بسم الله الرحمن الرحیم
بر اين پايه نخست تذكر امورى چند لازم به نظر مىآيد:
1. مدار حركت زمين گرد خورشيد عبارت است از: صفحه منطقة البروج.
2. گردش نجومى ماه دور كره زمين از مغرب به مشرق برابر 27 روز و تقريبا 8 ساعت است، و مدت گردش هلالى آن برابر است با مدت ياد شده به اضافه حركت كره زمين كه مجموعا 29 روز و تقريبا 13 ساعت (يك ماه هلالى) است. ماه هر درجه را در دو ساعت طى مىكند.
3. روز و شب: ابتداى روز و شب نزد عرب و مسلمان عبارت است از: آغاز حركت يك متحرّك (چون خورشيد يا ماه) از افق مغرب تا رسيدن فردا به همان حال (مغرب)؛ بنابراين شب، قبل از روز است؛ زيرا حساب روز، ماه و سال آنان با رؤيت هلال است.
4. سال و ماه قمرى: فاصله زمانى دو تقارن پى در پى خورشيد و ماه، «ماه قمرى» ناميده مىشود و با گردش يك ساله زمين گرد خورشيد، ماه
__________________________________________________
(1)- بقره (2) آيه 189.
(2)- رحمن (55) آيه 5.
هيئت و نجوم اسلامى، ص: 235
نيز دوازده دور به فاصله مزبور گرد زمين گردش دارد كه هلال آن ديده مىشود، اين دوازده دور گردش ماه را اصطلاحا يك «سال قمرى» مىنامند.
مقدار متوسط يك سال قمرى برابر است با 354 روز و 8 ساعت و 48 دقيقه. كسر يك روز، برابر است با 480114000، رابعه، اين كسر نسبت به يك روز برابر است با 36666/ 0 بنابراين يك سال قمرى برابر است با 367/ 354 روز.
تاريخ رسمى اسلام بر پايه گردش ماه استوار است، ملت چنين نيز از زمانهاى بسيار دور و پيش از تولد حضرت مسيح عليه السّلام محاسبات خود را براساس گردش ماه استوار ساخته، سال قمرى گاهشمار آنان به حساب مىرفته و تاكنون نيز بر اعتبار خود باقى است.
بنابراين رؤيت ماه نشانه آغاز ماه و سال قمرى است و هر دوازده ماه به نامهاى محرّم، صفر، ربيع الأوّل، ربيع الثانى، جمادى الأوّل، جمادى الثانى، رجب، شعبان، رمضان، شوّال، ذو القعده، و ذو الحجّه تشكيل دهنده يك سال قمرى اصطلاحى مىباشند و آنها بر دو گونهاند:
الف) ماههاى قمرى وسطى: يك ماه قمرى وسطى برابر است از فاصله بين دو تقارن متوالى ماه و خورشيد و يا دو مقابله متوالى، و يا وقوع آن دو در يك خط نصف النهار كه فاصله آن 29 روز و 12 ساعت و 48 دقيقه است، و چون ضبط آن بر عموم مردم دشوار است. منجّمان در اين روش تعديلات تقويمى را در نظر نمىگيرند و ماههاى فرد را سى (30) روز و ماههاى زوج را بيست و نه (29) روز به حساب مىآورند، با اين استثنا كه يازده (11) بار در مجموع سى سال ذو الحجّه
هيئت و نجوم اسلامى، ص: 236
را سى (30) روز مىشمرند؛ اين سالها عبارتند از:
2، 5، 7، 10، 13، 15، 18، 21، 24، 26، 29.
