مصحف المشهد الرضوي-مصحف منسوب به امیرالمؤمنین ع در عتبة رضویة ع-کریمي‌نیا

هر یک از مصاحف کهن را می‌توان متعلّق به یکی از مناطق بصره، کوفه، مدینه، مکه، یا شام دانست. اختلاف میان مصاحف این مناطق در کهن‌ترین آثار اسلامی (مثلاً در فضائل القرآن ابوعبید قاسم بن سلام و کتاب المصاحف ابن ابی داود السجستانی) ثبت شده است. با بررسی مواضع حدوداً 40گانه از اختلاف مصاحف الأمصار درمی‌یابیم «مصحف مشهد رضوی» از ویژگی‌های خاص مناطق شام، کوفه و بصره دور، و به ویژگی‌های خاص مصاحف مدینه و مکه بسیار نزدیک است. این بررسی مشخص می‌کند که «مصحف مشهد» عموماً مطابق با قرائت مصاحف مدینه است، به جز در دو موضع (توبه، 100 و کهف، 95) که با مصاحف مکه، و در یک موضع (زمر، 64) که با مصاحف شام مطابق دارد. «مصحف مشهد رضوی» همانند تمامی مصاحف کهن، همزمان حاوی قرائات مختلف است: یعنی تنها یک قرائت خاص در آن رعایت نشده است. با این همه باید به‌خاطر داشت که اختلاف قرائات به معنای رایج در قرون چهارم هجری به بعد (که در خوانش قرّاء سبعه ظهور یافته است)، در مصاحف قرآنی دو قرن نخست کمتر نمونه و شاهد دارد. در مصاحف قرون نخست، یا اختلاف‌هایی دال بر تفاوت بوم‌شهرها (مکه، مدینه، کوفه، بصره و شام) می‌یابیم ــ که این امر را اصطلاحاً «اختلاف مصاحف الامصار» می‌نامند ــ یا اختلاف‌هایی پراکنده در کتابت حروف، و شکل نقطه‌گذاری آن که لزوماً به معنای تبعیت از یکی از قاریان خاص هفت‌گانه نیست، بلکه می‌تواند برگرفته از سنت قرائت یکی از صحابه یا تابعین باشد. مصحف مشهد رضوی علاوه بر این، حاوی دو گونۀ دیگر از اختلاف قرائات است: نخست اختلافاتی که با اعراب گذاری از طریق نقطه‌های رنگی پدید آمده است که این امر می‌تواند در زمانی متأخر از زمان کتابت اصل متن باشد و به خوانش یک یا چند تن از قراء سبعه و غیرسبعه اشاره داشته باشد. دوم اختلاف قرائتی که در شکل نقطه‌گذاری متن روی داده است که این می‌تواند همزمان یا کمی متأخر از زمان کتابت اصل متن باشد. جدول زیر فهرستی بسیار مختصر از چند موضع اختلاف قرائات در چهار سورۀ بقرة، آل عمران، نساء و مائدة را در مصحف مشهد رضوی نشان می‌دهد:

