ماه نو؛ مبانی علمی رؤیت هلال، ص 50-53
هر علمی برای بیان نتایج و دستاوردهای خود نیازمند اصطلاحات و مبانی خاص خود است. بعنوان مثال برای فهم قوانین فیزیک می بایست با اصطلاحات و مفاهیم اوّلیه ی آن آشنا شویم. تنها در این صورت است که می توانیم درک درستی از آن علم داشته باشیم. این قضیه تقریباً در تمامی علوم صادق است. برای آشنایی بیشتر با مبحث رویت هلال نیز باید با اصطلاحات و مبانی آن آشنا شویم.
ما در فصل های گذشته مطالب کلی در مورد ماه و حرکت آن بیان نمودیم. اکنون قصد داریم تا در این فصل به طور خاص به اصول و مبانی رؤیت هلال ماه بپردازیم.
همانطور که در فصل های گذشته مطرح شد، نحوه ی قرارگیری کره ی ماه در مدارش نسبت به ناظر زمینی باعث می شود که در یک دور گردش ماه به دور زمین، شکل های متفاوتی از ماه در آسمانِ زمین قابل رؤیت باشد. اهلّه ی ماه پدیده ای تکرار شونده است که در هر ماه قمری تکرار می شود. اگر در یک زمان مشخص و در شبهای مختلف، به مکان ماه در کره ی آسمان توجه کنید، متوجه
ص:50
خواهید شد که ماه در آسمان جابجا شده و سطح روشن آن نیز تغییر کرده است. اصطلاحاً گفته می شود که جدایی زاویه ای ماه و خورشید تغییر کرده است. اگر دو خط فرضی از دو جسم مورد نظر به چشم راصد وصل کنیم، آنگاه به زاویه ای که این دو خط با هم می سازند، جدایی زاویه ای گفته می شود
برای محاسبه ی جدایی زاویه ای بین دو جسم می توانیم از دو نقطه دید استفاده کنیم. اگر مبنای سنجش، ناظر واقع بر روی کره ی زمین باشد و خطوط در چشم راصد به هم برسند، به آن جدایی زاویه ای «راصد مرکزی» گفته می شود. اما گاهی اوقات ممکن است مبنا، راصدی فرضی واقع در مرکز کره ی زمین باشد که در این صورت به آن جدایی زاویه ای «زمین مرکزی» می گویند. توجه داشته باشید که جدایی زاویه ای یک فاصله ی ظاهری بین دو جسم سماوی است و بر حسب درجه بیان می شود. در نجوم یک درجه را به 60 قسمت مساوی تقسیم کرده و هر قسمت را یک دقیقه ی قوسی می نامند.
همواره جدایی زاویه ای عددی بین صفر تا 180 درجه است و نمی تواند از 180 درجه تجاوز کند. اما چه موقع جدایی زاویه ای ماه از خورشید به 180 درجه می رسد؟
جواب سئوال بسیار ساده است. این حالت در هنگام ماه بدر اتفاق می افتد، زیرا در این حالت ماه، زمین و خورشید حدوداً روی یک خط قرار گرفته اند و زاویه ی بین راستایِ زمین - خورشید با راستای زمین - ماه حدود 180 درجه خواهد بود.
برای بررسی تغییرات جدایی زاویه ای می توانیم مبدأی برای گردش ماه به دور زمین اختیار کنیم. در گردش ماه به دور زمین، لحظه ای وجود دارد که ماه کمترین جدایی زاویه ای را از خورشید دارد. در نجوم به این لحظه، لحظه ی مقارنه گفته می شود. در واقع مقارنه برای دو جسم سماوی تعریف می شود و آن زمانی است که جدایی زاویه ای آنها به کمینه برسد.
حداقل فاصله ی زاویه ای در دوره های مختلف گردش فرق می کند. برای روشن شدن موضوع توجه خود را بر روی ماه و خورشید معطوف می کنیم. همانطور که ذکر شد به مسیر حرکت ظاهری خورشید بر روی کره ی آسمان «دایره البروج» گفته می شد. همچنین گفتیم که مدار سیارات و کره ی ماه با صفحه ی دایره البروج زوایای خاصی می سازند. وجود چنین زاویه هایی باعث می شود که جسم سماویِ مورد نظر همیشه در روی صفحه ی دایره البروج قرار نداشته باشد. زاویه ی بین مدار کره ی ماه با دایره البروج حدود 5 درجه و 9 دقیقه ی قوس است. اگر چنین زاویه ای وجود نمی داشت، در آنصورت در هر ماه شاهد عبور ماه از جلوی خورشید و در نتیجه کسوف می بودیم و این بدین معنا است که کمترین جدایی زاویه ای مراکز آنها از یکدیگر همیشه برابر صفر درجه می شد. اما وجود چنین زاویه ای بین دو مدار و حرکت های ماه و زمین باعث می شود که کمینه ی جدایی مراکز ماه و خورشید از یک ماه تا ماه بعد تغییر کند.
از دید ناظر زمینی خورشید بر روی دایره البروج حرکت می کند. بنابراین عرض دایره البروجی خورشید صفر است. در نتیجه می توان خورشید را در دستگاه مختصات دایره البروجی با یک مشخصه یعنی طول دایره البروجی مشخص کرد. اما اجرام دیگر از جمله ماه در زمانهای مختلف عرض دایرهالبروجیِ متفاوتی نیز دارند. مقارنه (ماه نو) زمانی اتفاق می افتد که طول دایرهالبروجی شکل 4-2 : مقارنه ماه و خورشید زمانی است که طول دایره البروجی ماه و خورشید یکسان شود
ماه و خورشید یکسان شود. از این بحث مشخص است که در زمان مقارنه بیشترین جدایی زاویه ای ماه و خورشید 5 درجه و 9 دقیقه و کمترین جدایی زاویه ای، صفر درجه می تواند باشد و حالت اخیر زمانی است که دقیقاً مرکز ماه از روی مرکز خورشید عبور کند
یعنی خورشید گرفتگی کامل رخ دهد. بنابراین ماه در زمان مقارنه در ماههای
مختلف دارای عرض دایره البروجی متفاوتی است.
خورشید در مدت یک سال، یکبار دایره البروج را طی می کند اما همانطور که اشاره شد ماه در مدت 3/27 روز این مسیر را طی می کند. بنابراین پس از مقارنه، طول دایره البروجی ماه با سرعت بیشتری افزایش می یابد. یکی از مشخصه های نجومی مورد استفاده، اختلاف طول دایره البروجی ماه و خورشید است که در نجوم دوره ی اسلامی اصطلاحاً «بعد سواء» نامیده می شده است.
مقارنه
طبق تعریف زمانی که مراکز ماه و خورشید و زمین در یک صفحه قرار بگیرند مقارنه اتفاق می افتد .
حال خطی را در نظر بگیریم که مراکز زمین و خورشید را بهم وصل می کند.در بیشتر اوقات مرکز ماه بالا و پائین این خط قرار می گیرد( ۴۰٪ در بالا و ۴۰٪ در پائین ) ولی اگر مرکز ماه هم روی این خط قرار بگیرد و یا از حدی به این خط نزدیکتر شود(۱۵ درجه ) وقوع کسوف یا خورشید گرفتگی قطعی می شود .
در واقع بعد از مقارنه تولد ماه جدید اتفاق می افتد و آنچه به عنوان سن ماه عنوان می شود مدت زمانی است که از لحظه مقارنه گذشته باشد .
شکل شماره ۲ – مقارنه ماه و آنچه در فضا بوقوع می پیوندد