و شکست نور کمتر میشود به طوری که از حدود 40 درجه به بعد...»، و در گزارش سال ۹۲ بوژمهرانی آمده که طبق محاسبات غروب خورشید در رصدگاه سردربند شمیران حدود یک دقیقه بعد از هلال بوده، آیا هلالی که وقت غروب بلد حتی با تلسکوپ دیده نمیشود اما مثلا دو ساعت قبل از غروب در همان بلد دیده میشود کافی است؟-حسین}

(بر خلاف مبنای اتحاد آفاق که عدم رؤیت -هرچند در آسمان کاملاً صاف- حتی مفید ظن به عدم دخول شهر نیست! و تا سایر مناطق بررسی نشود،‌ دسترسی به ماه واقعی برای مکلف ممکن نیست و در زمان سابق که این امکان نبوده اصولاً‌ دسترسی به اول ماه‌ها هم امر غیر مقدوری بوده است؛ مگر در ایام و شهور اندکی از سال).

حال (در مبنای اختلاف آفاق) اگر در موارد وجود موانع،‌ {وجود موانع از بحث ما خارج است، بحث بر سر افق صاف است که دیده نمیشود اما در بلد دیگر دیده میشود، اینجاست که محط سؤال بنده بود که اگر مکلف شک کند چه میکند؟ تکرار قم و کاشان در این صورت است نه وجود ابر که اصلا بحثی ندارد، و ربطی به مسأله فقهی اختلاف افق دو بلد ندارد-حسین} مکلف شک کند‌، تکلیفی بابت بررسی شهرهای دیگر ندارد و می‌تواند به حکم ظاهری عمل نماید؛ ولی چنانچه بخواهد واقع را درک کند،‌ {در بند بالا کلمه «واقعا» را به کار بردید و فرمودید: «واقعا شهر داخل نشد» و طبق این مبنا و با توجه به اینکه بحث بر سر وجود مانع نیست، ما اصلا واقعی نداریم تا به دنبال واقع برویم، واقع، همین بلد است و بس، و وقتی دیده نشد چگونه میخواهید واقعی که نیست را در بلد دیگر جسجو کنید؟ این نکته بسیار دقیق است که طبق مبنای شما موضوع حکم شرعی فقط راجع به نفس بلد است و این بلد واقعا حکمی ندارد حتی اگر در بلد دیگر دیده شود، در قم اصلا حکم واقعی شرعی نداریم و در کاشان واقعا داریم، و عرض کردم اصلا بحث فقهی بر سر وجود مانع نیست، بلکه بحث بر سر مبنای شما که موضوع دقیق واقعی حکم شرعی است که رؤیت در نفس بلد است.-حسین} در به رویش بسته نیست و کیفیت درک واقع را نسبت به گذشته و حال می‌توان به طور جداگانه توضیح داد:

الف) درگذشته و مثلاً‌ زمان صدور روایات، مراجعه به شهرهای نزدیک، قابلیت داشته وضعیت اول ماه را برای بلد مکلف نیز مشخص کند با این بیان که اولا شهرهای نزدیک وضعیت رؤیت در آنها بسیار نزدیک به هم است و موارد کمی که ممکن است بلد مکلف با بلد رؤیت در مرز رؤیت پذیری و عدم آن باشد، به نظر می‌رسد با کیفیت بیانی که در روایات در مورد قضاء روزه (با اثبات رؤیت در بلد دیگر) آمده، تکلیف معین می‌شود؛ زیرا ملاحظه می‌شود که عبارت روایت در چند مورد نسبت به اینکه اگر در شهر دیگر (که نوعاً‌ در آن زمان شهر نزدیکی بوده) رؤیت ثابت شد، قضا کن، به گونه‌ایست که هلال در آن شهر باید واضح باشد؛ مثلاً در روایت منقول از هشام آمده :

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: فِيمَنْ صَامَ تِسْعَةً وَ عِشْرِينَ قَالَ إِنْ كَانَتْ لَهُ بَيِّنَةٌ عَادِلَةٌ عَلَى أَهْلِ مِصْرٍ أَنَّهُمْ صَامُوا ثَلَاثِينَ عَلَى رُؤْيَةٍ قَضَى يَوْماً.

یا در روایت منقول از ابی بصیر می‌خوانیم:

ِ وَ قَالَ لَا تَصُمْ ذَلِكَ الْيَوْمَ الَّذِي يُقْضَى إِلَّا أَنْ يَقْضِيَ أَهْلُ الْأَمْصَارِ فَإِنْ فَعَلُوا فَصُمْهُ.

همینطور عبارت روایت منقول از عبد الرحمن ابی،‌چنین است:

عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ هِلَالِ رَمَضَانَ- يُغَمُّ عَلَيْنَا فِي تِسْعٍ وَ عِشْرِينَ مِنْ شَعْبَانَ فَقَالَ لَا تَصُمْ إِلَّا أَنْ تَرَاهُ فَإِنْ شَهِدَ أَهْلُ بَلَدٍ آخَرَ فَاقْضِهِ.

ملاحظه می‌فرمایید مسأله اهل شهر و اهل مصر و ... مطرح است؛ گویا می‌خواهند بفرمایند هلال کاملاً‌ واضح بوده و چنین هلالی مطمئنا برای بلاد نزدیک ملازمۀ‌در رؤیت دارد (چه غرب باشد و چه شرق و چه در یک خط عرضی باشد یا نه)؛
{۱- لسان این روایات مربوط به تاکید تحقق شیاع در آن بلد است و صرف اینکه چند نفری در یک بلد قضا کردند یا روزه گرفتند فایده ندارد، نه اینکه هلال واضح باشد، یعنی اگر تمام اهل بلد با شهادت دو نفر عادل که به خبرویت آنها اطمینان دارند روزه گرفتند و یا یک روز قضا کردند و این برای شما با بینة ثابت شد کافی خواهد بود که طبق این روایات شما هم باید قضا کنید هر چند آن هلال که دو نفر خبره دیدند هلال واضح هم نبوده است.

۲- در این روایات نیامده که دو شهر باید نزدیک باشند، تعبیر «اهل الامصار» مکرر در روایات آمده، معنای دو شهر نزدیک ندارد، اتفاقا بسیار جالب است که در روایت یقطینی که مربوط به همین رؤیت هلال است تعبیر اهل الامصار را برای اندلس و افریقا و مصر به کار میبرد دقیقا با فرض عدم وجود مانع که بحث ما است: «نرى السماء ليست فيها علّة...يرى في تلك الليلة بعينها بمصر و إفريقية و الأندلس...حتّى يختلف الفرض على أهل الأمصار»، و امام علیه السلام جواب نمی‌فرمایند که تو چه کار به آنها داری؟ بلکه میفرمانید با شک روزه نگیر.

۳- این حرف که آن زمان ارتباطات نبوده، و مقصود، بلاد قریبة است، خلاف واضحات تاریخ است، حضرت سید الشهداء علیه السلام از روز ترویه تا حدود ۲۰ روز به ناحیه کوفه رسیدند، حدود ۱۴۰۰ کیلومتر راه را رفتند، آن هم با سیر متعارف بلکه آهسته کاروان که معروف است کاروان زهیر بن قین که حج را به جا آورده بودند به کاروان حضرت رسیدند، اگر عجله بود اسبهای برید تندرو وقتی خسته میشدند در کاروانسراها عوض میشدند تا در نتیجه یک نامه از فاصله حدود ۱۵۰۰ کیلومتر در طول حدود یک شبانه‌روز به مقصد میرسید.