سوره و آیه	شماره برگ	قرائت حفص از عاصم	قرائت در مصحف المشهد الرضوي	مطابق با
البقرة، 77	A5b	یعلمون ـ یسرون ـ یعلنون	تعلمون ـ تسرون ـ تعلنون	قراءة ابن محیصن
البقرة، 83	A5b	لا تعبدون	لا یعبدون	قراءة ابن كثیر، حمزة، الكِسائي، والحسن البصري
البقرة، 85	A6a	أُسَاری	أَسْری	قراءة حمزة، الأعمش، والحسن البصري
البقرة، 85	A6a	تُفٰدُوهم	تَفْدُوهم	قراءة ابن كثیر، ابن عامر، أبي عمرو، وحمزة
البقرة، 96	A6b	یعملون	تعملون	قراءة الحسن البصري ویعقوب
البقرة، 97	A6b	لِجِبْرِیلَ	لِجَبرَءیلَ	قراءة حمزة، والكِسائي، وخَلَف العاشر، والأعمش
البقرة، 144	A9b	یعلمون	تعملون	قراءة ابن عامر، حمزة، الكِسائي، أبي جعفر، الأعمش، وروح عن یعقوب
البقرة، 184	A12a	مِسْكِینٍ	مَسٰكِینَ	قراءة المدنیین وابن عامر
البقرة، 219	A14b	كبیر	كثیر	قراءة حمزة، الكِسائي، ابن مسعود، والأعمش
البقره، 254	A17a	لا بیعٌ فیه ولا خلةٌ ولا شفعةٌ	لا بیعَ فیه ولا خلةَ ولا شفعةَ	قراءة ابن كثیر، أبي عمرو، یعقوب، ابن محیصن، والحسن البصري
البقرة، 259	A17a	لم یتسنَّه	لم یتسنَّ	قراءة حمزة، الكِسائي، خلف، یعقوب، أبي بكر، والأعمش بإثبات الهاء في الوقف وحذفها في الوصل
البقرة، 271	A19a	فنِعِمّا	فَنَعِما	قراءة ابن عامر، حمزة، الكِسائي، وخلف
البقرة، 271	A19a	ویكفّر	ونكفّر	قراءة نافع، حمزة، الكِسائي، أبي جعفر، وخلف
آل عمران، 13	A20a	یرونهم	ترونهم	قراءة نافع، أبي جعفر، أبان، یعقوب، الحسن البصري
آل عمران، 13	A20a	تُقاةً	تَقِیَّةً	قراءة یعقوب
آل عمران، 48	A22a	یعلّمه	نعلّمه	قراءة ابن مسعود، أبي عمرو، ابن عامر، ابن كثیر، حمزة، الكِسائي
آل عمران، 83	A23b	یُرجعون	تُرجعون	السبعة غیر عاصم
آل عمران، 154	A27a	كُلَّه	كُلُّه	قراءة أبي عمرو ویعقوب
آل عمران، 154	A27a	القَتلُ	القِتٰلُ	قراءة الحسن البصري، الزهری، والأزرق
آل عمران، 158	A27b	مُتُّمْ	مِتُّمْ	قراءة نافع، وحمزة، والكِسائي، وخلف
آل عمران، 169	A28a	ولا تحسَبنّ	ولا تحسِبنّ	قراءة ابن كثیر، ونافع، وأبي عمرو، والكِسائي، ویعقوب، وخلف
آل عمران، 170	A28a	مِن خلفِهم	مِن خلفِهم / مَن خلفَهُم	كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان
آل عمران، 178	A28b	ولا یحسِبنّ	ولا یحسِبنّ	قراءة ابن كثیر، ونافع، وأبي عمرو، والكِسائي، ویعقوب، وخلف
آل عمران، 180	A28b	ولا يَحسَبنّ	ولا تحسِبنّ	لم یقرأ أحد بتاء الخطاب وكسر السین
آل عمران، 188	A29a	تَحسَبنَّ – فلا تحسَبنَّهم	یحسِبنَّ – فلا تحسِبنَّهم	قراءة نافع، وخلف
النساء، 11	A31a	یوصِی	یوصَی	قراءة ابن عامر، وابن كثیر، وعاصم ــ في روایة أبي بكر عنه ــ والأعشی، وابن محیصن، ومجاهد والمفضل
النساء، 19	A31b	كَرهاً	كُرهاً	قراءة حمزة، والكِسائي، وخلف
النساء، 24	A32a	وَأُحِلَّ	وَأَحَلَّ	قراءة ابن كثیر، وأبي عمرو، وابن عامر، وعاصم في روایة أبي بكر عنه
النساء، 29	A32b	تجرةً	تجرةٌ	قراءة الجمیع إلا عاصماً، وحمزة، والكِسائي، وخلفاً
النساء، 32	A32b	وَسْئَلُوا	وَسَلُوا	قراءة ابن كثیر، والكِسائي، وخلف، وابن محیصن، وأبان بن تغلب، وأبي جعفر في روایة عنه
النساء، 34	A34b	تكن	تكن / يكن	كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان
النساء، 77	A35a	ولا تُظلَمُونَ	ولا یُظلَمُونَ	قراءة ابن كثیر، وحمزة، والكِسائي، وخلف، وأبي جعفر، وابن مجاهد، وابن محیصن، والأعمش
النساء، 94	A36a	فتبینوا ـ فتبینوا	فتثبّتوا ـ فتثبّتوا	قراءة حمزة، والكِسائي، وخلف، والحسن البصري، والأعمش، وابن مسعود، وابن وثاب
النساء، 104	A36b	تكونوا	تكونوا / يكونوا	كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان
النساء، 108	A37a	یعملون	يعملون / تعملون	كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان
النساء، 136	A38b	أَنزَلَ	أُنزِلَ	قراءة ابن كثیر وأبي عمرو وابن عامر
النساء، 140	A38b	وقد نَزَّلَ	و قد نُزِّلَ	قراءة ابن كثیر، ونافع، وابن عامر، وأبي عمرو، وحمزة، والكِسائي
النساء، 152	A39a	سوفَ يؤتیهِم	سوفَ نؤتیهِم	نافع، وابن كثیر، وأبي عمرو، وابن عامر، وحمزة، والكِسائي، وعاصم في روایة أبي بكر عنه
النساء، 162	A39b	سنوتیهم	سنوتیهم / سیوتیهم	كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان
المائدة، 50	A45a	یبغون	تبغون	قراءة ابن عامر والخزاز عن هبیرة
المائدة، 71	A46b	تعلمون	تعلمون / یعلمون	كلتا القراءتين؛ ولم یذكر المصادر قراءة »یعلمون» ولعله من سهو الناقط
المائدة، 107	A49a	استَحَقَّ	استُحِقَّ	قراءة نافع، وأبي عمرو، وابن كثیر، وابن عامر، وحمزة، والكِسائي، وعاصم ــ في روایة أبي بكر عنه ــ وأبي جعفر، ویعقوب
المائدة، 110	A49a	فتكون	فیكون	قراءة عیسی بن عمر

