بسم الله الرحمن الرحيم

افلاطونگرائي

افلاطون: التعلم هو التذکر

حکمت سقراط و افلاطون(رساله فیدون)، ص 217

پرسید چگونه؟ گفت دریافت این مطلب دشوار نیست هر گاه مردم میخوابیدند و از خواب به بیداری باز نمیگردیدند آیا جز اینست که سرانجام همه خفتگان بودند و دیگر کسی بیدار نمیماند ؟ و اگر بنا بود چیزها همه کرد آیند و پراکندگی در میان نبود عاقبت همه مجتمع میگردیدند؟ بر همین قیاس اگر هر چه جاندار است میمرد و دوباره از مرگ بزندگی نمی آمد سر انجام همه مردگان بودند و جانوری نمیماند . قیبس گفت شکی نیست. گفت پس آنچه تصدیق کردیم راست است و باشتباه نبوده ایم و یقین است که زندگان از مردگان بر میآیند و انسان از مرگ بزندگانی میآید و نفوس مردگان موجودند و نیکان خوشند و بدان ناخوشند .
قیبس گفت ای سفراط اینکه گفتی نتیجه يك اصل دیگر نیز میتواند باشد که بارها از تو شنیده ام و آن اینست که علم انسان جز تذکر چیزی نیست و اگر این اصل درست باشد باید ما بالضروره چیزی را که در این زندگانی به یاد می آوریم در موقع دیگر آموخته باشیم و این ممکن نیست مگر آنکه نفس ما پیش از آنکه بکالبد امروزی در آید موجود بوده باشد و این نیز دلیلی دیگر است بر اینکه نفس باقی است .
سیمیاس سخن قیس را بریده گفت دلیل این فقره چیست من آنرا بیاد ندارم.
قبیس جواب داد دلیلش استوار است و آن این است که از هر کس اگر درست پرسش کنی هر مطلبی را بخودی خود در مییابد و اگر علم
بامور در درون هر کس موجود نبود این فقره ممکن نمی شد و ثبوت این مدعا میسر میشود باینکه شکلهای هندسی با مسائل دیگر مانند آنها
را یکسانیکه از آن علوم بهره ندارند بنمائی . سقراط گفت ای سیمیاس هر گاه این تجربه ترا قانع نمی سازد راه دیگر پیش میگیریم شاید با ما

ص 218

موافق شوى آیا باک داری از قبول اینکه تعلم جز تذکر چیزی نیست ؟ سیمیاس گفت باک ندارم اما میخواهم مطلب را درست در بابم. آنچه را قیبس گفت تا يك اندازه فهمیدم و باور کردم اما دلائلی که نو میخواهی بیاوری بشنیدن آن مشتاقم . سفر اط گفت بشنو آیا مسلم نیست که کسی چیزی را نداند آنرا بیاد نمیآورد ؟ گفت مسلم است ، باز گفت این فقره نیز مسلم است که علم هرگاه بطریق مخصوصی دست دهد تذکر است و آن این است که چون کسی چیزی را به بیند با بشنود با بیکی از حواس دیگر دریابد و گذشته از دریافت آن چیز که بحس او در آمده امر دیگری را هم بیاد آورد در صورتیکه راه دریافت این امر دوم غیر از امر اول باشد در این حال آیا نمیگوییم آنکس نسبت باین امر دوم که بذهن او آمده تذکر پیدا کرده است؟ سیمیاس گفت نفهمیدم گفت میگویم مثلا شناختن يك طنبور غیر از شناختن يك آدم است. گفت البته گفت آیا میدانی که عاشقان چون طنبوری با جامه ای یا چیز دیگریرا که هنگام هم نشینی با محبوب بکار میبردند ببینند چه حالی برایشان دست میدهد؟ دردم از آن کسی که طنبور متعلق باو بوده یاد میکنند و این امر را تذکر میگوئیم چنانکه شخص چون سیمیاس را ببیند بر حسب مناسبت بیاد قیبس می افتد و هزارها مثال مانند آن میتوان آورد و این تذکر مخصوصاً در مواردی دست میدهد که کسی چیزی را بواسطه دور شدن از نظر با بسبب طول مدت فراموش کرده باشد. سیمیاس گفت بقین است. سقراط گفت آیا ممکن نیست که چون کسی تصویر اسبی یا طنبوری ببیند متذکر آدمی شود؟ و آیا نمیشود که چون تصویر سیمیاس را ببیند باد از قیبس کند؟ گفت آری ممکن است. گفت بهتر آنکه چون تصویر سیمیاس ببینند یاد از خود سیمیاس میکنند. گفت شکی نیست. گفت پس دانسته شد که تذکر گاهی بسبب مانند است