۴- طبق مبنای حضرتعالی با ملاحظه تناسب حکم و موضوع حکم آنطور که بیان فرمودید که واقعا ماه داخل نشده است، خیلی واضح است که قواعد و ضوابط فقه میگوید اگر در شهر خودت دیدی پس روزه بگیر، و اگر هوا صاف بود و ندیدی پس حتی اگر شهر دیگری شهادت دادند که هلال را دیدند تو قضا نکن، چون ربطی به تو ندارد، و تو میتوانی برائت جاری کنی، بلکه اصلا شک نداری، چون واقعا تکلیفی نداشتی، و نیاز به برائت در فرض شک است، و اگر هوا صاف نبود اینجا جای شک است و میتوانی برائت جاری کنی حتی بر مبنای اخباریین، چون شبهه وجوبیه است، و بگویی روزه بر من قضا ندارد، این ضابطه واضح مورد اجماع فقه اسلامی است، اما بر خلاف این عدم وجوب قضا، تمام این روایات طبق ارتکاز همه متشرعه فورا میگویند اگر بلد دیگر دیدند قضا کن، و این ممکن نیست مگر به اینکه نفس یک شهر به تنهایی دارای میقات خاص خودش نیست، و گرنه فورا گفته میشد اگر بلد دیگر دیدند «فلیس علیک قضاء»، چون تو در نفس حکم واقعی ثبوتی خودت شک داری، و حکم واقعی بلد دیگر ربطی به حکم واقعی تو ندارد.-حسین}

حضرتعالی حتماً‌ اشراف دارید وقتی هلال به‌گونه‌ایست که راحت آن را می‌بینند، درصد روشنایی و ارتفاع و پارامترهای خوبی دارد؛ مثلاً‌ اگر در کاشان هلال را با 5/1 درصد روشنایی و 8 درجه ارتفاع ببینند، مطمئنا در تمام شهرهای همسایه و بلکه کمی دورتر هم این هلال قابل رؤیت بوده است؛

پس با این بیان که در روایات در موارد رؤیت در بلد دیگر بر وضوح هلال تأکید شده باشدو صرف وضعیت حداقلی رؤیت کافی قلمداد نشده،‌معلوم می‌شود منطقۀ مکلف با منطقۀ رؤیت در مرز رؤیت و عدم رؤیت قرار ندارد؛

به بیان دیگر یکی از راه‌های کشف ملازمه این است که هلال در منطقۀ‌ مجاور یا نزدیک، به آسانی و وضوح رؤیت شود و اینجا نیازی نیست بدانیم ویژگی‌های هلال در شهر مکلف از ویژگی‌ها و مواصفات هلال در شهر رؤیت بهتر یا مماثل بوده یا نه و این امر کاملاً‌ علمی و مورد تأیید کارشناسی است؛ مناطقی که لب مرز دیده شدن و دیده نشدن هستند،‌هلال بر فرض که در یکی از آن‌دو دیده شود، بسیار ضعیف و با پارامترهای حداقلی است.

به یاد دارم حدود 8، 9 سال قبل، نسبت به عید فطر، رؤیتی برای دامغان ثابت شد و با همان رؤیت اول ماه برای تمام شهرهای شرقی دامغان هم -از جمله مشهد که ابر بود- که فاصلۀ قابل توجهی هم بادامغان دارد، ثابت گردید و علت امر این بود که وضوح هلالِ رؤیت شده در دامغان، بگونه‌ای بود که معلوم بود در شهرهای نزدیک و حتی مثل مشهد -هرچند ویژگی‌های هلال ضعیف‌تر بوده- اما مطمئنا حداقل‌های رؤیت را داشته است.

با این توضیح می‌توان گفت در زمان صدور روایات، این مسأله با توضیح وقیدی که برای کیفیت ثبوت هلال قرار داده شده، عملاً کار را برای اهل آن زمان، مشخص کرده است و نیازی نبوده که مردم اطلاعی از پارامترهای رؤیت و موارد شرق و غرب نداشته باشند.

ملاحظه می‌فرمایید که مسألۀ قم و کاشان نسبت به زمان‌های گذشته حل شد.

ب)حالا بیاییم در زمان خودمان؛ در این زمان کشف ملازمه در رؤیت، غیر از روشی که در قسمت قبل ذکر شد، طرق دیگری نیز دارد که شهرهای دورتر (که در زمان صدور روایات نوعاً برای بحث هلال موردابتلاء واقع نمی‌گردیده) را هم پوشش می‌دهد و آن اینکه خصوصیات ماه در دو منطقه مقایسه شود؛ اگر خصوصیات ماه در پارامترهای رؤیت، مانند هم باشد یا شهر رؤیت ضعیف‌تر از شهر مکلف باشد، اول ماه ثابت می‌گردد و برای رسیدن به این نکته نیز راه‌هایی وجود دارد:

یکی اینکه به نقشه‌های علمی رؤیت پذیری مراجعه شود (البته که نقشه‌ها فعلاً مناطق خاکستری هم دارند)؛ دیگر اینکه طبق این قاعده رفتار شود: اگر بلد رؤیت در شرق بلد مکلف و در یک خط عرضی باشد، هلال در بلد مکلف نیز قابل رؤیت است و اول ماه در آن ثابت می‌گردد و عنایت دارید که در این نوع از کشف ملازمه،‌صرف ثبوت رؤیت در منطقه‌ای -هرچند در حالت حداقلی رؤیت باشد- اول ماه را برای منطقۀ دیگر ثابت می‌کند؛ اما در روش قبل چنین نبود.

نیز علی القاعده بر حضرتعالی پوشیده نیست اینک در زمان ما می‌تواند وجود چنین پیشرفت علمی با استفاده از نرم‌افزهارهی و نقشه‌ها به وجود یا عدم وجود ملازمه در شهرهای دور هم دسترس پیدا کند، (کما اینکه فرموده بودید:‌ اینکه مبنای حاج آقای سیستانی بر میقاتیت سهل عرفی بنا شده اما در «أسئلة» صریحا میفرمایند راهی جز مراجعه به خبره و اعمال دقائق فنی و علمی نیست)اشکالی ایجاد نمی‌کند؛ {ملاحظه فرمایید تاکید بنده بر «و الا فلا» بود، یعنی میفرمایند اطیمنان به مماثلة یا افضل لازم است و گرنه این حرفهای شما و حتی دقائق متخصصین هم فایده ندارد، بخصوص با این اختلاف در معیارهای مثل یالوپ و عودة و..کجا این اطمینان حاصل میشود؟ هلال قم یک کم از مماثلة با کاشان کمتر باشد فایده ندارد، و این خیلی با زوال و مغرب فرق دارد، چون عرف عام در زوال و مغرب محتاج به ابزار نیستند بلکه اگر مقداری صبر کنند علم به زوال و مغرب پیدا میکنند، اما در رؤیت هلال نمیتوانند صبر کنند بلکه تنها و تنها باید بگویند امشب شب اول ماه شهر ما نیست و فردا شب ماه جدید آغاز میشود، و در کتاب «اتحاد الآفاق و اختلافها» همین تصریح والد معظمشان را تایید میکنند و حتی ادعای سیرة عملیة مستمرة را هم حمل بر وجود این اطمینان میکنند:

«تبقى الإشارة إلى أنه ربما يخطر بالبال أن مقتضى السيرة العملية المتصلة بزمن المعصومين علیهم السلام هو الاكتفاء بثبوت رؤية الهلال في بلد للبلدان القريبة منه مما يشك في كونه قابلا للرؤية فيها، وسيرة المتشرعة هذه تصلح دليلا على الأمارية المدعاة.
ولكن الإنصاف أنه لا سبيل إلى التأكد من تماميتها، بل لا يبعد القول بأن الاكتفاء برؤية الهلال في بلد للبناء على دخول الشهر في البلدان القريبة منه إنما كان مبنياً على الاطمئنان باتحادها في الأفق، وأن عدم رؤية الهلال في تلك البلدان بالرغم من قيام الناس بالاستهلال فيها إنما هو من جهة ضعف الهلال وعدم ارتفاعه ووجود بعض الشوائب غير المرئية في الأفق ونحو ذلك، فليتأمل.
وهكذا يتضح أن ما ذهب إليه جمع من الفقهاء القائلين باختلاف الآفاق من أمارية الرؤية في بلد على إمكان الرؤية في سائر البلدان مما لا يمكن إتمامه بموجب الصناعة.(اتحاد الآفاق او اختلافها ص ۱۵۷)-حسین}
همچنانکه برای فهمیدن زوال یا مغرب در حال حاضر بدون استفاده از شاخص یا نظر به آسمان می‌توان به وقت دسترسی پیدا کرد

و البته امر در هلال نسبت به اوقات شرعی از این جهت آسان‌تر هم هست زیرا در آن زمان دسترسی به شهرهای دوردست برای هلال نوعاً‌ نبوده و همان شهرهای نزدیک ملاک بوده که توضیحش عرض شد.

