بسم الله الرحمن الرحیم

واج-وحدة صوتیة-Phoneme

ویژگی های زبرزنجیری گفتار

گزاره-جمله-گفته

التنبيه على حدوث التصحيف (ص: 20)
وجل كتابات الأمم من سكان الشرق والغرب والجرب والجنوب اثنتا عشرة كتابة وهي:
العربية، والحميرية، والفارسية، والعبرانية، والسريانية، واليونانية، والروسية، والقبطية، والبربرية، والأندلسية، والهندية، والصينية.
فخمس منها اضمحلت وبطل استعمالها وذهب من يعرفها وهي:
الحميرية، واليونانية، والقبطية، والبربرية، والأندلسية.
وثلاث قد بقي استعمالها في بلادها وعلم من يعرفها في بلدان الإسلام وهي: الروسية، والهندية، والصينية.

مقدمات زبانشناسی، ص 82

تجزیه دوگانه زبان

بنا بر آنچه که تا کنون در تعریف زبان گفته شد باین نتیجه رسیدیم که دستگاه زبان مجموعه ای از علامات و نشانه های منسجمی است که طبق قوانین و موازین خاصی بتوالی در پی هم می آیند. ولی این تعریف برای مشخص کردن زبان از دیگر دستگاههای ارتباطی کافی نیست زیرا برخی از علایم و نشانه های ارتباطی دیگر نیز در این تعریف بازیان مشترکند. مثلاپیامهایی که با طبل یا شیپور فرستاده میشوند و با آژیرهای خطرو نیز زبان ناشنوایان که با حرکات متوالی دست صورت میگیرد و حتی بعضی از وسایل پیام رسانی جانوران مانند رقص زنبور عسل برای آگاهانیدن زنبوران دیگر از محل منبع غذایی ، همگی از نوع نشانه های خطی بشمار می روند .
بنابراین باید خصوصیت ویژه دیگری برای زبان بشری جستجو کرد که شامل حال دیگر وسایل ارتباطی نشود.
اگر به چندین علامت ارتباطی توجه کنیم یک فرق اساسی بین آنها و زبان می یابیم تفاوت چشم گیری که این علایم با پیامهای زبانی دارند اینست که پیامهای زبانی یا جملات و عبارات از بهم پیوستن اجزای کوچکتری تشکیل شده اند. لذا یک جمله قابل تجزیه به اجزای متشکله خود می باشد.
البته برخی از علایم فوق را نیز میتوان به اجزایی تقسیم کرد

ص 83

ولی فرق عمده آنها در اینستکه اولا در تجزیه یک عبارت ملاک و قانون تقسیم مشخص است و آن عبارت به کوچکترین واحدهای معنی دار بخش میشود . مثلا عبارت من گرسنه ام به سه واحد : " من + گرسنه ها م " تقسیم میشود . دیگر اینکه هر یک از این سه جزء در بافتها و جملات فراوان دیگری نیز به کار برده میشوند در حالیکه اگر بخواهیم علایم ارتباطی غیر زبانی را تجزیه کنیم ملاک و دستور العمل مشخصی برای تقسیم بندی آنها در دست نداریم لذا حد و مرزا جزاء مشخص نیست و می توان هربار آنها را به نوعی دیگر تجزیه و تقسیم کرد دیگر اینکه اجزای حاصله از این تجزیه دارای هویت مستقل و مشخصی نیستند تا در پیامی دیگر بهمان مفهوم به کار برده شوند سومین و مهمترین اختلاف دسته اخیر با دسته اول در اینست که پیامهای زبانی دو با رقابل تجزيه و تقسيم می باشند و این ویژه زبان است. توضیح اینکه واحدهای بدست آمده در تجزیه اول که خود دارای معنی و هویت مشخصی میباشند ، هر یک از بهم پیوستن اصواتی تشکیل شده اند . بنابراین میتوان آنها را یکبار دیگر به اجزای متشکله آن بخش کرد . بدین ترتیب عبارت "من گرسنه ام " که در تجز به اول به سه واحد تقسیم شده بود این بار به دوازده واحد تجزیه میشود :
م + + ن + گ + ـُ + ر +  ـُ + س + ن + ـِ+ ـَ + م
تقسیم یک عبارت به کوچکترین واحدهای معنی دار را تجزیه اول زبان (first articulation) میگویند و واحدهایی را که در این تجزیه بدست می آیند اصطلاحا "تکواژ " (morpheme ) میخوانند. تکواژ را نباید با "کلمه اشتباه کرد. زیرا گاه ممکنست یک کلمه با یک تکواژ برابر باشد مثل : من ، عقل ، درد ، باران و مانند اینها گاهی نیز ممکنست یک کلمه از دو یا چند تکواژ درست شده باشد . مثلا" میگویم " از سه تکواژ می + گوی + م ترکیب شده است . زیرا "می" در بسیاری از بافتهای دیگر به کار می رود :
می روی
می دید
می نشینم