ص 219

۲۱۹
و زمانی بوسیله غیر مانند گفت راست است. پرسید هر گاه تذکر بواسطه مانند دست میدهد و میان تصویر چیزی و اصل آن اختلافی باشد یعنی مشابهت : تمام باشد آیا ذهن فوراً در نمی یابد؟ گفت البته در می یابد. فرمود حال توجه کن تا در این خصوص با من موافق هستی یا نه آیا برابری وجود دارد ؟ مقصودم نه برابری است که میان دو درخت یا دوسنگ یا چند چیز متشابه دیده می شود منظورم مطلق برابری است (۱) آیا امری هست که برابری نامیدنش درست باشد؟ گفت بقین است. گفت آیا آن برابری معلوم ما هست یا نه ؟ گفت البته هست. گفت این علم از کجا برای ما دست داده آیا جز این است که از چیزهائیکه را برند پی ببرابری برده ایم ؟ یعنی مثلاً درختها با سنگها و از این قبیل چیزها دیده ایم که برابر بوده اند و از این راه تصور برابری که خود غیر از درخت و سنگ و مستقل از آنهاست برای ما آمده است؟ آیا مستقل و متفاوت بودن برابری از چیزهای برابر در نزد تو مسلم لیست؟ مگر نه درختها و سنگها کم غالباً مانند یکدیگرند گاه برا برند و گاه نیستند؟ گفت چنین است. گفت چیزها گاه برابرند گناه نابرابرند اما آیا برابری خود تا برابری میشود؟ گفت هر گز ، گفت پس برابری دیگر است و چیزهای برابر دیگرند. گفت آری ، گفت اما تصور برابری برای تو از چیزهای برابر دست داده در صورتی که آنها غیر از خود برابری میباشند و تشابه با عدم تشابه برابری با چیزهائیکه این تصور را بذهن تو داده اند بی تفاوت است . سیمباس گفت راست است. گفت در هر حال چون کسی از دیدن چیزی چیز دیگر بیادش بیاید خواه مشابه با غیر مشابه باشد. این امرتذکر است. گفت اشکالی نیست . سقراط گفت اکنون این مطلب را ملاحظه کنیم که چون
(۱) اشاره باعیان ثابته است که یکی از اصول عقاید افلاطون است و حکمای ما مثل افلاطون میگویند .

ص 220

درختهای برابر یا چیزهای دیگر که برابرند به بینیم آیا برابری آنها را با خود برابری مطابق مییابیم یا میدانیم که برابری آنها بکمال برابری
حقیقی نمیرسد ؟ گفت البته نمیرسد. گفت پس متفق می شویم بر اینکه چون کسی چیزی را به بیند و گمان کند آن چیز ممکن است با چیز
دیگری برابر باشد لیکن فعلا با اونا برابر و از او کوچکتر است بالضروره کسیکه این خیال را میکند باید از پیش چیزی که شیئی محسوس را
ب آن مانند میکند و مشابهتش را درست نمی یابد دیده و شناخته باشد .
گفت ضروری است. گفت آیا همین امر برای ما واقع نمیشود هر گاه چیزهای برابر میبینیم و آنها را با برابری مطلق می سنجیم. گفت یقین است.
فرمود پس بالضروره باید آن برابری را دریافته باشیم پیش از آنکه اول دفعه چیزهای برابر را به بینیم و بر خوریم باین که آنها میل به برابری حقیقی دارند اما بآن نمیرسند. گفت باید چنین باشد. گفت اما از آن طرف نیز متفق هستیم بر اینکه این نظر را جز بتوسط یکی از حواس پیدا نکرده ایم و نمیتوانستیم پیدا کنیم یعیی یا باید رؤیت کرده باشیم یا ملامسه نموده با یکی دیگر از حواس را بکار برده باشیم و حواس همه در این باب یکسانند. گفت راست است. گفت پس این مطلب را هم باید بتوسط حواس در یافته باشیم که همه چیزهای برابری که محسوسند مایلند که ببرابری معقول برسند و نمیرسند. گفت البته. گفت پس پیش از آنکه ما بدیدن و شنیدن آغاز کنیم و حواس دیگر را بکار بریم باید برابری معقول را در یافته باشیم تا بتوانیم برابری محسوس را بآن بسنجیم و دریابیم که چیزهای برابر همه میخواهند بآن برابری برسند و نمیرسند. سیمیاس گفت این نتیجه برای آن مقدمات ضروری است . گفت مگر نه این است که پس از ولادت بلا فاصله دیده و شنیده ایم و

