علم هیئت و نجوم

موضوع: استهلال/ الرؤیة فی بلد آخر/عوامل رؤیت هلال

حجه الاسلام و المسلمین علوی:

حرکت و موقعیّت زمین و ماه :

مقدمه: ماه به اصطلاح کروی شکل (اگر چه در واقع بیضی شکل است)می باشد و ما حالت های مختلف آن را در زمین مشاهده می کنیم، ماه در حرکتی که دارد علاوه براین که به دور زمین در هر ماه می چرخد به دور خورش نیز می چرخد به این صورت که به اندازه زمان گردش در یک ماه به دور زمین ،یک دور کامل نیز به دور خود می چرخد و در عین حال ماه در حرکت خود و همچنین زمین با حرکتی که دارد هر دو به دورخورشید می چرخند.

تغییر حالت های مختلف ماه در هنگام مشاهده:

در هنگام چرخش ماه به دور زمین در یک لحظه ماه کاملاً بین زمین و خورشید واقع می شودکه به آن حالت مقارنه می گویند در این حالت ماه و زمین و خورشید در یک عرض واقع می شوند و این قرارگرفتن ماه در بین زمین و خورشید موجب می شود که ما نتوانیم ماه را مشاهده نماییم.

از هر مقارنه تا مقارنه بعدی که ماه 360 درجۀ کامل به دور زمین می چرخد از نظر زمانی یازده ماه و بیست و هفت روز و سه دهم روز فاصله می شود و ثانیه اش حتیّ تا صدها سال دیگر از نظر علم نجوم قابل پیش بینی است که مثلا صد سال دیگر حالت مقارنه در چه زمانی اتفاق می افتد و یا در صد سال آینده در چه سال هایی کسوف خورشید اتفاق می افتد، البته ممکن است کسی بگوید چطور در اول ماه اینقدر اختلاف است.

در جواب می گوییم زمان مقارنه و تولد ماه آنقدر دقیق و منظم است که با نرم افزارهای جدیدی که آمده قابل پیش بینی و پیشگویی برای صدها سال دیگر می باشد ولکن اختلاف در تحقق اول ماه از جهت این است که اولاً ملاک در إثبات شرعی اول ماه رؤیت هلال می باشد (نه حالت مقارنه و تولد ماه که زمانش معین و قابل پیش بینی دقیق می باشد) ثانیاً اختلاف فتوی است در این که رؤیت به چه صورت و برای چه بلادی محقق می شود( و این که آیا اتفاق افق شرط می باشد یا نه)واین دو چیز منشا برای اختلاف در إثبات اول ماه شده است.

علت عدم رؤیت ماه در حالت مقارنه:

در حالت مقارنه یعنی هنگامی که ماه بین زمین و خورشید واقع می شود ماه برای اهل زمین قابل رؤیت نمی باشد

زیرا رؤیت ماه وقتی برای اهل زمین ممکن می شود که تحت الشعاع نور خورشید واقع شود و در حالت مقارنه چون ماه دقیقا بین زمین و خورشید واقع شده است به صورتی که امکان تابیدن نور خورشید بر ماه نمی باشد بطوری که ماه تحت الشعاع نور خورشید واقع شود در این حالت نور خورشید حتیّ به بخشی از ماه که در مقابل زمین است نیز نمی تابد تا این که انعکاس نور خورشید به ماه موجب رؤیت ما شود در نتیجه ماه برای ما در حال مقارنه به هیچ عنوان قابل رؤیت نمی باشد.

علت این که از حالت مقارنه همیشه، کسوف (خورشید گرفتگی) محقّق نمی شود:

اگر چنانچه ماه و خورشید و زمین در یک عرض و به اصطلاح در یک خط موازی واقع شوند خورشید گرفتگی اتفاق می افتد ولی چون حرکت ماه در مقایسه با حرکتی که به دور زمین دارد و هچنین حرکت زمین نسبت به خورشید متفاوت است و در مقایسه حرکت زمین و ماه به دور خورشید متفاوت می باشد این نوسان در حرکت موجب می شود که به ندرت حالت موازی حاصل شود که در حالت موازی تنها کسوف محقق شده و ماه مانع رؤیت خورشید می شود و در اکثر اوقات در حالت مقارنه به جهت تغییر حالت ماه و قرب و بعد ماه با زمین مِدار چرخش ماه و زمین در یک عرض موازی با خورشید واقع نمی شود و مثلا چند درجه بالاتر و یا پایین تر از حالت موازی در حال چرخش می باشند این امر موجب می شود که ماه مانع رؤیت خورشید در زمین نبوده و خورشید حتیّ در حالت مقارنه نیز قابل رؤیت باشد.