ص 84

همچنین گوی" در کلمات : گویم به گویند
گویی بگویید
گوید به گوییم
و نیز تکواز "م " در بسیاری از کلمات دیگر به کاربرده می شود مانند: میگیرم، میروم ، میبینم واژگان زیر نیز هر یک از دو تکواژ درست شده اند: کارگر ، باغبان زرین ، پشمی ستوران کوهها
کار گر باغ بان
زرین
پشم بی
ستوران کوه ها
تقسیم تکواژها یعنی کوچکترین واحدهای معنی دارزبان را به اصوات متشکله آنها تجزیه دوم زبان (second articulation) می نامند. اجزای بدست آمده از این تجزیه را اصطلاحا "واج" (Phoneme) می خوانند. واجها خودبتنهایی معنی ندارند ولی ممیز معنی هستند. یعنی در دو تکواژ مشابه اختلاف یک واج" می تواند اختلاف معنی ایجاد کند. در تکواژهای دور دیر دار  دَر دُر آنچه که موجب پیدا آمدن پنج معنی متفاوت از این تکواژها میشود. واج میانی آنها یعنی به ترتیب(و، ی، ا، ـَ، ـُ ) می باشد بنابراین دیدیم که یک واج چگونه میتواند اختلاف و امتیاز معنایی ایجا دکند .
مختصر اینکه عبارات بالقوه یک زبان آنقدر زیاد است که بشمارد. رنمی آید و به سخن دیگر به تعدا د جملاتی است که یک فرد در تمام طول زندگی خود بزبان می آوردویا می تواند بزبان بیاوردو پیداست که این تعدا دهر گز قابل شمارش نیست ولی این عبارات بیشمار ونا محدود از تعداد فراوانی تکواژ ساخته میشوند که تعداد تکواژها نسبت به عبارت و جملات هر زبان محدودتر است .

ص 85

تکواژهای فراوان هر زبان که کتابهای لغت نشان دهنده تعدا د بیشمار آنها هستند به نوبه خودا زواجهای نسبتا " معدودی بوجود می آیند. تعداد واجها در اغلب زبانها بین ۲۰ تا ۴۰ واج است . البته واجهای همه زبانها یکسان نیستند و از زبانی به زبان دیگر فرق  می کند.
باید توجه داشت که تجزیه دوگانه زبان مفهوم سیستم یا نظام زبان را نیز روشن تر می سازد. زیرا پس از تجزیه دوم عبارات یک زبان، به تعداد محدودی از عنا صر بسیط بنام "واج " دست می یابیم که پایه آن زبان براین عناصر استوار است از بهم پیوستن این عناصر بسيط محدود ، عنا صر مركب فراوانی بوجود می آید که از ترکیب این عناصر مركب عبارات و جملات بیشما رونا محدودی ساخته میشود . البته در هر زبانی، هم تركيب عنا صر بسيط يعنى واجها وهم بهم پیوستن عناصر مرکب یعنی تکواژها از روی قاعده وقانون ویژه آن زبان و متفاوت از زبانهای دیگر صورت می پذیرد و بدین جهت است که قواعد صرف و نحو زبانها با یکدیگر فرق میکند.
آندره مارتینه " ( A. Martinet ) که یکی از زبانشناسان بنام معاصر است، تجزیه دوگانه زبان " (double articulation) یا ( double Structure ) را ویژگی اصلی و ممیزه خاص زبان بشری می داند. زیرا که هیچ وسیله دیگر ارتباطی جزاز زبان دو بار قابل تقسیم و تقطیع نیست

مقدمات زبانشناسی، ص 182

مطالعه اصوات به عنوان کوچک ترین واحدهای زبانی که از ترکیب آن ها واژه ها و عبارات ساخته می شوند«واج شناسی» خوانده می شود.