ص 221

حواس دیگر خود را بکار برده ایم گفت آری گفت پس علم ما ببرابری باید پیش از ولادت حاصل شده باشد؟ گفت چنین می نماید. سقراط
گفت پس ما پیش از ولادت عالم بوده ایم و پس از ولادت بلا فاصله برابری و بزرگتری و کوچکتری و همه این قبیل امور را شناخته ایم
چه تحقیقی که کردیم تنها راجع به برابری نیست بلکه شامل زیبائی و نیکی و داد و قدس و همه امور دیگری که در ضمن گفتگو
هستی آنها را تصدیق کردیم نیز میباشد و بنا بر این بالضروره باید پیش از ولادت باین امور علم پیدا کرده باشیم. گفت یقین است . گفت اگر
پس از دست دادن این معلومات هیچ گاه فراموشی نمیآمد نه تنها هنگام ولادت دارای آن معلومات بودیم بلکه همه عمر آنها را در یاد
داشتیم چه دانش نیست مگر نگاهداری معلومات و فراموشی نیست مگر از دست دادن علم گفت همین است. گفت اکنون که روشن شد این
معلومات را پیش از ولادت بدست آورده و پس از آن از دست داده ایم و دوباره همان علم پیشین را بواسطه بکار بردن حواس خود بدست می آوریم آیا جز اینست که آموختن فقط عبارتست از دوباره بدست آوردن علمی که بیشتر داشته ایم و آیا حق نداریم این تعلم را تذکر بخوانیم؟ گفت آری حق داریم. گفت زیرا متفق شدیم بر اینکه ممکن است کسی چیزی را حس کند یعنی به بیند یا بشنود با بیکی از حواس دیگر در یابد و بآن واسطه امر دیگری را که فراموش کرده بود و با اولی مناسبتی از تشابه یا غیر آن دارد بیاد آورد و حاصل اینکه ناچار باید یکی از دو حال باشد
یا باید هنگام ولادت دارای آن معلومات باشیم و همه عمر آنها را در یاد بداریم یا اینکه بر طبق عقیده ما هر کس چیزی را می آموزد امر فراموش کرده را بیاد می آورد و علم جز تذکر چیزی نیست سیمیاس گفت

ص 222

همچنین است. سقراط گفت حال ای سیمیاس تو کدام رأی را بر میگزینی آیا انسان هنگام ولادت معلومات را همراه خود دارد با اینکه معلومات فراموش شده را دوباره بیاد می آورد؟ سیمیاس گفت حق اینست که هنوز نمیدانم کدام رأی را برگزینم .
گفت پس نظر خود را در این خصوص بگو آیا کسی که چیزی را میداند در آن باب میتواند تحقیق کند یا نمیتواند : گفت البته میتواند .
گفت آیا بعقیده تو همه کس میتواند در آنچه موضوع گفتگوی ماست تحقیق کند؟ سیمیاس گفت از آن میترسم که فردا دیگر کسی را بیابیم که این تحقیقات را بکند. گفت ای سیمپاش پس تو معتقد نیستی که همه کس این علم را داشته باشد؟ گفت نه والله . گفت پس هر کس تنها نسبت بآنچه بیشتر دانسته است تذکر پیدا میکند. گفت باید چنین باشد. برسید نفوس ما در چه زمان این علم را حاصل کرده اند چون معلوم است که پس از ولادت و هنگام این زندگانی نبوده پس باید پیش از ولادت بوده باشد؟ گفت شکی نیست گفت بنا بر این نفوس ما پیش از ولادت و پیش از اینکه بکالبد بشری در آیند موجود بودند و زمانی که تن نداشتند علم داشتند . سیمیاس گفت چنین است مگر آنکه بگوئیم علم مقارن ولادت بما رسیده است . سقراط گفت آری میتوان چنین گفت اما در آن صورت این مشکل پیش می آید که علمی را که مقارن ولادت دریافته ایم چه وقت از دست داده ایم زیرا نمودار کردیم که امروز آن علم را نداریم آیا خواهی گفت همان هنگام که علم برای ما دست داد از یادها رفت با هنگام دیگری را می توانی برای این امر تشخیص کنی ؟ گفت نه ای سقراط اشكال من بی معنی بود. گفت بنابراین باید مسلم داشت که اگر همه چیزهایی که همواره در سرزبان است یعنی زیبائی و داد و کلیه این قبیل