زمان رؤیت هلال:

و اما چه زمانی ماه قابل رؤیت است و به تعبیر دیگر اول زمان ممکن برای رؤیت ماه چه زمانی است و ماه در چه درجه ای باید واقع شود که اگر موانع دیگری نباشد امکان و قابلیت برای رؤیت ماه باشد؟

زمانی که ماه از حالت مقارنه خارج شود و حداقل به هفت درجه (یا بیشتر و یا کمتر علی خِلافٍ) برسد در این حالت اگر مانع دیگری نباشد احتمال رؤیت ماه می باشد در نتیجه در کمتر از این مقدار به هیچ عنوان ماه قابل رؤیت نمی باشد و لو این که هیچ مانعی از موانع رؤیت وجود نداشته باشد و بعد از هفت درجه امکان رؤیت برای ما می باشد البته در صورتی که مانع دیگری از رؤیت نباشد و هر مقدار چرخش ماه در مقایسه با زمین بیشتر از هفت درجه شود امکان دید ما از ماه بیشتر شده و هلال ماه بصورت بزرگ تر قابل رویت می باشد، تا این که ماه 180 درجه چرخیده شود و از مقارنه بین زمین و خورشید خارج شده و زمین کامل بین ماه و خورشید واقع شود که در این حالت تمام قرص ماه قابل رؤیت بوده و به تعبیری ماه شب چهارده راتشکیل می دهد و مجدد هر مقدار که بیشتر می چرخد رؤیت هلال ماه کمتر می شود تا این که مجدداً به حالت مقارنه برسد و آن زمانی است که ماه از حالت مقارنه قبلی کامل 360 درجه به دور زمین چرخیده شده باشد.

و اما اصطلاح تولد ماه :در زمانی است که یک ثانیه از زمان مقارنه (و به تعبیر دیگر کمترین زمانی که از اولین لحظه مقارنه) بگذرد و تولد ماه در هر ماهی از نظر زمانی کاملا مشخص است و تا هزاران سال دیگر نیز قابل پیش بینی است البته این که اول ماه برای ما معین نیست به جهت این است که إثبات شرعی ماه به تولد ماه نیست بلکه ملاک رؤیت می باشد و الا اختلافی نمی بود.

فاصله بین دو مقارنه در هر ماه بیست و نه روز و دوازده ساعت و چهل و چهار دقیقه و سه ثانیه است که درمجموع یک سال از حاصل ضرب این زمان در دوازده ماه، ثانیه ای کم و زیاد نمی شود اگر چه در هر ماه ممکن است چند ثانیه تفاوت داشته باشد ولی درمجموع سال ثانیه ای کم و زیاد نمی شود.

و به مقتضای آیات شریفه قرآن «وَ الشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَهَا ذلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ» «وَ الْقَمَرَ قَدَّرْنَاهُ مَنَازِلَ حَتَّى عَادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ» «لاَ الشَّمْسُ يَنْبَغِي لَهَا أَنْ تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَ لاَ اللَّيْلُ سَابِقُ النَّهَارِ وَ كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُون» ماه و زمین و بلکه سیّارات دیگر و قمرهای متعدّد آن ها با نظمی بی نظیر به تدبیر و قدرت الهی به دور هم می چرخند و با هم برخورد نمی کنند و هریک در مِدار خود درگردش می باشد «وَ كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ».