و اصولاً ضمن اینکه در زمان ما هم بررسی سایر شهرها همان طور که عرض شد، لازم نیست؛ زیرا هلال اگر بخواهد دیده شود در شهر خود مکلف هم دیده می‌شود و میقات رؤیت در همان محل مکلف است.

گفتنی است برای توضیح این مسأله بیان‌ یا بیان‌های دیگری هم در ذهن حقیر هست که بگمانم در همین اندازه کفایت است و امیدوارم مشکل قم و کاشان به فضل الهی حل شده باشد. {مستحضرید که موضوع مورد نزاع فقهی هنوز باقی است، یعنی با فرض صاف بودن هوا در قم و کاشان، و فرض علم به رؤیت و عدم رؤیت در هر دو، و یا علم به رؤیت در یکی و شک در دیگری، اینجاست که مبنای شما تفاوت آثارش معلوم میشود.-حسین}

مطلب شمارۀ 4)

اجمالا فرمودید در انطباق سه خط حرکات انتقالی خورشید و ماه و وضعی زمین به عدد صحیح نمی‌رسیم و فرمودید:

«چون سه حرکت داریم که هر کدام آثار و احکام ذاتی خود دارد، و چون با هم هستند احکام یکی به دیگری بالعرض سرایت میکند، حرکت انتقالی زمین به دور خورشید، حرکت انتقالی ماه به دور زمین، حرکت وضعی زمین به دور خودش، حال اگر شب و روز و طلوع و غروب را مطرح فرمایید و بفرمایید هیج فرقی با اهلال هلال ندارند، آثار مترتبة بالذات با بالعرض همراه گردیده و جمع شدند، و اگر سه حرکت را در یک خط راست ترسیم کنیم، در انطباق این سه خط، به عدد صحیح نمیرسیم، و لذا دائما شب و روز که حاصل از حرکت وضعی زمین است از خط دو حرکت انتقالی دیگر، کم یا اضافه دارد، و برچسب شب اول یا روز اول ماه، ناچار از غمض نظر از این تفاوت انطباق به عدد غیر صحیح است....خلاصه در طول تاریخ ناچار بوده و هستیم که این برچسب تقویمی را انجام دهیم، و در عین حال که در حرکت انتقالی زمین به دور خورشید سر و کار ما با یک لحظه زمانی است که زمین دور خود را در آن لحظه کامل میکند، باید یک میزان برای انطباق دو خط، که یکی خط زمان حرکت وضعی زمین و دیگری خط زمان حرکت انتقالی زمین است، ارائه دهیم تا خلاصه بگوییم این لحظه پایان دور حرکت انتقالی در کجای روز و شب قرار گرفته که برچسب روز و شب را به نام فروردین بزنیم یا اسفند»

و به این جهت لحظۀ دخول شهر را از شب و روز جدا می‌کنید و لذا سر درس هم اجمالا فرمودید: این مسأله در ذهنم خیلی پر رنگ است و گویا از ارکان موارد اتکاء حضرت عالی است.

عرض می‌کنم:

دخول شهر در مبنای اختلاف آفاق (مبنای مشهور) نیازی به انطباق خط سیر قمر و حرکت وضعی شبانه روز در یک زمان ندارد که به دردسرهای کبیسه گیری ماهانه! دچار شود؛

شهر از اول شب آغاز می‌شود؛‌اولین شبی که بعد از مقارنه در منطقۀ مکلف هلال ماه قابل رؤیت باشد. به همین سادگی. {اگر به همین سادگی است پس بفرمایید شب اول ماه مشهد با شب اول ماه قم، یک شب است یا دو شب؟ اگر به تصریح شما «شهر از اول شب آغاز میشود» و شب مشهد آغاز شده آیا شب اول ماه نیشابور آغاز شده؟ آیا یک ماه واحد در فاصله بین مشهد و نیشابور میتواند دو آغاز داشته باشد؟ اگر کسانی در مسافرت باشند، یا بیوتهم معهم باشند، یا در کشتی مسافر دریا باشند، ماه بر آنها داخل نمیشود؟ هلال را در غرب واضح میبینند و به سوی شرق حرکت میکنند، آیا امشب شب اول ماه آنها هست؟ و آیا فردا واجب است روزه بگیرند؟ اگر خود عرف باشد تردید نمیکند و فردا را روزه میگیرد، سادگی و سهولت شرع در امتثال احکام است و اجراء اصول عملیة کار را تسهیل میکند، نه اینکه موضوع دقیق ثبوتی حکم شرع را تغییر دهد، آیا نزد متشرعه شب اول ماه مبارک رمضان در ایران مثلا، صدها شب اول است؟ به خلاف اینکه بگوییم شهر با اهلال هلال داخل شده اما به فعلیت رسیدن حکم وجوب صوم یا مستحبات شب اول ماه، تدریجی است و به تدریج طبق شرائط افق مکلف به فعلیت میرسد، مثل اینکه حدیث میفرماید اذا زالت الشمس دخل وقت الصلاتین یا وجبت صلاة الظهر، چه کسی توهم میکند که در لحظه زوال، امر شارع به تشهد نماز ظهر هم بالفعل باشد؟ امر به تشهد به تدریج که نماز میخواند در زمان و محل خودش بالفعل میشود، و این منافاتی با دخول وقت وجوب نماز با لحظه زوال ندارد، و مثال بهتر این است که به طفلی که در ساعت ده صبح بالغ میشود خطاب میکنند که حال دیگر نماز بر تو واجب شد، و کسی نمیگوید الآن که هنوز ظهر نشده چگونه نماز بر او واجب شده؟ چون مقصود این است که یکی از اجزاء موضوع حکم وجوب نماز بر تو بالفعل شده هر چند ظهر نشده است و امر خواندن نماز امروز هنوز بالفعل نیست، و یا به مستطیع میگویند حج بر تو واجب شد امام معنایش این نیست الآن حرکت کن، با اهلال هلال، ماه داخل شده، و صوم تمام شهر مبارک بر آنها واجب گردیده هر چند بالفعل شدن آن وجوب در لحظه طلوع فجر هر بلد است، و بعض فقهاء نیت تمام سی روز شهر مبارک را لازم میدانند، و در آیه شریفه مرجع ضمیر ه جالب است: «من شهد منکم الشهر فلیصمه»، و اشباه و نظائر در فقه بسیار کمک میکند برای رفع استبعاد در موارد خاص، مثلا حتی شارع به فعلیت پیدا کردن امر در بخشی از عمل قانع میشود هر بخش مهم عمل قبل از وقت باشد، مثلا اگر با ظن معتبر نماز ظهر را شروع کرد و بعد فهمید قبل از وقت شروع کرده، میگویند اگر تنها یک سلام نمازت در وقت واقع شده کافی و اعاده ندارد، قبل از زوال هنوز اصلا امر به نماز، فعلیت نداشت امام همینکه به اندازه یک سلام، امر بالفعل شود کافی است.-حسین}

ماه «نوعی» یا «شخصی»

بسم الله الرحمن الرحیم

سلام و عرض ادب خدمت استاد گرانقدر و عرض پوزش از تأخیر و جسارت‌های لاحق و سابق دارم...