ص 183

تاریخ تکوین واج شناسی بعنوان بخشی از زبانشناسی را میتوان سال ۱۹۲۸ دانست یعنی تاریخ تشکیل نخستین کنگره زبانشناسان که در آوریل این سال در شهر لاهه برگزار شد یکی از مباحث مورد بحث در کنگره با دشده این بود که مطالعات اصوات زبان باید بدوصورت انجام گیرد یا اصوات بعنوان یک پدیده فیزیکی مورد بررسی قرار گرفته و جزئیات و دقایق آنها از نظر تولید و تلفظ مطالعه شود که در این مورد باید از روشهای علوم طبیعی و فیزیک و آزمایشگاه بهره گرفت یا اینکه اصوات زبانی بعنوان کوچکترین واحدهای زبانی ممیز معنی که گوینده با ترکیب آنها واژه و عبارت می سازد مورد مطالعه قرار میگیرد که درین صورت باید از قواعدی که مخصوص زبانست مانند قواعد دستوری استفاده کرد. شیوه دوم که مستقیما با زبانشناسی ارتباط می یابد واج شناسی نامیده میشود.

مقدمات زبانشناسی،  ص 184

حرف نویسی ، آوانویسی و واج نویسی
چون در اغلب خطوط در برابر همه آواها و واجهای زبان حرف یا نویسه مشخصی وجود ندارد برای ثبت آواها و واجهای زبان معمولا از علایم بین المللی الفبای لاتین استفاده می شود (۱) . حروف الفبای فارسی نیز از این اشکال مستثنی نیست و نه تنها برای هر واج معادلی در خط ندارد بلکه گاهی برای یک واج معین چندین حرف دارد.
بهره گیری از علایم بین المللی الفبای لاتین برای ثبت یک زبان خود به دو صورت : حرف نویسی و آوانویسی صورت میگیرد. برگرداندن حرفهای یک خط را به خط لاتین اصطلاحا حرف نویسی (transliteration) می نامند . مثلا واژه "سنگ" با ینصورت حرف نویسی میشود: "SNG" برای حرف نویسی از حروف بزرگ استفاده میکنند و معادل حرف نویسی شده واژه را در داخل این علامت قرار می دهند. برگرداندن تمام اصوات و آواهای یک زبان را به خط لاتین

(۱) اولین نسخه الفبای آوایی بین المللی در سال ۱۸۸۸ انتشاریافتInternational phonetic Alphabet

ص 185

اصطلاحا آوانویسی (transcription) می نامند . به سخن دیگر، حرف نویسی عبارتست از نوشتن نشانه هایی که چشم ما می بیند و "آوانویسی عبارتست از نوشتن نشانه هایی که گوش ما میشنود. البته آوانویسی خود به دو صورت انجام میگیرد: یکی آوانویسی صوتی یا فنتیکی که تمامی خصوصیات آوایی زبان اصلی(phonetic transcription) را نشان میدهد وا صطلاحا آوانگاری خوانده می شود و دیگر آوانویسی فنولوژیکی یا واج نویسی است که واحدهای آوایی را از نظر نقش آنها در زبان نشان می دهد و اصطلاحا واج نگاری phonemic) transcription) نامیده می شود . مثلا واژه "سنگ" با ینصورت آوانگاری میشود :g saŋ علامت " ŋ" نحوه تلفظ دقیق "ن" را در زبان مشخص میکند همین کلمه باینصورت واج نگاری میشود ٫sang٫ واژه احمد نیز بدین صورت آوانگاری می شود :]  ,[ahmad زیرا که در زبان فارسی پیش از مصوت " a" همزه تلفظ میگردد ولی واج نویسی این کلمه بدین صورت است: ahmad برای آوانویسی از حروف کوچک استفاده میکنند و معادل آوانگاری شده را دورن این علامت [ ] و معادل واج نگاری شده را درون این علامت ٫ ٫ قرار می دهند.