علامه طباطبايى ذيل آیه شريفه «وَ الْقَمَرَ قَدَّرْنَاهُ مَنَازِلَ حَتَّى عَادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ» در تفسير الميزان مى‌گويد: «إنّ الانسان لابدّ له من حيث الخلقة من أن يقدّر أعماله و أفعاله ... بالزمان، و لازم ذلك أن‌يتقطّع الزمان الممتدّ الذى ينطبق عليه أمورهم قطعاً صغاراً و كباراً ... و التقطيع الظاهر- الذي يستفيد منه العالم و الجاهل و البدوي و الحضرى و يسهل حفظه على الجميع- إنّما هو تقطيع الايّام بالشهور القمرية التي يدركه كل صحيح الادراك مستقيم الحواسّ من الناس، دون الشهور الشمسية التي ماتنبّه لشأنها و لم ينل دقيق حسابها الإنسان إلّا بعد قرون و أحقاب من بدء حياته في الارض، و هو مع ذلك ليس في وسع جميع الناس دائماً ...» [1]

مرحوم آية اللّٰه سيد عبدالاعلى سبزوارى در تفسير مواهب الرحمن مى‌نويسد: «... لتقدير الزمان طرق مختلفة، ربما يصعب بعضها على عامّة الناس و لايمكن معرفته إلّا بعد بلوغ الإنسان منزلة من العلم، و لذلك كان الطريق الأسهل لجميع الناس- الذى يستفيد منه العالم والجاهل والحضرى و البدوى- إنّما هو التوقيت بالأهلّة، و يكون الحساب بالشهور القمرية و هو قديم جدّاً ...».

در هرحال بعد از حالت مقارنه تا جدایی از زاویه هفت درجه هیچ بخش از ماه قابل رؤیت (البته برای کسانی که این درجه برای آن ها حاصل نشده است) نمی باشد و بعد از هفت درجه است که امکان رؤیت می باشد و در همین صورت (در هفت درجه) نیز ممکن است عوامل متعدّد دیگر مانع رؤیت هلال ماه شود.

معیار در ثبوت هلال ماه شرعی چیست؟

معیار شرعی در ثبوت اول ماه قطعاً لحظه مقارنه نمی باشد اگر چه بعضی برای آسانی کار خود و دقیق بودنش آن را اول ماه ذکر نموده اند و لحظه بعد از مقارنه که تولد ماه باشد نیز اول ماه شرعی نمی باشد و همچنین زمانی که بدانیم ماه در بالای افق ما واقع شده است باز هم ماه شرعی ثابت نمی باشد و در نهایت زمان شرعی برای ثبوت اول ماه زمانی بعد از حالت مقارنه و تولد است و آن هنگامی است که ماه در

موقعیتی باشد که قابل رؤیت برای ما باشد.

حال بحث در این است که از کجا بفهمیم هلال ماه در این ماه جدید قابل رؤیت می باشد یا نه ؟ ( اگر چه از جهت علمی موقعیت ماه در آسمان و نسبت فاصله ماه با زمین و تمام خصوصیات حرکتی ماه و زمین کاملا مشخص و قابل پیش بینی است ولکن عوامل دیگری نیز وجود دارد که دخیل در رؤیت می باشند و ممکن است که پیش بینی رؤیت بشود ولی به جهت عوامل دیگر قابل رؤیت نباشد ولکن اگر منجمین با در نظر گرفتن حالات ماه پیش بینی کردند که بطور قطع هلال ماه در این ماه جدید قابل رؤیت نمی باشد قطعا ماه دیده نمی شود) به عبارت دیگر اگر پیش بینی امکان رؤیت نمودند از جهات درجه گردش ماه و یا نور شدید ماه و....در این صورت احتمال عدم رؤیت می باشد و ممکن است عوامل زمینی موجب عدم رؤیت هلال شود ولکن بر عکس اگر به جهت حالت مختلف ماه پیش بینی کردند که ماه رؤیت نمی شود قطعا هلال ماه قابل رؤیت نمی باشد.

صور مختلف پیش بینی منجمین در رؤیت ماه :

الف: گاهی با توجه به محاسبات علم نجوم ( و نظم دقیق در حرکت و حالات مختلف ماه و زمین در مقایسه با خورشید ) می توانیم پیش بینی کنیم که هلال ماه با توجه به خصوصیاتی که در این ماه دارد (عرض و طول جغرافیایی و....) به هیچ عنوان قابل رؤیت نمی باشد حتیّ با چشم مسلح تا چه برسد به رؤیت با چشم غیر مصلح.