مقدمه

خدا را شکر می‌کنم که فرصتی برای مرور مباحث و گفتگو و تلمذ از استاد عزیزی چون حضرتعالی را عنایت فرموده است؛ لکن به نظرم آمد بحث رؤیت هلال، چه در این ارسال‌ها و چه تا حدی در کلاس پربار جنابتان -علی رغم طرح نکات مفید و بعضاً‌ ناب و جذاب- تا حدی از روند تأثیر گذاری در موضوع محوری خود خارج شده است؛ گاه احساس می‌شود تمرکز بر جا انداختن یک نظریه با استفاده از استحسان‌ها در مقام استدلال و تکرار مدعیات به بیان‌های مختلف، استحکام مباحث را کم فروغ کرده است؛ در بعضی موارد تصور می‌شود به استدلالات و شواهد نظریۀ مقابل، از همان ابتدا با نگاه مردود بودن نظر می‌گردد و البته ساحت حضرتعالی از چنین اموری مبری است؛ لکن گاهی برداشت اولیه چنین می‌نماید.

اما بعد

با توجه به افادات ارسالی و نیز فرمایشات درس روزهای شنبه و دوشنبه 13 و 15 بهمن ماه، نکاتی تقدیم می‌شود:

مطلب اول:

دربارۀ نظر مشهور (اختلاف آفاق در آغاز ماه) و همینطور فتوای آقای سیستانی از گذشته تا کنون اموری بیان فرمودید که ملاحظات جدی نسبت به آن به نظر می‌رسد:

ملاحظۀ1)

همانطور که قبلاً عرض شد، آنچه -پیرامون رؤیت هلال در برخی بلاد و ثبوت اول ماه برای بلاد دیگر- به نظر حقیر صحیح می‌رسد این است که: معیار دخول «شهر»،‌قابلیت رؤیت هلال در محل مکلف است و قابلیت رؤیت در محل دیگر -فی نفسه- موجب ثبوت اول ماه در منطقۀ مکلف نیست؛ بله «رؤیت در محل دیگر گاه می‌تواند قابلیت رؤیت در محل مکلف را ثابت کند».

به عبارت دیگر در برخی موارد، رؤیت در محلی، ملازمه در قابلیت رؤیت در محل مکلف دارد و این ملازمه در زمان ما از راه‌هایی ثابت می‌شود؛ اما یک راه که چه در این زمان و چه در زمان‌های گذشته محل ابتلاء بوده ونیاز به محاسبات و .... هم نداشته و ندارد، این است که هلال به طور کاملاً واضح در محلی دیده شود؛ با اطمینان به این گونه رؤیت هلال،‌شهرهای مجاور -بلکه بلاد تا حدی دورتر از آن هم- می‌توانند از قابلیت رؤیت در شهر خود مطمئن شوند؛‌ زیرا امکان ندارد هلال در شهری به طور واضح مثلاً با 2درصد روشنایی و 12 درجه ارتفاع دیده شود، ولی در شهر مجاور قابل رؤیت نباشد؛‌چه اینکه شهر مکلف در مواصفات هلال، مماثل باشد یا افضل و یا ضعیف‌تر.

لذا با توجه به مسافت‌هایی که نوعاً در آن زمان کسی که خبر از هلال آورده،‌ می‌پیموده (مسافت‌های نزدیک) -که غیر واحدی از فقهاء همچون مرحوم شیخ اعظم نیز به این امر تصریح کردند- و با عنایت به خصوصیاتی که در روایات، برای ثبوت اول ماه با رؤیت در شهر دیگر ذکر کرده‌اند،‌ (اهل بلد- اهل امصار...) که چه بسا اشعار -بلکه ظهور دارد- در اینکه هلال باید واضح باشد (در ارسال قبل توضیح داده شد و در کلمات بعضی از فقهاء نیز اشعار به این معنا شده است)، رؤیت در شهرهای نزدیک، اول ماه را برای شهر مکلف ثابت می‌کرده؛ به عبارت دیگر چه بسا نتیجۀ این مورد از ملازمه در روایات بیان شده و این گونه رؤیت (واضح) در این بلاد (نزدیک) را موجب ملازمه و ثبوت قابلیت رؤیت و دخول شهر در بلد دیگر دانسته اند.

«مرحوم میرزای قمی» در غنائم الایام می‌فرماید:

و أمّا الأخبار؛ فليس فيها عموم يشمل البلاد المتباعدة، بل هي ظاهرة في المتقاربة.

عبارت «مرحوم شیخ اعظم انصاری» چنین است:

و أمّا الأخبار، فالظاهر منها- بحكم الغلبة- البلاد المتقاربة، مع أنّ الظاهر أنّ الإطلاق في مقام بيان حكم انكشاف كون يوم الشك من رمضان، لا في مقام بيان الكاشف و أنّه يحصل بمجرّد الرؤية في بلد من البلاد و لو كان في غاية البعد.

این بیان را تکرار کردم تا هم اگر در ارسال قبل مورد عنایت ویژۀ‌حضرتعالی و دوستان قرار نگرفته، هم اکنون لحاظ گردد و هم در ادامه معلوم شود که بیان مشهور هیچ منافاتی با این تقریب ندارد؛

حضرتعالی اجمالاً کلام مشهور در مورد رؤیت در سایر بلاد را به دو بخش تقسیم کردید: یکی رؤیت در «بلاد متقاربه» که ثبوت رؤیت در یکی موجب دخول «شهر» در بلد دیگر است و دیگری «بلاد متباعده» که «لکل بلد حکم نفسه» و بعد می‌فرمایید مشهور در بلاد متقاربه نمی‌گویند «لکل بلد حکم نفسه» بلکه می‌گویند «حکمشان یکی است...»؛

این فرمایش -بظاهره- کمی عجیب به نظر می‌رسد؛

عرض بنده -و آقایان- این است که مشخصاً مقصود در بلاد متقاربه در کلام مشهور این است که چون وضعیت رؤیت (رؤیت پذیری) در بلاد متقاربه مانند هم است (فعلاً‌ به اینکه این تصور درست است یا نه یا چه شرایطی دارد، نظر نداریم) پس اگر در بلد نزدیک دیده شود،در بلد مکلف هم، اول ماه ثابت می‌شود و حکمشان یکی است.

به عبارت دیگر در بلاد متقاربه نیز همانند بلاد متباعده، «لکل بلد حکم نفسه»؛ لکن کشف حکم هر بلد، با رؤیت {واضح} در بلاد متقاربه نیز حاصل می‌شود؛ لذا در مبحث رؤیت در بلد دیگر، مشهور تفصیل بین بلاد متقاربه و بلاد متباعده داده‌اند.

این امر با اندک توجهی در کلام ایشان واضح است؛

جالب این است که حضرتعالی کلام مرحوم شیخ در مبسوط را قرائت فرمودید ولی احساس کردم از قسمت محل بحث با بیان عبارتی مجمل عبور کردید (جسارت نباشد یعنی برای بنده واضح نشد)؛

- «مرحوم شیخ» در تفسیر «بلاد متقاربه» می‌فرماید:

«و متى لم ير الهلال في البلد و رأي خارج البلد على ما بيناه وجب العمل به إذا كان البلدان التي رأى فيها متقاربة بحيث لو كانت السماء مضحية و الموانع مرتفعة لرأي في ذلك البلد أيضا...»

واضح است که مرحوم شیخ بلد متقارب را بلدی می‌داند که رؤیت در آن ملازم با رؤیت در بلد مکلف باشد؛‌ بنابراین معیار «لکل بلد حکم نفسه» ثابت است؛ البته که در اینجا از رؤیت در بلد متقارب (متلازم) وضعیت و حکم بلد مکلف فهمیده می‌شود.