رسائل اخوان الصفا، ج 3،ص 424

فصل في بيان ما يعلم بأوائل العقول فنقول: اعلم أن الأشياء التي تعلم بأوائل العقول، بعضها ظاهر جليّ لكل العقلاء، و بعضها غامض خفيّ يحتاج إلى تأمّل قليل، و بعضها يحتاج إلى تدقيق النظر و تأمّل شديد. مثال ذلك قولهم: الكل أكثر من الجزء. إن هذا عند الحكماء ظاهر في أوائل العقول السليمة. و أما قولهم إن الأشياء المختلفة، إذا زيدت عليها أشياء متساوية، كانت كلّها في جميع أوائل العقول السليمة مختلفة، يحتاج فيها إلى تأمّل قليل. و أما قولهم: إذا كانت أربعة مقادير على نسبة واحدة، فإن في الأول من أضعاف الثاني مثل ما في الثالث من أضعاف الرابع. فهذا أيضا من الأشياء التي تعلمها بأوائل العقول، و لكن يحتاج إلى بحث أشد، و نظر أدقّ. و على هذا المثال يكون تفاوت المعقولات و الأشياء التي تعلم بالعقول الثاقبة. ثم اعلم أن كثيرا من العقلاء يظنون أن الأشياء التي تعلم بأوائل العقول مركوزة، فنسبتها لما تعلقت بالجسم، فهي تحتاج إلى التذكار، و يسمون العلم تذكّرا، و يحتجون بقول أفلاطون: العلم تذكّر. و ليس الأمر كما ظنّوا و إنما أراد أفلاطون بقوله: العلم تذكّر، أن النفس علاّمة بالقوّة، فتحتاج إلى التعليم حتى تصير علاّمة بالفعل، فسمّى العلم تذكرا. ثم إن أول طريق التعاليم هي الحواسّ، ثم العقل، ثم البرهان، فلو لم يكن للإنسان الحواسّ، لما أمكنه أن يعلم شيئا، لا المبرهنات، و لا المعقولات، و لا المحسوسات البتّة. و الدليل على صحة ما قلنا أن كل ما لا تدركه الحواسّ بوجه من الوجوه، لا تتخيله الأوهام، و ما لا تتخيّله الأوهام، لا تتصوّره العقول.

التحصیل، ص 183-184

فصل (24) فى انه كيف يمكن ان يقع فى شيء واحد علم و ظن متقابلان اعلم انّ الانسان الواحد قد يعلم الشيء بعلم لا يخصّه، بل يعمّه و غيره، و يجهله فيما يخصّه فلا يعلمه البتة، او يعقد فى خاصة رأيا او ظنّا باطلا و هو لا يشعر؛ و قد يعلم الانسان شيئا على وجه و يجهله على وجه. و السبب فى ذلك ان يعلم الكلى و يجهل جزئيا تحته، اذ يكون عند العالم ذلك الجزئى بالقوّة تحت ذلك الكلى، و قد يكون الجهل النتيجة بسبب جهله بلزومها عن المقدّمات الّتي عنده. و قد كان بعض المغالطين عاب سقراط : بان قال له: المطلوب عندك بالقياس معلوم او مجهول‌؟ فان كان معلوما فالطلب محال، و ان كان مجهولا فكيف تعرفه اذا وجدته‌؟ و هل يمكن ان يظفر بالآبق من لا يعرف عينه‌؟ فتحيّر فى ذلك سقراط و اعتمد فى ذلك ان اراه شكلا من اوقليدس و برهن عليه، و لم يعلم ان الشبهة  بعد باقية، فان الشبهة فى ذلك الشكل كالشبهة فى جميع المجهولات، و الحى [در نسخه: التجی]افلاطون الى ان قال بان التعلم تذكر.