بسم الله الرحمن الرحیم
تعدد مختار عاصم در موارد مهم کثیر الابتلاء-اختلاف حفص و ابوبکر
فهرست مباحث علوم قرآنی
شرح حال عاصم بن أبي النجود قراء سبعة(000 - 127 هـ = 000 - 745 م)
شرح حال حفص بن سليمان راوي عاصم(90 - 180 هـ = 709 - 796 م)
متفردات عاصم
متفردات حفص
موارد اختلاف حفص و ابن عیاش در روایت از عاصم
قول عاصم لحفص ما أقرأتك فمن طريق السلمي و ما أقرأت ابا بكر فمن طريق زر بن حبیش
رواج قرائت حفص عن عاصم در حكومت عثماني
قول عاصم ما أقرأني أحد حرفا إلا أبو عبد الرحمن السلمي
شواهد کلام قرطبی در تعدد اختیار برای هر قاری
شواهد کلام علامه طباطبائي قده در تعدد مصحف برای هر صحابی مقری
نکته بسیار مهم راجع به قرائت عاصم، وضوح تعدد مختار عاصم در روایت حفص و شعبه است، چون این دو از عاصم در آیاتی که محل ابتلاء عموم در مسائل فقهی است دو یا چند قرائت نقل کردند، و با اشتهار وسیع قرائت عاصم در جهان اسلام، در مهمترین آیات محل ابتلاء، مثل آیه وضوء و آیه حیض و آیه «کفوا» و آیه «و لی دین»، قرائت او متعدد است، و همچنین در مثل یبصط به سین و صاد از او روایت شده است:
القرائة-2|222|وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْمَحِيضِ...وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى يَطْهُرْنَ
القرائة-5|6|إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا
القرائة-112|4|وَلَمْ يَكُن لَّهُ كُفُوًا أَحَدٌ
سر کتابة السین صاداً فی القرآن الکریم
موارد اختلاف حفص و ابن عیاش در روایت از عاصم
رسم المصحف 600 المبحث الخامس الكلمات التي اختلف رسمها في المصاحف العثمانية ..... ص : 586
و رسم في مصحف الكوفة في سورة يس (36/ 35) و ما عملت أيديهم بغير هاء بعد التاء، و في سائر المصاحف وَ ما عَمِلَتْهُ بالهاء . و قد قرأ حمزة و الكسائي و خلف و أبو بكر عن عاصم (عملت)، و قرأ حفص عن عاصم (وَ ما عَمِلَتْهُ) بالهاء مثل باقي القراء . و يكون عاصم من طريق أبي بكر- بذلك- موافقا لمصحف بلده و غير موافق من طريق حفص.
و رسم في مصحف الكوفة في سورة المؤمن (40/ 26) أو يظهر في الأرض الفساد بألف قبل الواو. و في سائر المصاحف (و أن يظهر) . و قد قرأ الكوفيون و يعقوب البصري أَوْ أَنْ* . فيكون يعقوب بذلك مخالفا لمصحف أهل البصرة.
و رسم في سورة الزخرف (43/ 71) في مصاحف أهل العراق و مكة (و فيها ما تشتهي الأنفس) بغير هاء في تشتهي. و في مصاحف المدينة و الشام تَشْتَهِيهِ بإثبات الهاء .
و قد قرأ المدنيان و ابن عامر و حفص عن عاصم تَشْتَهِيهِ بهاء بعد الياء . و يكون عاصم بذلك مخالفا لمصحف الكوفة من طريق حفص.
و يبدو أن هذه المواضع التي اختلف هجاؤها بين مصاحف الأمصار أخذت ترسم في فترات متأخرة وفق قراءة القارئ التي يضبط بها المصحف. و نجد هذا في المصحف الذي خط و طبع بمصر سنة (1923 م 1342 ه) تحت إشراف لجنة من العلماء و الذي أشرنا إليه من قبل، فقد جاء في التعريف بالمصحف ما نصه «أما الأحرف اليسيرة التي اختلفت فيها أهجية تلك المصاحف فاتبع فيها الهجاء الغالب مع مراعاة قراءة القارئ الذي يكتب المصحف لبيان قراءته» . و لذلك فقد رسم فيه وَ ما عَمِلَتْهُ أَيْدِيهِمْ (يس 36/ 35) بالهاء، و هي في مصاحف الكوفة بدونها، و كذلك رسم وَ فِيها ما تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ (الزخرف 43/ 71) بالهاء عكس ما عليه مصاحف الكوفة أيضا، حتى توافق رواية حفص هذه الحروف، و هو يوافق بذلك المصاحف غير الكوفية.
______________________________
(1) ابن مجاهد: ص 540. و الداني: التيسير، ص 184. و ابن الجزري: النشر، ج 2، ص 353.
(2) الداني: المقنع، ص 106.
(3) ابن الجزري: النشر، ج 2، ص 365.