- به کلام «مرحوم کیدری» عنایت فرمایید:

«و متى لم ير في البلد و رئي في بلد آخر أو في البراري وجب العمل به إذا كان البلد الذي رئي فيه بحيث لو كانت السماء مصحية و الموانع مرتفعة لرئي في الموضعين معا لتقاربهما، و أما إذا بعدت فلكل بلد حكم نفسه، و لا يجب على أهل أحدهما العمل بما رئي في الآخر«

-«مرحوم شهید ثانی» در مسالک نیز در توضیح کلام «شرایع» چنین می‌فرماید:

«المراد انه إذا رئي في أحد البلاد المتقاربة و لم ير في الباقي وجب الصوم على الجميع، بخلاف المتباعدة فإن لكل واحدة منها حكم نفسها. و لا ريب في كون مثل بغداد و الكوفة متقاربة، و مثل خراسان و العراق و الشام متباعدة. إنما الكلام في الحد الذي يوجب البعد. و الظاهر ان المرجع فيه الى اختلاف المطالع فإنها هي الموجبة لاختلاف الرؤية، بناء على ما دلّت عليه البراهين الاعتبارية من ان الأرض كروية فيختلف المطالع باختلاف محالها»

-عبارت «مرحوم علامه» در منتهی نیز همین معنا قابل برداشت است؛

-همینطور عبارت «مرحوم شهید اول» در دروس که در تعلیل خود می‌فرماید:

«للقطع بالرؤیة عند عدم المانع...» معنای مذکور قابل برداشت می‌باشد؛

-عبارت «مرحوم شیخ اعظم انصاری» نیز چنین است:

فإنّ شهادة الرؤية في بلد إنّما تنفع لأهل البلد الآخر بعد مقدّمة مفروغ عنها، و هي: أنّ إهلال الهلال على الأوّلين إهلال له على الآخرين، فكأنّ الشاهد شهد بإهلال الهلال على أهل هذا البلد الآخر

-این هم کلام «مرحوم ابن براج» در «مهذب» که همچون سایر کلمات آقایان، صریح در مطلب است:

«و إذا كانت البلدان متقاربة و لم ير الهلال في البلد، و رئي من خارجه على ما قدمنا بيانه في الشهادة وجب العمل به، هذا إذا لم يكن في السماء علة، و كانت الموانع مرتفعة أو كانت البلدان كما ذكرناه متقاربة حتى لو رئي الهلال في أحدها لرئي في الأخر، مثل طرابلس و صور و مثل صور و الرملة و مثل حلب و طرابلس و مثل واسط و بغداد و واسط و البصرة و اما: إذا كانت البلدان متباعدة مثل طرابلس و بغداد و خراسان و مصر و بغداد و فلسطين و القيروان و ما جرى هذا المجرى، فان لكل بلد حكم سقعه و نفسه، و لا يجب على أهل بلد مما ذكرناه العمل بما رآه أهل البلد الأخر».

... گمان می‌کنم در همین مقدار کفایت باشد.

ملاحظۀ 2)

در افادات ارسالی و همینطور در درس مکرراً فرمودید آقای سیستانی از فتوای خود عدول کردند و عبارت صفحۀ 36 کتاب «اسألة...» را صریح! در این امر دانستید؛

عرض می‌کنم عبارت ایشان را مرور کنیم:

«یبقی هنا شیء و هو انه کان یُعتقد فیما مضی انه اذا رئی الهلال فی مکان کشف ذلک عن امکانیة رؤیته فی الاماکن الواقعة فی غرب المکان الاول و علل ذلک بعض الفقهاء (رضوان الله علیهم) بان القمر لایرجع و لایتوقف. و لکن ظهر لاحقا ان هذا الکلام لا یتم علی اطلاقه و انما فی خصوص ما اذا کان المکانان متقاربین فی خطوط الارض بان لم یکن الاختلاف بینهما الا بدرجة او درجتین او نحو ذلک حسب اختلاف الحالات و ذلک لان الهلال انما یزداد حجما ...»

من متوجه نمی‌شوم از این بیان چه طور تغییر مبنای آقای سیستانی استفاده می‌شود؟

از این عبارت فهمیده می‌شود که تصور در گذشته این بوده ... و اخیراً‌ چنین معلوم شده...؛ این کلام در مورد یک باور و تصور عام در بین علماء و ... سخن می‌گوید؛

ضمن اینکه نظر ایشان و غیر ایشان در این مبنا که «لکل بلد حکم نفسه و اگر در بلد دیگر هلال رؤیت می‌شود، فایده‌ای ندارد، مگر آنکه ملازمه در قابلیت رؤیت از آن فهمیده شود»، عوض نشده؛ هرچند ممکن است در «تشخیص مصادیق ملازمه» در بعضی موارد کشف خلاف شده باشد.

مثلاً‌ در گذشته تصور بر این بوده که رؤیت در شرق مطلقا ملازمه در قابلیت رؤیت برای غرب دارد؛ ولی بعد منتقل شدند به اینکه عرض جغرافیایی در ثبوت یا عدم ثبوت ملازمه اثر دارد

کما اینکه مشهور که بعضاً چنین تصوری داشتند یا ممکن است بعضی بلاد متقارب را مطلاقا ملازم در رؤیت می‌دانستند، این امر به این معنا نیست که در مواردی که هلال در شرق ثابت شده یا بلاد متقارب، ‌دست از لزوم ملازمه در رؤیت برداشته باشند و تعبداً‌ هلال را برای غرب یا بلاد متقاربه، ثابت بدانند؛ بلکه اتفاقا براساس همان ملازمه چنین نظری را اعلام کردند و نظر فقیه در این موارد،‌از باب «اظهار نظر در موضوعات خارجی» است و برای سهولت امر للمکلفین، آن را در رساله آورده‌اند؛

به عبارت دیگر آقای سیستانی مبنا و فتوایشان در لزوم وجود ملازمه در رؤیت برای اثبات اول ماه در بلاد دیگر، تغییر نکرده ولی چون مکلفین نمی‌دانستند چه مواردی ملازمه در رؤیت دارد، برخی از موارد ملازمه را در رساله ذکر کرده‌اند و این امر (تشخیص موارد ملازمه) یک مسألۀ نجومی است. پس اگر تغییری در رساله در مصادیق ملازمه دیده شده، دال بر تغییر مبنا و فتوایشان نیست؛ تا جایی که به یاد دارم از رساله‌های فارسی و عربی بیش از 30 سال قبل، همین معیار بودن «ملازمه» در عبارات ایشان وجود داشته و دارد؛ عبارتی به این مضمون: «یکفی ثبوت الهلال فی بلد آخر و ان لم یر فی بلد الصائم اذا توافق افقهما بمعنی کون الرؤیة فی البلد الاول ملازمة للرؤیة فی البلد الثانی لولا المانع من سحاب او جبل او نحوهما»

همانطور که عرض شد نظر مشهور نیز هیچ منافاتی با این مبنا ندارد؛ بلکه ظاهراً‌ بسیاری از عبارتها همین است و اگر مثلاً ثبوت شرق برای غرب را بعضاً‌ ذکر کرده‌اند،‌از باب تعیین مصداق ملازمه بوده همچون عبارت مرحوم شهید اول؛

در کلام عده‌ای از فقهای معاصر و نزدیک به معاصر نیز ظاهراً همین امر واقع شده است؛ اگر به حواشی فراوان آقایان بر عروه تأمل شود، ظاهر می‌گردد که اکثر آقایان قائل به معیار بودن ملازمه برای ثبوت در بلد دیگر هستند ولی بعضاً رؤیت در شرق برای غرب یا بعضاً رؤیت روی یک خط طولی را کافی دانسته‌اند.

بنابراین نظر ایشان در معیار بودن «ملازمه در رؤیت» در گذشته و حال مانند نظر مشهور است. البته نظر ایشان در بعضی موارد دیگر عوض شده لکن ربطی به محل کلام ندارد.