ص 198

تعریف واج

با توجه به محدودیت امکانات اندامهای گفتار بشرونا محدود بودن پیامها و مفاهیمی که زبان نقش گزارشگری آنها را دارد ، بشر تعداد قابل شمارشی از واحدهای صوتی (sound units) که اندامهای گفتار قادر به تلفظ کردن آنها هستند استفاده کرده با جابجایی و کم. وزیا د کردن این واحدها مفاهیم فراوان و غیر قابل شمارشی را می سازد. واحدهای صوتی هر زبان واجهای آن زبان نامیده میشوند بنابر این در تعریف واج میتوان گفت : واج عبارتست از کوچکترین واحد صوتی یک زبان که اندامهای گفتار گویندگان آن زبان امکان تلفظ آنرا در اختیا ر گویشوران آن قرار میدهد برای ادای هرواج از یک یا چند اندام گفتار که در محوطه بین گلووبینی قرار دارند استفاده می شود . مکاتب مختلفی که در زبانشناسی بوجود آمده است هر یک واج را بگونه ای متفاوت تعریف کرده اند ولی بنا بر ساده ترین تعریف میتوان گفت که واج عبارتست از کوچکترین واحد صوتی ممیز معنی که از تقطیع دوم زبان بدست می آید . البته باید اختلاف واج و حرف را در نظر داشت زیرا واج نام کوچکترین واحد ملفوظ و گفتاری زبان است و صورت گفتاری زبان با صورت نوشتاری آن اندکی تفاوت دارد و کوچکترین واحد نوشتاری زبان حرف نامیده میشود بنا براین حرف گونه نوشتاری واج است.

روایات

التوحيد (للصدوق)، ص: 436

 و تلك الحروف تفريق كل شي‏ء «1» من اسم حق و باطل أو فعل أو مفعول أو معنى أو غير معنى و عليها اجتمعت الأمور كلها و لم يجعل للحروف في إبداعه لها معنى غير أنفسها يتناهى و لا وجود «2» لأنها مبدعة بالإبداع و النور في هذا الموضع أول فعل الله الذي هو نور السماوات و الأرض و الحروف هي المفعول بذلك الفعل و هي الحروف التي عليها الكلام و العبارات كلها من الله عز و جل علمها خلقه و هي ثلاثة و ثلاثون حرفا فمنها ثمانية و عشرون حرفا تدل على اللغات العربية و من الثمانية و العشرين اثنان و عشرون حرفا «3» تدل على اللغات السريانية و العبرانية و منها خمسة أحرف متحرفة في سائر اللغات من العجم لأقاليم اللغات كلها و هي خمسة أحرف تحرفت من الثمانية و العشرين الحرف من اللغات «4» فصارت الحروف ثلاثة و ثلاثين حرفا فأما الخمسة المختلفة فبحجج «5» لا يجوز ذكرها أكثر مما ذكرناه ثم جعل الحروف بعد إحصائها «6» و إحكام عدتها فعلا منه كقوله عز و جل- كن فيكون و كن منه صنع و ما يكون به المصنوع فالخلق الأول من الله عز و جل الإبداع لا وزن له و لا حركة و لا سمع و لا لون و لا حس و الخلق الثاني الحروف لا وزن لها و لا لون و هي مسموعة
__________________________________________________
 (1). في البحار و في نسخة (و) «و بتلك الحروف تفريق كل شي‏ء» و في نسخة (ج) «و تلك الحروف تفرق كل معنى» و في نسخة (ط) «و تلك الحروف تفريق كل معين» و في نسخة (ه) «و تلك الحروف تعريف كل شي‏ء» و في هامشه: «تعرف كل شي‏ء».
 (2). قوله: «يتناهى» صفة لمعنى، و قوله: «و لا وجود» عطف على معنى، و في البحار: «و لا وجود لها لأنها- الخ»،.
 (3). حروف الهجاء قد تعد ثمانية و عشرين بعد الالف و الهمزة واحدة كما هنا، و قد تعد تسعة و عشرين بعدهما اثنتين كما في الباب الثاني و الثلاثين.
 (4). في نسخة (ج) «من الثمانية و العشرين حرفا».
 (5). في البحار و في نسخة (و) «فحجج».
 (6). في نسخة (د) و حاشية نسخة (ب) «بعد اختصاصها».