*****************
*********************

الصابین ۶۲ بقره سایر مصاحف الصبین --- ۱۷ حج -->غیر واضح بسبب الترمیم
و وصی ۱۳۲ بقره --> غیر واضح
یقبض و یبصط ۲۴۵ بقره --> یبسط --> الاصلاح لاحقا، ظاهرا در اصل یبصط بوده
زاده بسطة ۲۴۷ بقره
لم یتسن بقره ۲۵۹ --> در پاورقی آمده فقط در این مصحف و یک مصحف دیگر منسوب به امام صادق ع یتسن آمده و در بقیه همگی یتسنه
و المقیمین ۱۶۲ نساء
الصبون ۶۹ مائده -- سایر مصاحف الصبون
یحکم به ذوا عدل منکم ۹۵ مائده --- و همچنین از اختصاصیات این مصحف شریف و الله عزیز ذوا انتقام که برای ذو الف اضافه شده و همچنین ۱۰۵ بقره والله ذوا فضل عظیم
قتل اولدهم شرکاهم ۱۳۷ انعام --> غیر واضح بسبب الترمیم
فی الخلق بسطة ۶۹ اعراف --> اختصاصی
سأوریکم دار الفسقین ۱۴۵ اعراف--- سأوریکم آيتي ۳۷ انبیاء
و لیکونا من الصغرین یوسف۳۲
المثانی سوره حجر۸۷ -->مفقود --- مثنی سوره زمر۲۳ ---- سایر مصاحف المثانی و مثانی
لشي إني فاعل ۲۳ کهف --> مفقود
ان هذان لسحرن ۶۳ طه --> هذان الف دارد و لسحرن الف ندارد و سایر مصاحف هذن و لسحرن --- مصحف مرکز هذان لسحران
سأوریکم دار الفسقین ۱۴۵ اعراف--- سأوریکم آيتي ۳۷ انبیاء
الصابین ۶۲ بقره سایر مصاحف الصبین --- ۱۷ حج -->غیر واضح بسبب الترمیم
تستانسوا ۲۷ نور
لأذبحنه ۲۱ نمل
یویلنا من بعثنا ۵۲ یس به نحو فعل ماضی رایج(ظاهرا)
آل یاسین ۱۳۰ صافات -->غیر واضح بسبب الترمیم
المثانی سوره حجر۸۷ -->مفقود --- مثنی سوره زمر۲۳ ---- سایر مصاحف المثانی و مثانی
بنینها باید ۴۷ ذاریات
ام هم المصیطرون ۳۷ طور
طلح منضود ۲۹ واقعه
والیل إذ أدبر ۳۳ مدثر -->غیر واضح بسبب الترمیم
بظنین ۲۴ تکویر --> اختصاصی
بمصیطر ۲۲ غاشیه -->غیر واضح بسبب الترمیم
لنسفعا ۱۵ علق که در این مصحف نام سوره زبانیة دارد

بررسی شود:
در ۹ مورد یبسط
در ۲ مورد یبسطوا

أعيان الشيعة (ص: 89)
المصاحف المنسوبة إلى خطوط أمير المؤمنين و الأئمة من ولده ع
و مما يناسب ذكره في المقام المصاحف المنسوبة إلى خطوط بعض أئمة أهل البيت ع.
1- قرآن منسوب إلى شريف خط مولانا أمير المؤمنين علي بن أبي طالب ع موجود في الخزانة الشريفة الغروية رأيناه فيها في جمادى الثانية سنة 1353 و في آخره كتبه علي بن أبي طالب في سنة أربعين من الهجرة. و هي سنة شهادته.
2- جزء من القرآن المجيد منسوب إلى خطه الشريف أيضا من أول سورة هود إلى آخر سورة الكهف بشكل ما نسميه سفينة و يسميه الفرس بياضا أي أن أسفل كراريسه من جهة العرض لا من جهة الطول و كذلك باقي المصاحف التي رأيناها. رأيناه في خزانة الكتب الشريفة الرضوية في 12 ربيع الثاني 1353 عند تشرفنا بزيارة مشهد الرضا (ع) مكتوب على الجلد الرقيق الذي لا يفترق كثيرا عن الكاغد بخط كوفي غير منقط و عليه نقط بالحمرة مدورة هي علامات على الشكل و الظاهر تأخرها عن كتابته فللكسرة نقطة تحت الحرف و للفتحة نقطة فوقه و للضمة نقطة أمامه و إذا كان في وسط الكلمة توضع النقطة بجانبه و للتنوين نقطتان فوقه للمنصوب و تحته للمخفوض و أمامه للمرفوع أما الحرف الساكن فليس عليه علامة. و قد كانت المصاحف أولا غير منقطة لا للاعجام و لا للشكل و أول من نقطها للشكل أبو الأسود الدئلي في إمارة زياد كان يقول للكاتب إذا رأيتني فتحت فمي بالحرف فانقط نقطة فوقه على أعلاه و إن ضممت فمي فانقط نقطة بين يدي الحرف و إن كسرت فاجعل النقطة من تحت الحرف ذكره ابن النديم في الفهرست و زاد ابن الأنباري في نزهة الألباء فان اتبعت شيئا من هذه الحركات غنة فانقط نقطتين و هذا بعينه تنقيط المصاحف التي رأيناها و هو يؤيد أنها بخطوطهم ع. و في آخره في سطرين هكذا:
كتبه علي بن أبي طالب و جلده مذهب موضوع في صندوق مذهب كلاهما في غاية الإتقان مكتوب على جلده وقف الشاه عباس الصفوي سنة 1008 عدد أوراقه 68 سطور كل صفحة 15 طوله 34 سانتيما عرضه 23 سانتيما قطره 3 سانتيمات و كتب الشيخ البهائي على ظهره بخط يده ما صورته:
هذا الجزء من القرآن المجيد الذي هو بشريف خط سيد الأوصياء و حجة الله على أهل الأرض و السماء نفس الرسول و زوج البتول و أبي السبطين و إمام الثقلين و المخصوص باختصاص إنما وليكم الله المعزز بإعزاز من كنت مولاه فعلي مولاه:

أعيان الشيعة، ج 1، ص 90
سلام من الرحمن نحو جنابه فان سلامي لا يليق ببابه
وقف على الحضرة المنورة المقدسة المطهرة الرضية الرضوية على ساكنها ألف صلاة و سلام و تحية و الواقف هو تراب اعتابها و المفتخر بخدمة بابها أعني سيد سلاطين الزمان و أشرف خواقين الدوران صاحب النسب الطاهر النبوي و الحسب الظاهر العلوي أبو المظفر شاه عباس الحسيني الموسوي الصفوي خلد الله تعالى ملكه و أجرى في بحار النصر و التأييد فلكه بمحمد و آله الطاهرين و كان ذلك في شهر جمادى الأولى سنة 1008 من الهجرة.
حرره تراب أقدام خدام العتبة المقدسة الرضوية بهاء الدين محمد العاملي عفي عنه
3- جزء من المصحف المجيد منسوب إلى خط مولانا أمير المؤمنين ع أيضا هو كالجزء السابق بجميع مميزاته سوى أن سوره غير سوره و عليه نقط قليلة خضر من تحت و فوق و أقل منها زرق غير نقط الشكل الحمر لم نتحقق المراد منها و في آخره في سطرين هكذا.
كتبه علي بن أبي طالب عدد أوراقه 92 سطور كل صفحة 7 طوله 27 سانتيما عرضه 18 سانتيما قطره 3 سانتيما و كتب الشيخ البهائي على ورقة ملحقة بأوله نحو ما كتب الذي قبله بتاريخ رجب سنة 1008 و يوجد مصاحف أخر منسوبة إلى خط مولانا أمير المؤمنين ع في الخزانة الغروية و على ضريح الامام الرضا ع.
4- مصحف منسوب لخط مولانا الحسن بن علي ع موجود في المكتبة المباركة الرضوية فيه جزءان من القرآن الكريم من أول الجزء 23 من سورة يس إلى الآية 45 من سورة فصلت التي هي الجزء 24 بالخط الكوفي المقارب في الرسم لخطوط المصاحف السابقة و باقي مميزاته كالمصاحف السابقة وقف الشاه عباس الصفوي و الوقفية بخط الشيخ البهائي بالفارسية سنة 1008 عدد أوراقه 122 كل صفحة 7 أسطر طوله 16 سانتيما عرضه 12 قطره 5 و في آخره في سطرين هكذا.
كتبه حسن بن علي بن أبي طالب في سنة إحدى أربعين
5- مصحف منسوب لخط مولانا زين العابدين ع رأيناه في المكتبة المباركة الرضوية في السنة المذكورة بالخط الكوفي سقط منه من أول سورة الفاتحة إلى الآية 179 من سورة البقرة و من أول الآية 180 موجود إلى آخر القرآن واقفه غير معلوم و خطه أدق من خطوط المصاحف السابقة الذكر منقط بالسواد للاعجام و بالحمرة للشكل و الاعراب و باقي مميزاته كالمصاحف السابقة و في آخره بعد سورة الناس هكذا في أربعة سطور.
قوله الحق و له الملك ان الله لا يخلف الميعاد كتبه المنتظر بوعده علي بن الحسين بن علي بن أبي طالب.
و يلاحظ إن كلمة ابن كتبت بدون ألف في مصحفي علي ع و مصحف زين العابدين ع مع أنها ليست بين علمين و بالألف في مصحف الحسن ع مع أنها بين علمين و أربعين بدون واو العطف.
مؤلفات أمير المؤمنين ع
1- جمع القرآن الكريم و تأويله كما ذكره المحقق الكاظمي فيما مر أو جمعه على ترتيب النزول كما أخرجه أبو داود و ذكره غيره كما مر أيضا.
2- كتاب أملى فيه أمير المؤمنين ع ستين نوعا من أنواع علوم القرآن و ذكر لكل نوع مثالا يخصه و هو الأصل لكل من كتب في أنواع علوم القرآن. و هذا الكتاب أورده المجلسي في بحاره نقلا عن أبي عبد الله محمد بن إبراهيم بن جعفر النعماني ....

****************
ارسال شده توسط:
عبد الله
Friday - 9/6/2023 - 10:37

تفسير ابن كثير ت سلامة (1/ 33)
قلت: وهذا الذي قاله أبو بكر أظهر، والله أعلم، فإن عليا لم ينقل عنه مصحف على ما قيل ولا غير ذلك، ولكن قد توجد مصاحف على الوضع العثماني، يقال: إنها بخط علي، رضي الله عنه، وفي ذلك نظر، فإنه في بعضها: كتبه علي بن أبي طالب، وهذا لحن من الكلام (13) ؛ وعلي، رضي الله عنه، من أبعد الناس عن ذلك فإنه كما هو المشهور عنه هو أول من وضع علم النحو، فيما رواه عنه أبو الأسود ظالم بن عمرو الدؤلي، وإنه قسم الكلام إلى اسم وفعل وحرف، وذكر أشياء أخر تممها أبو الأسود بعده، ثم أخذه الناس عن أبي الأسود فوسعوه ووضحوه، وصار علما مستقلا.