ملاحظه3)

اجمالاً فرمودید مشهور می‌گویند باید وقت غروب قمر از تحت الشعاع خارج شده باشد...؛

عرض می‌کنم اولاً با بیانی که گذشت ظاهر گردید که نظر مشهور بر ملازمۀ در رؤیت است و علت هم روشن است؛ در روایات فراوان صحبت از معیار بودن «رؤیت» است و معیار بودن خروج از تحت الشعاع» را کأنّ از جیبمان در می‌آوریم؛ کجا در روایات به معیار بودن خروج از تحت الشعاع تصریح کردند؟ اگر هم در کلمات فقهاء ذکر شده،‌ظاهرا به همان جهتی است که توضیح داده شد؛

ثانیاً نکتۀ مهم اینجاست که هرچند در کلمات بعضی از فقهاء، کلمۀ «هنگام غروب» آمده اما این عبارت را برای ذکر یک مثال می‌آورند و روشن است که میزان صرفاً رؤیت وقت غروب نیست؛ بلکه پس از غروب شمس هم اگر هلال -تا زمانی که ماه در منطقۀ مکلف غروب نکرده (امکان رؤیتش باشد)- دیده شود، اول ماه ثابت می‌گردد؛

این نکته اتفاقا شاهدی است بر اینکه فقهاء میزان را قابلیت رؤیت در بلد مکلف می‌دانستند و نه صرف خروج از تحت الشعاع در یک لحظۀ معین؛ فرض کنید هنگام غروب هلال رؤیت نشود و وقت مغرب بلکه پس از مغرب هلال قابلیت رؤیت پیدا کند -کما اینکه در بسیاری از موارد هلال هنگام مغرب دیده می‌شود و گاهی نیز هلال بخصوص زمانی که افق از آلودگی‌های عارضی کاملا دور باشد در حوالی غروب خود ماه،‌دیده می‌شود؛ مانند هلال ماه شوال 1432- آیا از نظر شما، فقهاء این رؤیت را موجب ثبوت اول ماه نمی‌دانند؟! مطمئنا موجب ثبوت می‌دانند و ظاهراً‌ علت امر هم همین است که معیار، رؤیت در محل است نه اینکه صرفا هنگام غروب از تحت الشعاع خارج شده باشد؛ لذا تا زمانی که ماه دز آسمان شهر غروب نکرده، فرصت برای استهلال هست.

ملاحظۀ4)

گاه به کلمات آقای تهرانی برای خدشه و استبعاد در مبنای اختلاف آفاق استشهاد می‌فرمایید؛

عرض می‌کنم کلام ایشان هرچند در پاره‌ای از موارد شامل مطالب محققانه است، اما در جسارت‌های بنده خدمت حضرتعالی، کلمات ایشان ملاک و معیار نیست.

مطلب دوم:

اشاره کردید به هیاهوی رؤیت سال1392 یا همان شوال 1434 و نیز هلال جمادی الاولی 1446 و سخنان آقای قاضی میرسعید در بعضی از مقالات تحقیقاتی ...

اما نکات خاص و غیر قابل پذیرشی در این بیان به نظر می‌رسد:

ملاحظۀ1)

از بیان حضرتعالی برداشت می‌شود هلال شوال 1434 و جمادی الاولی1446، با تجربۀ آقای میرسعید قبل از غروب و با ارتفاع 20 درجه با چشم غیر مسلح قابل رؤیت بوده است!

معلوم است که به هیچ وجه چنین چیزی نیست؛ مسألۀ رؤیت در هم ارتفاعی ماه و خورشید یا ارتفاع‌ زیاد ماه،مثل 20 درجه در موارد مربوط به اولِ ماه، برای معمول شهرها (غیر از شهرهایی با عرض خیلی زیاد که بعضا جزء مستثنیات هستند) در مواردی که هلال در هنگام غروب خورشید قابل رؤیت نیست، فقط با چشم مسلح مطرح است؛

اینکه آقای میرسعید می‌گوید «پیشنهاد دادم رؤیت هلال زمانی هلال در روز شناخته شود که حداقل ارتفاع خورشید از افق 20 درجه باشد...»، می‌خواهد معیاری برای تفکیک هلال روزگاهی از شامگاهی بدهد آن هم بیشتر مربوط به ثبت رکوردها و امثال اینهاست؛ زیرا همانطور که می‌دانید امروزه در رصدها انواع و اقسام رصد تعریف شده: «هلال شامگاهی، هلال صبحگاهی، هلال روزگاهی، هرکدام با چشم مسلح و با چشم غیر مسلح رؤیت با ccd » ؛ حالا آقای میرسعید می‌خواهد بگوید بیاییم مشخص کنیم کدام هلال روزگاهی و کدام شامگاهی به حساب می‌آید؛ به این جهت که مثلاً‌ هلالی که 5 دقیقه قبل از غروب مثلاً با 14 درجه ارتفاع رؤیت شده را هلال روزگاهی به حساب نیاورند...؛ نمی‌خواهد بگوید ممکن است هلالی در روز آخر ماه با 20 درجه ارتفاع با چشم غیر مسلح دیده شود،‌طوری که هنگام غروب هم قابل رؤیت نباشد!

چنین امری در مناطقی با عرض جغرافیایی مانند کشور ما واقع نمی‌شود.

لذا در تمام «12 رصدی» که در کشور ما قبل از غروب با چشم غیر مسلح ثبت شده (و در دسترس حقیر بود قرار گرفت)،‌هیچ هلالی نیست که روز آخر ماه دیده شده باشد و هنگام غروب همان روز قابل رؤیت نباشد؛

برای ارائۀ تفصیل بیشتر بد نیست آمار ثبت شدۀ این موارد را (از منابعی که در دسترس قرار گرفتند) خدمتتان عرض کنم:

در تمام موارد ثبت شده، هلال هنگام غروب با چشم غیر مسلح قابل رؤیت بوده است (تمام موارد هم با نقشۀ یالوپ چک شد و هم با معیار آقای میرسعید)؛

حتی جالب اینجاست که در نیمی از مواردی که به عنوان هلال روزگاهی ثبت شده، هلال در شب قبل از آن با چشم غیر مسلح قابل رؤیت بوده است؛

الف) مواردی که هلال در شب قبل قابل رؤیت بوده و شب پیش رو شب دوم ماه (باچشم غیر مسلح) بوده و تبعا در غروب همان روز ثبت شده نیز هلال به راحتی با چشم قابل رؤیت بوده است:

1. گزارش مربوط به 29/4/2006 آقای شریفی
2. گزارش مربوط به 28/3/2009 آقای رستمی
3. گزارش مربوط به 6/1/2011 آقای رستمی
4. گزارش مربوط به 26/12/2011 آقای خدام محمدی
5. گزارش مربوط به 5/6/2011 آقای رستمی
6. گزارش مربوط به 12/6/2021 آقای حیاتی سبحانی

ب) مواردی که هلال در همان شب با چشم غیر مسلح قابل رؤیت بوده هرچند شب قبل ممکن است قابل رؤیت نبوده:

1. گزارش مربوط به 11/8/2010 آقایان رستمی و صاحب جم
2. گزارش مربوط به 1/8/2011 آقای رستمی
3. گزارش مربوط به 21/6/2012 آقای رستمی
4. گزارش مربوط به 19/8/2012 آقای رستمی
5. گزارش مربوط به 15/6/2008 آقای رستمی
6. گزارش مربوط به 13/2/2021 آقای حیاتی سبحانی

ملاحظه می‌فرمایید که هیچ هلالی نیست که وقت غروب دیده نشود ولی در روز قابل رؤیت باشد.

هلال جمادی الاولی امسال (1446) هم که بدیهی است در هنگام غروب قابلیت رؤیت نه با چشم غیر مسلح و نه با چشم مسلح (با ابزارهای کنونی و بر اساس تجربیات فعلی و بدون استفاده از ccd را نداشته است.