ب: گاهی پیش بینی می شود که رؤیت برای اهل خبره و آن هم به وسیله تلسکوپ و وسائل دیگر قابل مشاهده می باشد.

ج: گاهی پیش بینی می شود که برای همه مردم در موقعیت بلد خاص با چشم مسلح و به صورت عادی قابل رؤیت است.

د: گاهی پیش بینی ها متفاوت می شود مثلا بعضی می گویند به احتمال قوی ماه رؤیت می شود ولکن بعض دیگر می گویند به احتمال قوی قابل رؤیت نمی باشد.

عوامل رؤیت ماه:

    1. سن ماه:

یعنی مدت زمانی که از حالت مقارنه گذشته که هر مقدار بیشتر باشد امکان رویت بیشتر می شود (البته مقارنه گاهی در روز اتفاق می افتد و گاهی در شب) مثلا اگر یک ثانیه گذشته سن ماه یک ثانیه است و اگر بیشتر گذشته سن ماه جدید بیشتر می باشد.

مثال: رؤیت ماه در ماه شعبان امسال (1396) بعد از حالت مقارنه بعد از چهل و شش ساعت و چهار دقیقه و شش ثانیه بوده است که دقیقا ساعت دوازده و چهارده دقیقه با مداد رؤیت شده است و پیش بینی می شود رؤیت ماه در ماه مبارک رمضان امسال حدود چهل و سه ساعت و نیم بعد از حالت مقارنه قابل رؤیت برای دیدن با چشم غیر مسلح باشد در صورتی که مانع دیگری نباشد. و البته از نظر تجربی رکورد در کمترین زمان رؤیت هلال ماه بعد از حالت مقارنه چهارده ساعت بوده است که با چشم غیر مسلح رؤیت شده است ورکوردرؤیت با چشم غیر مسلح و بوسیله تلسکوپ یازده ساعت بعد از مقارنه بوده که هلال ماه مشاهده شده است.

    2. مدّت مکث ماه :

ماه بنفسه طلوع و غروبی دارد البته بواسطه این که تحت الشعاع نور خورشید قرار می گیرد اگر در افق بلد ما قرار بگیرد وقابل رو یت باشد به اصطلاح طلوع نموده و طلوع آن چند دقیقه بعد از غروب خورشید شروع می شود و اگر ماه از افق بلد ما خارج شود به اصطلاح غروب نموده است در هر حال هر مقدار فاصله زمانی بین غروب خورشید و غروب ماه بیشتر باشد و به تعبیر دیگر هر چقدر زمان مکث ماه در افق برای ما بیشتر باشد امکان رؤیت هلال ماه برای ما بیشتر می شود و رؤیت راحت تر می باشد زیرا اولاً هوا تاریک تر و طبعاً قابلیت دید بیشتر می شود و ثانیا زمان مشاهده ماه در آسمان بیشتر بوده و این امر امکان رؤیت را برای ما بیشتر می کندکه البته این زمان ،بستگی به ارتفاع ماه دارد.

مثلا اگر طلوع ماه ساعت شش و نیم صبح باشد و غروب خورشید هفت و چهل دقیقه بعد از ظهر باشد و غروب ماه هشت و بیست دقیقه بعد ازظهر بوده باشد نتیجه این می شود که از غروب خورشید تا غروب ماه چهل دقیقه ماه در آسمان بوده در این صورت قابلیت برای رؤیت ماه بوده است و البته گاهی فاصله غروبین و مکث ماه کمتر می باشد مثلا پنج یا ده دقیقه که در این حالت امکان رؤیت هلال ماه سخت تر می شود و با چشم غیر مسلح و حتیّ با چشم مسلح ممکن است دیده نشود.

3-ارتفاع ماه از سطح افق زمین: هر مقدار ارتفاع ماه در آسمان بیشتر باشد قابلیت رؤیت هلال نیز بهتر می شود به جهت این که نزدیک افق غبار و بخار....است قابلیت دید ماه کمتر می شود.