****************
ارسال شده توسط:
حسن خ

مقاله مصحف المشهد الرضوی یا مصحف مشهد

توضیحات نویسنده

سایت حلقه کاتبان

مصحف المشهد الرضوي یا Codex Mashhad عنوانی است که من به ترکیب دو نسخۀ کهن قرآنی به شماره‌های ۱۸ و ۴۱۱۶ در کتابخانۀ آستان قدس رضوی داده‌ام که در اصل یک قرآن کامل را تشکیل می‌داده‌اند اما به دلایلی نامعلوم از هم جدا افتاده‌اند. این کهن‌ترین اثر قرآنی در ایران، و حجیم‌ترین نسخۀ حجازی در قطع عمودی (با ۲۵۲ برگ) در سراسر جهان است که تاکنون می‌شناسیم. داستان کشف این دو تنها نسخۀ قرآنی به خط حجازی در کتابخانه را به تفصیل در جایی دیگر خواهم آورد. از حدود سال ۱۳۹۴ که پارۀ نخست این قرآن (یعنی نسخۀ ۱۸) را یافتم، در پی تحقیق متن آن و انتشار چاپ عکسی (فاکسیمیله) از آن بودم. دو سال بعد، بخش دیگر آن را در نسخۀ ۴۱۱۶ پیدا کردم. خوشبختانه پس از سالها تلاش من، همکارانم و مؤسسۀ آل البیت قرار است که در سال جاری این اثر به انتشار عمومی برسد، همراه با تحقیق و بازنویسی متن نسخه، پانویس‌های توضیحی درخصوص رسم و املا و قرائات و سایر ویژگی‌های متنی و نسخه شناختی آن، و به ضمیمۀ دو مقدمه به عربی و انگلیسی. اکنون نسخۀ عربی مقدمۀ من در مجلۀ تراثنا (سال ۳۹، ش ۱۵۳، محرم ـ ربیع الأول ۱۴۴۴) منتشر شده که در اینجا به اشتراک می‌گذارم، با این توضیح که در نسخۀ نهایی، این مقدمه اندکی مشروح‌تر است و حاوی اطلاعاتی درباب تاریخ گذاری و آزمایش کربن۱۴ بر روی مصحف. همچنین بخشی اصلی این مقدمه نیز به زبان انگلیسی در مجلۀ مخطوطات اسلامی (Journal of Islamic Manuscripts) از سوی انتشارات بریل (سال ۲۰۱۹) انتشار یافته است.

شرح مقاله

«مصحف مشهد» در کتابخانۀ آستان قدس رضوی متشکّل از دو نسخۀ قرآن به شماره‌های 18 و 4116 را می‌توان یکی از مهم‌ترین اسناد عینی در شناخت ما از تحولات تاریخ متن قرآن کریم به‌شمار آورد. مجموع ویژگی‌های این مصحف، در کمتر نسخه‌ای از قرآن‌های کهن به خط حجازی یافت می‌شود. با دقت در متن نسخه، ویژگی‌های رسم، غرائب املائی، اختلاف قرائات، و نهایتاً چینش یا ترتیب بندی سوره‌ها، می‌توان نتیجه گرفت که بخش اصلی این نسخه در دورانی بسیار زودهنگام، و احتمالاً در قرن نخست هجری کتابت شده است. برخلاف سایر نسخه‌های کهن قرآنی از سدۀ نخست هجری، متن کامل قرآن در صورت اولیۀ «مصحف مشهد»، به روایت رسمی عثمانی، اما بر اساس ترتیب سور منسوب از ابن‌مسعود کتابت شده است.

این مقاله نگاشته دکتر مرتضی کریمی‌نیا در مجلۀ مخطوطات اسلامی، انتشارات بریل (Journal of Islamic Manuscripts)، سال دهم، ش 3، 2019 منتشر شده است.

اصل مقاله به زبان انگلیسی

لینک مقاله عربی: مصحف المشهد الرضوی؛ اثر فی تاریخ القرآن من القرن الاول الهجری

***************

رونمایی از مصحف مشهد رضوی در حرم مطهر

سایت ایکنا

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، مصحف مشهد رضوی (مصحف المشهد الرضوی) یا Codex Mashhad عنوانی برای مجموع دو نسخه قرآنی با خط حجازی کهن به شماره‌های ۱۸ و ۴۱۱۶ در کتابخانه آستان قدس رضوی است. مصحف مشهد رضوی، کامل‌ترین مجموعه برگ‌نوشته قرآنی به خط حجازی از سده نخست هجری است.

این اثر با ۲۵۲ برگ، کامل‌ترین مجموعه اوراق از یک قرآن کامل از سده نخست هجری در سراسر جهان به شمار می‌آید که بیش از ۹۵ درصد متن قرآن را در بر دارد و با توجه به ویژگی‌های متنی این مصحف، ویژگی‌های رسم، غرائب املائی، اختلاف قرائات، چینش یا ترتیب‌بندی سوره‌ها و نهایتاً بر پایه آزمایش‌های متعدد کربن ۱۴، مشخص شده است که بخش اصلی این نسخه در سده نخست هجری کتابت شده است، لذا این اثر یکی از مهم‌ترین اَسناد شناخت ما از تاریخ کتابت و قرائت قرآن در سده نخست است.