دليل اين كار آن است كه يك سال قمرى برابر است با 354 روز و 5/ 1 و 6/ 1 روز، و عدد «سى» كوچكتر عددى است كه داراى 5/ 1 و 6/ 1 عدد صحيح است. جمع اين دو كسر با هم يازده (11) مىشود، پس در مدت سى سال، كسرها، يازده روز كامل مىگردند، از اين رو در سى سال بايد يازده بار ذو الحجّه «كبيسه» يعنى سى روز به حساب آيد، بنابراين چنين داريم:
دقيقه 1440- دقيقه 60 24 ساعت
5/ 1- دقيقه 288- 5- 1440 دقيقه
6/ 1- دقيقه 240- 6- 1440 دقيقه
كسر يك روز- دقيقه 528- 250+ 288
دقيقه 48، ساعت 8- دقيقه 60- 528 دقيقه
دقيقه 15840- سال 30 528
روز 11- 1440- 15840
هيئت و نجوم اسلامى، ص: 237
امضاى شرع: در منابع دينى ما رواياتى به چشم مىخورند كه به نظر مىرسد سال و ماههاى «قمرى وسطى» مورد امضا و تأييد قرار گرفته باشند؛ از جمله امام صادق عليه السّلام مىفرمايد:
خداوند تبارك و تعالى دنيا را در شش روز آفريد، آنگاه خلقت را قطع كرد، سال، 354 روز است، شعبان هرگز تمام (يعنى سى روز) نيست. به خدا سوگند رمضان هرگز ناقص (يعنى 29 روز) نيست- امر فريضه هيچگاه ناقص نمىباشد- زيرا خداى عزّ و جلّ مىفرمايد:
«وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ» «1» (هدف اين است كه نقص ماه رمضان را كامل كنيد) شوال 29 روز است. ذو القعده سى روز است؛ زيرا حق تعالى مىفرمايد: «وَ واعَدْنا مُوسى ثَلاثِينَ لَيْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً» «2» ما به موسى سى شب وعده كرديم، سپس آن را با ده شب (از اوّل ذوالحجّه) ديگر تكميل كرديم، به اين ترتيب ميعاد پروردگارش با او چهل شب تمام شد.» ذو الحجّه 29 روز و محرّم سى روز است. سپس ماهها، بعد از آن يكى تام و ديگرى ناقص است. «3»
فقهاى بزرگوار از سويى اين گونه احاديث را مخالف با واقع يافتند؛ زيرا مشاهده كردند كه ماه رمضان مثلا گاهى ناقص (29 روز) واقع مىشود.
از سوى ديگر براى كنار گذاشتن آنها هم دليل قانعكنندهاى نداشتند، از اين رو حمل بر تقيّه و امثال آن كردند. «4»
__________________________________________________
(1)- بقره (2) آيه 185.
(2)- اعراف (7) آيه 142.
(3)- محمد بن يعقوب كلينى، فروع كافى، به تصحيح غفارى، نشر دار الكتب اسلاميّه، تهران 1350
(4)- ر. ك: حسن حسنزاده آملى، دروس معرفة الوقف و القبله، نشر جامعه مدرّسين، قم 1416 ه، ص 527 و بعد.
هيئت و نجوم اسلامى، ص: 238
حال آن كه جايى براى اين گونه حملها وجود ندارد؛ زيرا براى همه مسلمانان اعم از عامّه و خاصّه ثابت است كه ماه رمضان مثلا گاهى ناقص مىباشد، لذا دليلى بر اين حملها باقى نمىماند جز آن كه بگوييم: شارع مقدس در مقام بيان ماه و سال وسطى بوده است، از اين رو منافات ندارد كه ماههاى قمرى گاهى چند ماه متوالى و پى در پى 29 يا سى روز واقع شوند. چنان كه خواهد آمد.
ب) ماههاى شرعى: اهل شرع ماههاى قمرى را از «رؤيت هلال» تا رؤيت هلال ديگر محاسبه مىكنند «بيرونى» بر آن است كه امكان دارد دو ماه پيوسته تمام باشد و تا سه ماه پيوسته ناقص رؤيت شود؛ «1» ولى صاحب زيج بهادرى پس از محاسبهاى دقيق مىنويسد: «و ممكن است چهار ماه متوالى هر ماه سى روز و سه ماه متوالى هر كدام بيست و نه (29) روز واقع شود»؛ «2» زيرا فرآيند محاسبات دقيق تعديلات، چنين نتيجهاى را به بار خواهد آورد.