ملاحظۀ 2)

اما در مورد هلال مرداد 1392 یا همان هلال شوال 1434:

اولاً عرض کنم این هلال و جنجال‌هایی که در مورد آن واقع شد را از همان حدود 8، 9 سال پیش مطالعه و تحقیق کردم و در آرشیو حقیر موجود است و جالب اینجاست که اتفاقاً این هلال و جنجال‌های مربوط به رؤیت یا عدم رؤیت آن، یکی از اموری است که کفایت چشم مسلح را به چالش می‌کشد؛ که ترکیب این قول با نظریۀ «اتحاد آفاق وکفایت رؤیت در مناطق دیگر» این چالش را جدی‌تر هم می‌کند این چالش ربط پیدا می‌کند به تعریف «معنای هلال» از نظر این بزرگواران که مدتی است سؤال مربوط به آن را خدمتتان مطرح کردم و هنوز تا این لحظه جواب سؤالم را دریافت نکردم؛

رد شدن (یا کافی ندانستن) رصد و گزارش رؤیت هلال شوال 1434 که نامدارانی مثل آقایان میرسعید،‌رستمی،‌ابراهیمی سراج و برخی دیگر، گزارش رؤیت آن را داده بودند، فقط به این جهت نبود که این هلال قبل از غروب خورشید، غروب کرده باشد؛‌ زیرا رهبری معظم قائل به کفایت رؤیت در روز هستند و این فتوی را سالها قبل از شوال 1434 ابراز کرده بودند؛ اما علت دیگر رد شدن آن هلال -بنابر آنچه خود آقای موحد نژاد به آن تصریح کردند- این بود که (با توجه به اینکه دیدن هلال توسط برخی فقط 4، 5 ثانیه بوده و برخی که از فیلتر مخصوص استفاده کردند توانستند مدت بیشتری هلال را ببینند)، این دیدن سخت، «رؤیت» به حساب نیامد؛ عین عبارت ایشان در مصاحبۀ سال بعد اینطور نقل شده است: «هلال در عصر روز 29 {ماه} رمضان به سختی دیده شد ولی «رؤیت» به حساب نیامد تا بتوان عید گرفت».

حالا من عرض می‌کنم اینکه «رؤیت» به حساب نیامده یا بر آنچه دیده‌اند «هلال» صدق نکرده یا این فرایند «رؤیت هلال» به حساب نیامده، معلوم نیست؛ ولی به هرحال این هم از تبعات کفایت چشم مسلح است که حتی باید در معنای «رؤیت» آنهم افراد کارشناس و فقیه و... و آن هم بعضاً در جایی که کلمۀ «دیدن» را هم در مورد آن بکار برده‌اند ان قلت داشته باشند؛

جالب اینجاست که پس از رد شدن آن گزارشات،‌ پیچیدگی عجیب امر استهلال با چشم مسلح چنان شد که برخی از نظریه پردازان و کارشناسان نجومی روز نیز متمایل به بازگشت به «عدم کفایت رؤیت با چشم مسلح» شدند و در برخی مقاله‌ها نیز به این امر اشاره شد؛‌حتی همین آقای بوژمهرانی که از ایشان نقل مطلب فرمودید در مورد رؤیت باچشم مسلح گفت:

«معتقدم برخی دقائق و ظرایف کمکی به حل موضوع نکرده که هیچ باعث ایجاد پیچیدگی‌های جدید هم شده و شاید اگر برگردیم به همان اصل سادۀ اولیه یا مرجعه کنیم به محاسبه بجای مشاهده، میشه امیدوار بود که مشکلات بسیار کمتر از این چیزی بشه که الان هست» (البته ایشان در آخر امر را به متخصصان شرعی احاله می‌دهد).

به نظر حقیر هم -همانطور که قبلاً‌ عرض کردم این مبنا بخصوص با لحاظ کفایت سایر مناطق وبویژه با بیانی که حضرتعالی دارید، یک معیار مبهمی درست کرده که آخرش به احتمال قوی شما را می‌برد به سمت معیار بودن مقارنه و یا تولد ماه... و باعث می‌شود حتی بیش از این از میزانی که در روایات مطرح شده،‌ فاصله ایجاد شود.

بگذریم این چند سطر در مبحث چشم مسلح طرداً‌ للباب ذکر شد و اینجا قصد بحث از چشم مسلح را ندارم وگرنه بحث و ان قلت بیش از این حرفهاست.

مطلب سوم:

در چند قسمت از ارسال شریفتان مطالبی در مورد «قم و کاشان» فرمودید و اجمالاً‌ می‌فرمایید محط کلامتان آسمان بدون ابر است و بعد اجمالاً‌ می‌فرمایید «طبق معیار اختلاف آفاق، اصلاً واقعی وجود ندارد و حکمی ندارد...»

بگمانم بیان بنده خیلی الکن بوده که مطلب را نرسانده!‌

در نظریۀ مختار، واقع در مورد دخول و عدم دخول شهر، محل مکلف است؛ اگر آسمان محل مکلف کاملاً‌ صاف باشد و هلال رؤیت نشود، غالباً‌ شکی نیست که بخواهد به منطقۀ دیگر مراجعه کند؛ لکن در موارد متعددی هم با وجود صاف بودن نسبی، مکلف ممکن است احتمال دهد هلال به شکل ضعیف و حداقلی قابل رؤیت بوده و غبار کمی که به نظر مکلف نیامده، مانع رؤیت شده باشد؛ لذا رؤیت بلاد مجاور آن هم به صورت واضح می‌تواند نشانۀ وجود هلال در بلد مکلف باشد؛ بنابراین واضح است که واقع، همان بلد مکلف است. موارد رجوع به شهر دیگر اولاً الزامی نیست و برای درک واقع است (بله اگر خبر از شهر دیگر آمد، ممکن است تکلیف الزامی بیاید و این بستگی به کیفیت گزارش و ... دارد )؛ ثانیاً‌ معمولاً رجوع به بلد دیگر در موارد ابر یا غبار شدید است که رؤیت هلال با توضیحات سابق نشانۀ وجود هلال در آسمان مکلف است و در در غبار کم هم، احتمال کمی برای وجود هلال وراء غبار وجود دارد و لذا مراجه به شهر دیگر -با توضیحات سابق- امری عقلائی است؛

خلاصه اینکه در موارد بسیار اندک، چنانچه واقعاً در قم هلال باشد و در کاشان نباشد، واقعاً‌ در قم اول ماه است و در کاشان واقعاً‌ آخر ماه است. این امری کاملاً مقبول است و حقیر در طول این سالها که این مطلب را در جلسات و همایش‌ها واضح می‌کردم، یادم نمی‌آید کسی برایش عجیب باشد که قم اول ماه باشد و کاشان نباشد.

اما بنابر مسلک اتحاد آفاق و مخصوصاً با مدل پیشنهادی حضرتعالی، امور سؤال برانگیز متعدد پیش می‌آید؛ برخی از آنها را که قبلاً مطرح کرده‌ام و پاسخی دریافت نکردم و شاید موارد متعدد هم هنوز مطرح نشده و اجازه بدهیدیکی از آنها را که الان یادم آمد عرض کنم:

فرض کنید در مبنای شما ساعت 11 صبح اهلال هلال شده و شهر رجب داخل می‌شود؛‌اما قبل از آن و در ساعت 10 قتلی واقع شود؛ بدیهی است این روز در مبنای حضرتعالی روز اول ماه رجب است ولی هنوز شهر رجب داخل نشده! حالا بفرمایید دیۀ ماه حرام می‌گیرید یا ماه غیر حرام؟ اگر می‌فرمایید دیۀ ماه حرام چون روز اول ماه قتل واقع شده، پس اثر دخول شهر چیست؟ آیا قبل از ورود به ماه رجب دیۀ ماه رجب و ماه حرام می‌گیرید؟! احتمالاً‌ خواهید گفت دیۀ ماه حرام نمی‌گیریم چون لزوم دیۀ افزایشی ماه حرام از احکام مربوط به خود ماه حرام است و نه روز اول ماه ... اگر چنین است، آیا کسی از گفتۀ شما متعجب نمی‌شود که می‌گویید درست است که در روز اول ماه رجب قتلی واقع شده ولی بدان و قبول کن که الان در ماه جمادی هستیم و دیه ماه جمادی را می‌گیریم!!