متن کامل «مصحف مشهد رضوی» با اجازه و همکاری کتابخانه آستان قدس رضوی و با تحقیق و توضیحات و مقدمه مرتضی کریمی‌نیا، از سوی «مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام لإحیاء‌التراث» در سال ۱۴۰۱-۱۴۰۲ (۲۰۲۲-۲۰۲۳ میلادی) به صورت فاکسیمیله به دو زبان عربی و انگلیسی منتشر شده است.

رونمایی از این اثر، پنجشنبه ۲۵ آبان در تالار قدس کتابخانه آستان قدس رضوی است.

«مصحف مشهد رضوی»؛ یکی از مهمترین اسناد عینی شناخت تحولات تاریخ متن قرآن کریم

سایت ایسنا

ایسنا/خراسان رضوی قرآن پژوه و پژوهشگر مصحف مشهد رضوی گفت: مصحف مشهد رضویی از مهمترین اَسناد عینی در شناخت ما از تحولات تاریخ متن قرآن کریم در سدۀ نخست هجری است.

مرتضی کریمی نیا، امروز ۲۵ آبان ماه، در آیین رونمایی از کامل‌ترین مجموعه دست‌نویس قرآن به خط حجازی از سده‌ نخست هجری قمری با عنوان «مصحف مشهد رضوی» که در تالار قدس کتابخانه مرکزی حرم مطهر رضوی برگزار شد، در تشریح جزئیات این اثر گفت: مصحف مشهد رضوی عنوانی است برای مجموع دو نسخۀ قرآنی با خط حجازی کهن، به شماره‌های ۱۸ و ۴۱۱۶ در کتابخانۀ آستان قدس رضوی (مشهد) که بر روی هم یک قرآن را تشکیل می‌داده‌اند.

وی افزود: این اثر اکنون با ۲۵۲ برگ، کامل‌ترین مجموعه اوراق از یک قرآن کامل از سدۀ نخست هجری در سراسر جهان به شمار می‌آید که بیش از ۹۵درصد متن قرآن را در بر دارد. با توجه به ویژگی‌های متنی این مصحف، ویژگی‌های رسم، غرائب املائی، اختلاف قرائات، چینش یا ترتیب بندی سوره‌ها و نهایتاً بر پایۀ آزمایش‌های متعدد کربن ۱۴، اکنون روشن شده است که بخش اصلی این نسخه در سدۀ نخست هجری کتابت شده است.

پژوهشگر این اثر ادامه داد: مجموع ویژگی‌های این مصحف، در کمتر نسخه‌ای از قرآن‌های کهن به خط حجازی یافت می‌شود. از این رو، «مصحف مشهد رضوی» یکی از مهمترین اَسناد عینی در شناخت ما از تحولات تاریخ متن قرآن کریم در سدۀ نخست هجری است.

کریمی نیا افزود: مصحف مشهد رضوی بر روی پوست در قطع بزرگ (حدوداً ۵۰×۳۵ سانتی متر) در سدۀ نخست هجری در مدینه یا کوفه کتابت شده و تا چند دهه بعد احتمالاً در کوفه بوده است. این اثر در قرون بعدی به خراسان انتقال یافته و در اختیار عالمان و مُقریان نیشابور بوده است.

وی اضافه کرد: در اواخر قرن پنجم هجری، مالک این نسخه با نگارش وقف‌نامه‌ای در آغاز نسخه، آن را بر حرم امام رضا (ع) وقف کرده است. بنا به یادداشت واقف و مالک نسخه، مصحف مشهد رضوی در هنگام وقف در اواخر سدۀ پنجم هجری، در دو جلد مجزا تدوین و صحافی شده بوده است. اکنون پس از گذشت ۹ قرن از زمان وقف، بخش نخست مصحف به شمارۀ ۱۸ و بخش دوم آن به شمارۀ ۴۱۱۶ در کتابخانۀ آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

این قرآن پژوه تصریح کرد: مصاحف حجازی کهن‌ترین دست‌نویس‌های قرآنی به‌جا مانده از سدۀ نخست و اوایل سدۀ دوم هجری‌اند که در ظاهر خط آنها حالت مایل و افتادگی به سمت راست دارد. تعداد این مصاحف شناخته شده در سراسر جهان به کمتر از پنجاه نمونه می‌رسد که از برخی از آنها (مثلا قرآن بیرمنگهام)، تنها دو یا چند برگ باقی مانده است. در این میان، مصحف مشهد رضوی با دارا بودن ۲۵۲ برگ و اشتمال بر بیش از ۹۵ درصد متن قرآن، پُربرگ‌ترین و کامل‌ترین سند دستنویس قرآنی از سدۀ نخست هجری به شمار می‌آید.