4-درصد روشنایی هلال : ماه در یک نقطه معین در آسمان گاهی رؤیتش از جهت روشنایی بهتر است و گاهی روشنائیش در همان نقطه کمتر می شود که این امر بستگی به کیفیت قرار گرفتن در جهت شعاع خورشید دارد.

6- قطر و زخامت هلال ماه: که اگر قطر ماه زیاد باشد ( بواسطه زیاد بودن فاصله اش با خورشید ) رؤیت بهتر است و اگر قطر ماه کم باشد رؤیت هلال سخت تر می شود. زیرا مِدار چرخش ماه به دور زمین قابل تغییر می باشد که نزدیک ترین حالت ماه به زمین 354هزار کیلومتر و دورترین حالت ماه از زمین 406 هزار کیلومتر می باشد.

7-ملاک ها و فرمول هایی که به تجربه منجّمین در امکان رؤیت هلال ،ذکر شده است:

اگر مثلا هلال با ده درجه ارتفاع باشد و لو این که نورش کم باشد قابلیت رؤیت بیشتر می باشد و اما اگر کمتر از چهار درجه باشد اگر چه ماه روشن تر باشد امکان رؤیت به هیچ عنوان نمی باشد و بعضی بر اساس آن (این ملاک و ملاک های دیگر) برای اول ماه در ایام سال نقشه ای ارائه نموده اند و بلادی که در کمتر از چهار درجه است ، در نقشه معین نموده و پیش بینی کرده اند که مثلا با توجه به درجه ارتفاع و دیگر عوامل یازده گانه آسمانی اصلا ماه در فلان بلد قابل رؤیت نمی باشد و بعضی از بلدها را با رنگ دیگر مشخص نموده و پیش بینی کرده اند که درفلان بلد فقط با چشم مصلح ماه قابل رؤیت می باشد و بعض دیگر بلاد را با رنگ دیگری در نقشه رنگ آمیزی نموده و پیش بینی کرده اند که در آن بلاد ماه قابلیّت رؤیت با چشم مصلح را دارد

و بعضی دیگر از بلاد را با رنگ دیگر رنگ آمیزی نموده که نشان دهنده این است که علی کل حال در هر حالتی که ماه باشد هلال ماه برای آن بلاد قابل رؤیت می باشد که البته همه این پیش بینی ها با قطع نظر از عوامل طبیعی و زمینی (مثل ابری بودن هوا و موانعی مثل کوه ..) می باشد یعنی اگر این موانع طبیعی و زمینی نمی بود پیش بینی های مذکور قطعا محقّق می شد.

گاهی زمان خروج ماه از حالت مقارنه در دو ماه متوالی یکی است ولی به جهت تغییر از سطح افق که یکی بیشتر می باشد قابلیت رؤیت در یکی زودتر انجام می گیرد و ماه قابل رؤیت است ولی برای ماه دیگر اینچنین نمی باشد اگر چه گاهی عوامل دیگری هم در رؤیت موثر می باشد.

در بعضی مواقع با توجّه به محاسبات نجومی قطعا پیش بینی درست می باشد که مثلا ماه در فلان روز برای فلان بلد دیده نمی شود و یا ممکن است بطور قطعی پیش بینی کنند که دیده می شود که در این دو صورت پیش بینی منجمین اطمینان آور می باشد و البته به شرط این که مانع طبیعی وجود نداشته باشد و گاهی اختلاف در بین منجمین می باشد یعنی پیش بینی رؤیت به جهت ارتفاع و درصد روشنایی ماه مشخص است ولی در بین منجمین پیش بینی مختلف می شودکه البته اگر آنان اختلاف داشته در تشخیص داشته باشند برای ما اطمینان آور نمی باشد.

در نتیجه کلام بعضی صحیح نیست که می گویند پیش بینی قطعی را باید کنار بگذاریم زیرا گاهی ماه اصلا در افق ما نبوده ولی ادعا شده که رؤیت شده و با تخیل رؤیت اعلان رؤیت شده است و حال آن که از نظر علمی محال بوده که ماه دیده شود زیرا در افق ما نبوده است.