 |
بسم الله الرحمن الرحیم
چگونه هلالهاي بحراني را رصد كنيم ؟
در مورد مشاهده هلالهاي بسيار باريك ( اول و آخر ماه قمري ) مطالب زيادي خوانده و شنيده ايد, اما از ديدگاه رصدي كمتر به اين مسئله توجه شده است. بسياري از علاقه مندان نجوم رصدي پرسشهايي در اين زمينه دارند, چرا مشاهده هلال اول و آخر ماه قمري مشكل است؟ چه عواملي در مشاهده هلال اثر مي گذارد؟ آيا هلال ماه نو هم ركورد دارد؟ و ... عجله نكنيد! در اين مقاله به تمام اين پرسشها پاسخ مي دهيم.
احتمالاً عبارت اجتماع نيرين يا مقارنه ماه با خورشيد را شنيده ايد. مقارنه يعني وضعيتي كه در آن مختصات ماه و خورشيد برابر است. به عبارت ديگر ماه در آسمان از نزديكترين فاصله از خورشيد عبور مي كند. بعد از مقارنه, رصد كننده مي بيند كه ماه كم كم از خورشيد فاصله مي گيرد و هلالش بزرگتر و بزرگتر مي شود. تا قبل از رسيدن به بدر ماه را افزاينده و هلال پس از آن را كاهنده مي گويند. در هنگام مقارنه و مدتي قبل و بعد از آن مشاهده ماه ممكن نيست. اما در وضعيت خاصي قبل يا بعد از مقارنه در مورد مشاهده ماه نمي توان نظر قطعي داد اصطلاحاً اين هلال را هلالهاي بحراني گويند. در اين مواقع رصد هلال با چند مشكل مواجه است: نخست اينكه هلال ماه بسيار باريك است, دوم اينكه در هنگام رصد به دليل نزديكي ماه به خورشيد آسمان روشن است. سوم اينكه در ابتداي ماه قمري, به دليل نزديك بودن ماه به خورشيد, دقايقي پس از غروب خورشيد, ماه نيز غروب مي كند. به اين ترتيب رصد كننده فرصت كمي براي رصد اين هلال باريك دارد. در آخر ماه قمري هم, دقايقي پس از طلوع ماه, نور بين طلوعين و طلوع خورشيد مانع رصدي مي شوند, و بلاخره , آخرين چيزي كه موجب دشواري رصدي مي شود اين است كه در ابتدا يا آخر ماه قمري, هلال ماه بسيار به افق نزديك است. نزديك افق, خط ديد از ضخامت بيشتري از جو عبور مي كند و غبار و تلاطم جوي رصد را دشوارتر مي كند.
تا اينجا با مجموعه اي از دشواريهاي رصد هلال آشنا شديد. پرسشي كه اكنون پيش مي آيد اين است كه با وجود اين مشكلات, آيا مي توان با تعيين معيار هايي, وضعيت رصدي هلال ماه را مشخص كرد؟ يعني بگوييم هلال چه موقع قبل و بعد از مقارنه ديده مي شود.
در طي قرنها اخترشناسان به ويژه منجمان دوره اسلامي رصدهاي دقيق و مداومي را براي پاسخ دادن به همين پرسش به ظاهر ساده انجام داده اند .آنها براي تعيين وضعيت هلال ماه , دو پارامتر را در نظر مي گرفتند, كه به آنها بعد معدل مي گويند. بعد سوي, اختلاف طول دايرةالبروجي ماه با خورشيد بر حسب درجه است. مبدا دستگاه مختصات دايرةالبروجي مانند دستگاه بعد و ميل, نقطه اعتدال بهاري است. طول دايرةالبروجي هر جسم روي دايرةالبروجي سنجيده مي شود و مقدارش بين 0 تا 360 درجه است. مثلا اگر ماه يك ساعت پس از خورشيد غروب كند, بعد معدلش 15 درجه است.
در اينجا خوب است با عامل رصدي " جدايي " نيز آشنا شويم. از ديد ناظر, از زاويه اي كه ماه با خورشيد در آسمان مي سازد, جدايي ماه گويند ( شكل 1 ) . جدايي را بر حسب درجه مي سنجند. دانژور اختر شناس فرانسوي كشف كرده است كه حداقل جدايي لازم براي تشكيل هلال ماه 7 درجه است. يعني كمتر از اين حد اصلاً هلال تشكيل نمي شود. البته تشكيل شدن هلال به اين معني نيست كه الزاما با چشم غير مسلح نمي توان هلال را مشاهده كرد. به طوري كه ممكن است جدايي ماه از خورشيد به 20 درجه هم برسد, ولي هلال با چشم قابل مشاهده نباشد. نكته قابل توجه ديگر اين است كه در بهترين شرايط, يعني در زماني كه اختلاف سمت ماه و خورشيد صفر است جدايي برابر است با ارتفاع ماه. با توجه به نمودار 1 متوجه مي شويم كه به طور معمول حداقل جدايي لازم براي تشكيل هلالي كه باشد حدود 12 درجه است. با دانستن مكان هلال در نمودار 1 مي توان جدايي آن را محاسبه كرد.
|
عوامل زير مشاهده هلال را آسان يا دشوار مي كند:
مدت زمان گذشته از مقارنه : هرچه مدت زمان گذشته از مقارنه بيشتر باشد, جدايي ماه از خورشيد بيشتر بوده و ماه آسان تر رويت مي شود.