وی عنوان کرد: با انجام برخی پژوهش‌های نسخه‌شناختی طی ۱۰سال گذشته، جایگاه و اهمیت این اثر منحصر به فرد در میان سایر قرآن‌های کهن کتابخانۀ آستان قدس رضوی بیشتر هویدا شده است. متن کامل «مصحف مشهد رضوی» اکنون با تحقیق و توضیحات و مقدمه‌ای مشروح به دو زبان عربی و انگلیسی، از سوی «مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث» در سال ۱۴۰۱-۱۴۰۲ (۲۰۲۲-۲۰۲۳ میلادی) به صورت فاکسیمیله منتشر شده است.

کریمی نیا بیان کرد: چاپ فاکسیمیلۀ مصحف مشهد رضوی همراه با پژوهش‌های نسخه‌شناختی، متنی و تاریخی دربارۀ کلمات و آیات قرآنی در این مصحف صورت پذیرفته است. تصویربرداری با کیفیت عالی، چاپ نفیس بر روی کاغذ گلاسۀ مات، مدیریت رنگ در طراحی و چاپ، و سرانجام جلدسازی، قاب سازی، و صحافی منحصر به فرد، از دیگر ویژگی‌های نسخه برگردان یا چاپ فاکسیمیلۀ مصحف مشهد رضوی است.

این قرآن پژوه در تشریح توضیحاتی برای شیوۀ استفاده از چاپ فاکسیمیلۀ مصحف گفت: نسخه برگردان یا چاپ فاکسیمیله از مصحف مشهد رضوی، همراه با تحقیق بر روی متن این قرآن و بازخوانی تمام کلمات آن صورت گرفته است. تمام تصاویر دو نسخۀ قرآن به شماره‌های ۱۸ و ۴۱۱۶ از کتابخانۀ آستان قدس رضوی به ترتیب صحیح در صفحات سمت راست قرار گرفته و بازخوانی متن هر صفحه همراه با نکات مقایسه‌ای و توضیحات محقّق اثر در برابر آن (در صفحات سمت چپ) قرار گرفته است. در بالای صفحات چاپ فاکسیمیله، شمارۀ برگ در هر یک از دو نسخۀ ۱۸ و ۴۱۱۶ و نیز آدرس دقیق آیات ذکر شده در آن صفحه به دو زبان عربی و انگلیسی ذکر شده است.

وی گفت: در بخش تحقیق (صفحات سمت چپ)، متن آیات قرآن عیناً به همان صورت که در اصل نسخه (صفحات سمت راست) آمده، بازنویسی شده است. در کنار هر سطر، شمارۀ آن سطر قرار داده شده است تا خواننده به سهولت بتواند هر سطر قرآنی را در اصلِ نسخه و متن بازنویسی شده مقایسه کند.

کریمی نیا تصریح کرد: از آنجا که کتابت مصحف مشهد رضوی حاوی برخی تفاوت‌های متنی است، برای سادگی و سهولت خواننده، تفاوت‌های این متن کهن با یکی از مصاحف متداول و رسمی جهان اسلامی یعنی «مصحف القاهرة» یا «المصحف الأمیری» در ستون جداگانه‌ای نشان داده شده است.

وی افزود: این تفاوت‌ها شامل اختلاف رسم (یا املاء)، اختلاف قرائات و اختلاف در شمارش آیات و مانند آن است. به علاوه، بخش‌های ناپیدا یا مبهم از متن آیات، اصلاح یا بازنویسی متن با قلم متأخر و نیز اشتباهات یا سهوهای کاتب نیز مشخص شده است.

***************

فیلم معرفی مصحف مشهد رضوی-استاد کریمی نیا

چاپ فاکسیمیله یا نسخه برگردان

فاکسیمیله فرصت یا تهدید چاپ نسخه‌های خطی/ پایانی

چاپ فاکسیمیله محقق را از تصحیح انتقادی بی‌نیاز نمی‌کند/ نسخه‌برگردان جایگزین تصحیح انتقادی متون!

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) یکی از روش‌های چاپ نسخ خطی فاکسیمیله (نسخه عکس‌برداری شده از اصل نسخه) است که در دوره‌های اخیر بسیار رواج پیدا کرده است. این روش می‌تواند نسخه‌های خطی را فقط حفظ و نگهداری و واژه‌های آن را به نسل آینده منتقل کند. در مقابل فاکسیمیله می‌تواند روش مقابله با تصحیح انتقادی متون باشد که در آن مصحح تلاش بسیاری می‌کند تا واژه‌ها را به مخاطب منتقل کند.

اين طرح تاكنون در سطح بسیاری از متون قدیمی اجرا شده است و طبق برآوردها در كتابخانه‌های مختلف، در مرحله اول بيش از هزار نسخه سند و تصوير نادر خطی و تاريخی «فاكسيميله» شده است.

در حقیقت كتابخانه‌های کشور از مدت‌ها قبل «طرح فاكسيميله» كتاب‌ها را در دستور كار خود قرار داده و سال‌ها است مشغول انجام آن هستند.