(4) انظر أبو عبيد: فضائل القرآن، لوحة 45. و ابن أبي داود: ص 47. و المهدوي: ص 120.
و الداني: المقنع، ص 107. و ابن الجزري: النشر، ج 2، ص 370.
(5) ابن مجاهد: ص 588. الداني: التيسير، ص 197. و ابن الجزري: النشر، ج 2، ص 370.
(6) انظر: ص (ج- د) من التعريف بالمصحف في خاتمته.
بسمه تعالی
۱- منظور از دلیل مذکور، تاکید بر محل ابتلاء بودن است، نه اصل اختلاف روایت دو راوی عاصم که حدود ۵۰۰ مورد است، بلکه ۴ مورد بیشتر محل ابتلاء است، مثلا مسح پا را هر مسلمانی دم به دم با آن سر و کار دارد، و اگر در آن زمان با هر دو قرائت معامله کلام وحی نمیشد قهرا عموم مردم را وادار میکرد سؤال کنند تا بدانند وحی الهی «و ارجلکم» به نصب است یا جر؟ یطهرن به تشدید است یا تخفیف؟ بگذریم از اینکه قبل از صنعت چاپ، اساسا محور نزد عجم روایت حفص از عاصم نبوده است، مثلا این عبارت منهج الصادقین است: «و بعد از آن تأكيد حكم مذكور و بيان غاية آن ميفرمايد كه وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ و نزديك نشويد بديشان بمجامعت حَتَّى يَطْهُرْنَ تا وقتى كه غسل كنند بعد از انقطاع دم و حفص و حمزه و كسايى يطهرن ميخوانند بسكون طا و ضم ها يعنى تا وقتى كه پاك شوند و دم ايشان منقطع گردد» و در مقدمه خلاصة المنهج فرمودند: «و از قرائت معتبره برواية بكر از عاصم كه در ميان عجم شهرتى تمام دارد اختصار خواهد رفت و ببعضى كلمات كه حفص را با او طريق مخالفت و معنى كلام بسبب آن اختلاف تغيير مييابد اشارتى با او خواهد شد»، و عبارت علامه قده در منتهی بسیار مشهور است که احب القراءات را دو نفر گفتند و نامی از حفص نمیبرند.
۲- و اما اینکه حفص از عاصم مختلف نقل کرده یا خیر؟ شانزده نفر بلاواسطه شاگرد حفص بودند، آنچه فعلا در ضبط مصحف شریف داریم روایت حفص از عاصم در سبع صغری است یعنی در طریق تیسیر و شاطبیه که تنها طریق عبید بن الصباح است، و روایت حفص از عاصم در سبع کبری از طریق عبید بن الصباح و برادرش عمرو بن الصباح است، و روایت حفص از عاصم در وراء سبع کبری در جامع البیان دانی، از طریق هشت نفر است، عبید و عمرو ابنی الصباح و هبیرة و ابوشعیب القواس و ابوعمارة و ابوالربیع زهرانی و حسین مروزی و ابن شاهی است.
۳- یک مثال کاربردی برای فهم تفاوت طرق حفص و مختار او، یک عنوانی است که در التمهید فی علوم القرآن ج۲ ص۲۴۵ مطرح کردند: «و هل خالف حفص شيخه عاصما فى شىء من قراءته؟» مراجعه بفرمایید و سپس دقیق تعیین بفرمایید که عاصم ضعف را به فتحه خوانده یا به ضمه؟ و الآن در مصحف شریف کدام است؟
۴- مثال واضح دیگر سین کوچکی است که در مصحف به روایت حفص آمده و در سایر مصاحف نیست، در دو مورد (یبصط و بصطة) سین کوچک بالای صاد گذاشته شده، چرا؟ و در یک مورد (المصیطرون) زیر صاد گذاشته شده، چرا؟ و در (بمصیطر) در غالب مصاحف عثمان طه سین کوچک نگذاشته ولی در بعض دیگر زیر صاد گذاشته شده، چرا؟
۵- جناب طبرسی قده در مقدمه مجمع البیان روات از حفص را چهار نفر از هشت نفر سابق ذکر فرمودند: «و لحفص أربع روايات: رواية أبي شعيب القواس، وهبيرة التمار، وعبيد بن الصباح، وعمرو بن الصباح» و شیخ الطائفة و طبرسی قدهما در تبیان و مجمع موارد اختلاف این روات از حفص را ذکر میفرمایند و اقتصار بر سبع صغری نمیکنند (مثل صنوان، البرّ، قرن، دعائي و..)، کما اینکه خود دانی هم در جامع از هشت طریق آورده، هر چند در تیسیر برای تعلیم و تعلم مقذماتی، سبع صغری را تنها از یک طریق عبید برگزیده و به دنبال او شاطبی هم به نظم درآورده، و این روش کلاسیک مقدماتی کلاس قراءات قبل از طیبة النشر بوده است، و ضبط مصحف حفص از زمان حکومت عثمانی و صنعت چاپ، بر همین سبع صغری مستقر شده است.