زمان غروب خورشيد : پس از عبور از مقارنه خورشيد هرچه ديرتر غروب كند, بهتر است. زيرا مدت زمان گذشته از مقارنه بيشتر مي شود و هرچه به سمت مناطق غربي برويم وضعيت رصدي ماه بهتر مي شود.
زمان غروب ماه : پس از غروب خورشيد, هرچه ماه ديرتر غروب كند احتمال مشاهده ماه بيشتر است, زيرا رصدگر فرصت بيشتري براي رصد دارد. زمان غروب ماه به ميل ماه و عرض جغرافيايي ناظر ربط دارد.
موقعيت ماه در مدارش به درو زمين : اگر هنگام مقارنه ماه در حضيض ( يعني در نزديكترين فاصله به زمين , باشد, ماه با سرعت بيشتري به دور زمين مي گردد. در اين حالت, از ديد رصد كننده ماه در مدت زماني كمتر به جدايي از خورشيد ميرسد.
سرعت تاريك شدن آسمان : پس از غروب خورشيد, هنگامي كه خورشيد به 6 درجه زير افق ميرود تاريكي آسمان در نزديكي افق بيشتر مي شود و بهترين زمان رصد براي هلال ماه فراهم مي شود.
مكان رصد و شرايط جوي : مكان رصد مساله بسيار مهمي است. اصولاً نواحي كوهستاني بهترين مكان براي رصد هلال هاي باريكند, زيرا در اين نواحي غبار هوا كمتر است و خط از بخشهاي رقيقتر جو عبور مي كند. براي رصد هلال هاي جوان بهتر است به مناطق غربي شهر برويد.
|
|
اصولا هلالهاي پيش از مقارنه كمتر مورد توجه هستند. شرايط رصدي اين هلالها تا حدود زيادي بر عكس هلالهاي پس از مقارنه است. مثلا, در رصد هلالهاي پس از مقارنه هرچه مي گذرد, تاريكي آسمان بيشتر مي شود و ارتفاع ماه كمتر. اما در هلالهاي پيش از مقارنه, پس از طلوع ماه آسمان كم كم روشن مي شود و ارتفاع ماه افزايش مي يابد. نكته ديگر اين است كه در رصد هلال پس از مقارنه جدايي ماه از خورشيد دائما افزايش مي يابد و مدت زمان گذشته از مقارنه بيشتر مي شود. اما در هلالهاي پيش از مقارنه اين جريان برعكس است. هيجان رصد هلالهاي پيش از مقارنه در اين است كه بعد از يافتن هلال مي توانيد آنرا تا طلوع كامل خورشيد و روشن شدن آسمان رصد كنيد.
ثبت رصد از مهمترين عملياتها در رصد است و براي ثبت رصد هلال ماه با دقت به موارد زير توجه كنيد:
· زمان مشاهده هلال : زمان شروع و پايان رصد و زمان مشاهده هلال از موارد اساسي در بدست آوردن سن هلال است و بنابراين ساعت دقيقي با خود به همراه داشته باشيد.
· زمان محو شدن هلال يا غروب هلال : به دليل تاثيرات جوي عملاً نمي توان هلال ماه را تا زمان غروبش رصد كرد اما به هر حال زمان ناپديد شدن هلال را ثبت كنيد.
· اندازه گيري سمت و ارتفاع : در هلال هاي پيش از مقارنه نمي توان از سمت خورشيد براي يافتن هلال استفاده كرد ولي در هلالهاي پس از مقارنه به دليل اينكه خورشيد زودتر غروب مي كند مي توان از سمت خورشيد در يافتن هلال ماه كمك جست.
· روشني هلال : مي توانيد روشني هلال و وضوح آن را از " بسيار كم نور و ضعيف " تا " بسيار روشن و واضح " به چند بخش تقسيم كنيد.
· رنگ : به رنگ هلال توجه كنيد ممكن است سفيد, سفيد مايل به زرد يا حتي زرد باشد.
· پيوستگي : ممكن است سايه كوههاي ماه باعث شود كه هلال پيوسته ديده نشود و بريده بريده به نظر ايد.
· اندازه كمان : اگر هلال را به كاسه اي تشبيه كنيم, به گستردگي اين كاسه بر حسب درجه,"اندازه كمان" گويند. اندازه كمانهاي باريك كمتر از 18 درجه نشان مي دهد.
قطر كاسه / عمق كاسه a=
Arctg(2a) * 4 = اندازه كمان
· زاويه هلال با افق : زاويه است كه خط واصل دو سر هلال با افق ميسازد.
· مشاهده نور زمين تاب : اگر به هلال اول يا آخر ماه قمري توجه كنيد در كنار هلال, بخش تاريك ماه با روشني بسيار ضعيفي ديده مي شود, و در واقع قرص كامل ماه قابل تشخيص است. دليل اين روشني ضعيف اين است كه نور خورشيد از جو زمين عبور مي كند و به بخش تاريك ماه برخورد كرده و ماه آن را به زمين بازتاب مي كند. معمولا اگر ارتفاع ماه در زمان غروب خورشيد كمتر از 5 درجه باشد مشاهده نور زمين تاب بسيار مشكل است.
|
|
به رنگ زمينه آسمان در افق توجه كنيد. آيا آسمان قرمز است يا نارنجي ؟ فراموش نكنيد كه تصويري از صحنه پس زمينه ترسيم كنيد و مكان هلال ماه را در آن مشخص كنيد.