مطلب چهارم

در مورد «اهل الامصار» بیانی ارائه فرمودید که گویا ما «امصار» را بلاد نزدیک معنا می‌کنیم و بعد مطالبی بر این امر مترتب فرمودید؛ نیز در موارد روایت «یقطینی» مطالبی را به عنوان شاهد بر اتحاد آفاق بیان فرمودید؛

ملاحظۀ 1)

عرض نکردیم «الامصار» یعنی بلاد نزدیک؛ بلکه مصر به شهادت لغت « الحدّ في كل شي‌ء، و قيل: المصر الحَدُّ في الأَرض خاصة» است؛ حرف این است که در موارد روایات قضاء روزه و مانند آن، با توجه به قرائن و توضیحات دیگری که عرض شد و سایرین نیز همچون مرحوم شیخ اعظم انصاری در کتبشان توضیح داده‌اند، ظاهر می‌شود که در آن موارد، مقصود بلاد نزدیک است و لااقل مانع انعقاد اطلاق نسبت به بلاد دور است و بیان مطلب در حوصلل این مقاله نیست.

ملاحظۀ2)

روایت «یقطینی» به نظر می‌رسد -همانطور که دیگران نیز فرمودند- نه تنها ظهوری در کفایت رؤیت «آفریقا و اندلس و مصر» برای «مدینه» و امثال آن ندارد، بلکه قابل استظهار برای قول «اختلاف آفاق» است؛ راوی تصریح می‌کند که «حتی یختلف الفرض علی اهل الامصار» و حضرت هم ذهنیتش را رد نکردند با سایر توضیحاتی که در کتب به طور مفصل ذکر شده است؛

از جمله بزرگانی که به این مطلب اشاره کردند «مرحوم علامه مجلسی» می‌باشد؛ ایشان بعد از نقل این روایت از تهذیب، می‌فرماید:

بيان «يظهر من كلامه علیه السلام أن المدار على الرؤية و اختلاف الفرض إن‏وقع الاختلاف في الرؤية غير ضائر»

این مطلب در توضیحات غیر واحدی از فقهاء در مورد این روایت آمده است که نقل آنها ازحوصلۀ این مقاله خارج است.

مطلب پنجم

اینکه اجمالاً‌ می‌فرمایید گاهی مسیرهای طولان در زمان ائمه علیهم السلام طی می‌شده و ...

عرض می‌کنم کسی منکر اصل ارتباطات در آن زمان نشده؛ بلکه می‌گوییم در محل بحث و روایات مربوط به رؤیت، قرائن و شواهدی و مناسبات را هم باید لحاظ کرد، بعد ببینیم آیا اینطور بوده که کسی از اندلس بعد فلان مدت مثلا یک ماه یا بیشتر یا کمتر می‌آمد و می‌گفت در ماه قبل، هلال را شب قبل از شما دیدم! و بعد حضرت بفرمایند ای ملت همگی قضاء کنید؟!

می‌فرمایید وقتی عجله داشتند اسبان تیزرو برای نامه بری داشتند، مسافت زیادی را در یک شبانه روز می‌رفتند...؛ خوب چند مورد بیاورید که کسی با عجله نامه‌ای ‌از بلاد دور دست با اسب تیزرو آورده و آنگاه در ضمن بگوید «هلال را شب قبل از شما دیدم»؛ اتفاقا چنین مواردی اگر باشد نوعاً‌ در تاریخ ثبت می‌شود؛ مانند جریان کریب که اتفاقا مورداستشهاد قول اختلاف آفاق قرار گرفته است و لذا خوب است شما چند مورد بیاورید که از اندلس و ... کسی بیاید و خبر از هلال بیاورد با اینکه به جهت وضعیت مناسبتر رؤیت در بسیاری از موارد، لابد زیاد پیش آمده که هلال در مصر و اندلس و آفریقا زودتر از مدینه دیده شود؛ اتفاقا به نظر می‌رسد فضای حاکم بر ذهنیت متشرعان آن زمان -همچون ابن عباس- همان نظریۀ اختلاف آفاق بوده و لذا شاید به همین جهت بوده که در موارد معدود همچون قضیۀ نقل شدۀ کریب، ابن عباس رؤیت در شام را کافی ندانست و گفت «ّهکذا امرنا رسول الله صلی الله علیه و آله»

همینطور روایت یقطینی نیز این ذهنیت در آن مشهود است.

مطلب ششم:

اجمالاً‌ اشاره فرمودید که آقای سیستانی برای ثبوت دخول شهر از رؤیت در بلد دیگر، اطمینان به مماثله یا افضلیت در ویژگی‌های هلال را شرط می‌دانند و اشکال بر سهل بودن میقات و ... فرمودید و نیز می‌فرمایید اگر هلال قم از مماثله با کاشان اندکی کمتر باشد،‌فایده ندارد...»

ملاحظۀ 1)

همانطور که بارها عرض شد در این مسلک، میقات، بلد مکلف است و اصلاً‌ نیازی به بررسی بلد دیگر نیست که بگویید به مواصفات مماثل یا افضل چطور اطمینان کنیم (هرچند در زمان ما این اطمینان هم امری آسان است) و برای درک واقع هم اگر آسمان کاملاً‌ صاف باشد که هیچ (نوعاً‌ مکلف شک نمی‌کند) و اگر آسمان طوری بود که شک کرد، راه‌هایی برای اطمینان به قابلیت رؤیت هست و یکی این است که در بلد متقارب هلال به وضوح دیده شود (که شاید در روایات، نتیجۀ همین مورد ذکر شده باشد)

ملاحظۀ2)

در همان مواردی که مکلف برای درک واقع (بدون اینکه نیاز و الزامی به بررسی باشد) به بلد دیگر مراجعه می‌کند، لازم نیست مواصفات هلال قم کاملاً‌ مماثل مواصفات هلال قم یا افضل از آن باشد؛ بلکه همانطور که بارها عرض شد، اگر هلال در کاشان -مثلاً- واضح دیده شود و مواصفات هلال قم نه تنها مماثل یا افضل نباشد بلکه کمی ضعیف‌تر باشد، بازهم اول ماه در آن ثابت می‌شود؛ لذا مثال رؤیت دامغان را در سیاهۀ قبل خدمتتان عرض کردم و اینکه آقای سیستانی گفته‌اند مواصفات مماثل یا افضل باشد، برای رؤیت حداقلی است.

پس میقات بودن را باید با توجه به این نکته لحاظ کرد که میقات قابلیت رؤیت محل خود مکلف است و نیازی به هیچ جای دیگری وجود ندارد.

اما در مبنای اتحاد آفاق و ... چقدر میاقت اول ماه و آثار واقعی آن امری پیچیده است؛ عجیب است که بپذیریم شارع مقدس ملاکی برای مسلمان‌ها قرار داده که تا 1000 سال و بیشتر دست یابی به آن برای مردمی که مخاطب کلامش بود‌اند ممکن نبوده مگر تقریباً یکی دو ماه در سال!!
امر به استهلال می‌کند در حالی که استهلال در حدود 90 درصد موارد، دال بر هیچ امری نیست و کاملاً‌ لغو است و این استبعاد همچون استبعادی است که مرحوم شیخ در مقابل اصحاب عدد بیان می‌کنند که این فقیه بزرگ پس ذکر اهمیت سنت استهلال و اهتمام پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله بر آن، می‌فرماید: فلو لا أن العمل على الأهلة أصل في الدين معلوم لكافة المسلمين ما كانت الحال في ذلك على ما ذكرناه و لكان اعتبار جميع ما ذكرناه عبثا لا فائدة فيه و هذا فاسد بلا خلاف.

این در حالی است که اگر مبنای فوق از اتحاد آفاق و چشم مسلح و ... را بپذیریم، ممکن است بگوییم استهلال‌های زمان حضرات علیهم السلام، در حدود 90 درصد موارد لغو بوده است.‏

کلام طولانی شد؛‌ هرچند مطالب گوناگون دیگر در مورد وسط الارض و الشمس فی وسط السماء و به هم ریختن وضع «ساعت» که مبنای حضرتعالی ناگزیر از تصحیح آن است و همینطور موارد متعدد دیگری همچون برخی اموری که در ارسال‌های قبلی ذکر شد و پاسخی دریافت نگردید، باقی است.

امیدوارم به بزرگواری خود جسارتهای متعدد را ببخشید و از دعای خیر محرومم نفرمایید.

22 بهمن 1403