اما پرسش اینجاست آیا نسخه‌برگردان می‌تواند جایگزین تصحیح انتقادی متون شود؟

****************
ارسال شده توسط:
حسن خ
Saturday - 25/5/2024 - 10:51

سایت مصحف المشهد الرضوی یا Codex Mashhad

****************
ارسال شده توسط:
حسن خ
Saturday - 25/5/2024 - 10:52

دربارۀ مصحف مشهد رضوی

مایکل کوک، استاد دانشگاه پرینستون

تاریخ آغازین متن قرآن یکی از حوزه‌هایی است که در دهه‌های اخیر شاهد پیشرفت‌های چشمگیری بوده، هرچند تنها تعدادی محدود از نسخ بسیار قدیمی قرآن، یا اجزای قابل توجه آن تا به امروز بر جای مانده است. یکی از این نمونه‌ها مصحفی است که بخش اعظم آن در دو نسخۀ محفوظ در کتابخانۀ حرم مقدس در مشهد باقی مانده است. تاریخ‌گذاری کربنی نشان می‌دهد که احتمالاً این کتاب به نیمۀ دوم قرن اول هجری متعلق است و بررسی‌های کهن‌خط‌شناسانه نیز این تاریخ‌گذاری را تأیید می‌کند. متن این مصحف عمدتاً با آن شکل متعارف از قرآن انطباق دارد که بر اساس منابع ما به مدینه منتسب است، اما گاه نیز با قرائت‌هایی که به مناطق دیگر مربوط است هم‌خوانی دارد. به عکس، تقسیم‌بندی متن در قالب آیات تفاوت چشمگیری با سنت‌های منطقه‌ای مختلف و مشهور دارد. و شگفت آنکه در سه نقطه، این مصحف ظاهراً قرائت‌هایی را حفظ کرده است که از قرائت مطابق با متن معیار که به قولی حجاج (متوفی ۹۵ هجری) فرماندار وقت عراق تثبیت کرده بود، قدیمی‌تر است. به این دلایل و به دلایل دیگر، فراهم‌سازی دسترسی پژوهشگران به چنین مصحفی، خود خدمتی ارزشمند به مطالعۀ تاریخ قرآن است.

اما ویژگی این مصحف فقط قدمتش نیست، بلکه نکات فراوانی دارد که کنجکاوی ما را برمی‌انگیزد. مصحف مشهد رضوی مثل تقریباً تمام نمونه‌هایی که از قرآن نخستین در اختیار داریم، متن را کمابیش به شکل رسمی و یکنواخت شده‌اش در نیمۀ دوم قرن اول هجری حفظ کرده است، و سوره‌ها نیز در آن به شکل متعارف ترتیب یافته‌اند. با این حال، مطالعۀ دقیق کریمی‌نیا بی‌تردید نشان می‌دهد که در مقطعی پس از نگارش اولیۀ مصحف، ترتیب سوره‌ها به شکل اساسی و با بریدن و چسباندن تغییر یافته است. در اصل سوره‌ها ترتیب کاملاً متفاوتی داشته‌اند، و این همان ترتیبی بوده است که بر اساس منابع، می‌دانیم نسخه‌ای از متن قرآن ــ که دیگر در اختیار نداریم ــ پیش از یکنواخت‌سازی چنین ترتیبی داشته است. این نکته به معمای دیگری می‌انجامد: این نسخۀ مفقود با شهر کوفه در عراق (و عبدالله بن مسعود) مرتبط است، حال آنکه متنی که معیار نگارش مصحف مشهد رضوی بوده است منتسب به مدینه است. اینکه چه شرایطی دست به دست هم داده تا این متن چندسرشت عجیب و تاحدی منحصربه‌فرد پدید آمده، پرسشی سخت جذاب است. پاسخ هر چه باشد، این مصحف مدرکی مهم است درباب تاریخ مکتوم ارتباط متن معیار قرآن با نسخه‌هایی که پیش از آن رواج داشت.

متن اصلی پیام مایکل کوک دربارۀ مصحف مشهد رضوی چنین است:

Codex Mashhad

Michael Cook (Princeton University)

The early history of the Qurʾānic text is a field that has seen striking progress in recent decades, despite the fact that only a limited number of really early copies of the Qurʾān, or substantial parts of it, survive today. One of them is a codex large parts of which are found in two manuscripts preserved in the library of the sanctuary in Mashhad. Radio-carbon dating indicates that this codex could be from as early as the second half of the first/seventh century, and palaeographical study supports such a dating. The text is largely identical with the form of the standard text that our sources associate with Medina, but occasionally it agrees instead with readings tied to other regions. By contrast, the division of the text into verses diverges from those of all the various regional traditions known to us. Surprisingly, at three points the codex appears to preserve older readings where those of the standard text were on one account introduced by Ḥajjāj (d. 95/714), the governor of Iraq. For all these reasons and more, making such a codex available to scholars is in itself a valuable service to the study of the history of the Qurʾān.

But this codex is not just early, it is also very intriguing. Like almost all our witnesses to the early Qurʾān, it contains the text more or less as standardized in the mid-seventh century, and with the Sūras in the standard order. Yet Karimi-Nia’s careful study shows beyond doubt that the order of the Sūras was reworked at some point in the later history of the codex by a drastic process of cutting and pasting. Originally the Sūras were in a quite different order, one identical with that described in our sources for a version of the text that we no longer possess, but know to have antedated the standardization. This leads to yet another puzzle: this lost version was associated with the city of Kūfa (and Ibn Masʿūd) in Iraq, whereas the version of the standard text behind the Codex Mashhad is Medinese. Just what circumstances gave rise to this strange hybrid — almost though not quite unique — is a fascinating question. Whatever the answer, this codex is a key exhibit in the little-known history of the relationship between the standard text and those it replaced.