بصائر الدرجات في فضائل آل محمد صلى الله عليهم، ج‏1، ص: 210
9- حدثنا أحمد بن موسى عن أحمد بن عبدوس الخليجي عن علي بن الحكم عن محمد بن الفضيل عن سعد أبي عمرو عن أبي عبد الله ع قال: إن اسم الله الأعظم على اثنين و سبعين حرفا و إنما كان عند آصف كاتب سليمان و كان يوحى إليه حرف واحد ألف أو واو فتكلم فانخرقت له الأرض حتى التفت فتناول السرير و إن عندنا من الاسم أحدا و سبعين حرفا و حرف عند الله في غيبه.

بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج‏14، ص: 114
8- ير، بصائر الدرجات أحمد بن موسى عن أحمد بن عبدوس الخليجي «3» عن علي بن الحكم عن محمد بن الفضيل عن سعد أبي عمر عن أبي عبد الله ع قال: إن اسم الله الأعظم على اثنين و سبعين حرفا و إنما كان عند آصف كاتب سليمان ع و كان يوحى إليه «4» حرف واحد ألف أو واو «5» فتكلم فانخرقت له الأرض حتى التفت فتناول السرير و إن عندنا من الاسم أحدا و سبعين حرفا و حرف عند الله في غيبه «6».
أقول: قد أوردنا بعض الأخبار في أبواب الإمامة و بعضها في أبواب التوحيد.
9- ير، بصائر الدرجات محمد بن عيسى عن علي بن الحكم عن محمد بن الفضيل عن ضريس «7» الوابشي عن جابر عن أبي جعفر ع قال: قلت له جعلت فداك قول العالم أنا آتيك به قبل أن يرتد إليك طرفك قال فقال يا جابر إن الله جعل اسمه الأعظم على ثلاثة و سبعين حرفا فكان عند العالم منها حرف واحد فانخسفت الأرض ما بينه و بين السرير
__________________________________________________
 (1) حكى عن رجال أنه سعد بن أبي عمرو الجلاب، و عن نسخة: سعد بن أبي عمر الجلاب و عن الفقيه: سعد أبى عمرو الجلاب، و في البصائر: عن سعدان عن ابى عمر الجلاب، و لعله مصحف.
 (2) بصائر الدرجات: 57.
 (3) هكذا في نسخ الكتاب و في المصدر و هو وهم، و صحيحه «الخلنجى» بالنون على ما في فهرست النجاشي و الشيخ و رجاله، نسبة الى الخلنج، و هو كسمند: شجر فارسى معرب يتخذ من خشبته الأواني أو كل جفنة و صحفة و آنية صنعت من خشب ذى طرائق و أساريع موشاة، على ما حكى عن اللسان فكان الرجل كان يبيع ذلك.
 (4) في المصدر: و كان يؤمى إليه.
 (5) لعله على التشبيه.
 (6) بصائر الدرجات: 57.
 (7) في نسخة: شريس الوابشى. و كلاهما كزبير.

بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج‏10، ص: 325
قوله ع و أما الخمسة المختلفة فبحجج كذا في النسخ أي إنما حدثت تلك الحروف بحجج جمع الحجة أي أسباب و علل من انحراف لهجات الخلق و اختلاف منطقهم لا ينبغي ذكرها و الأظهر أنه ع كان ذكر تلك الحروف فاشتبه على الرواة و صحفوها فالخمسة الكاف الفارسية في قولهم بگو بمعنى تكلم و الجيم الفارسية المنقوطة بثلاث نقاط كما في قولهم چه ميگوئى و الزاي الفارسية المنقوطة بثلاث نقاط كما يقولون ژاله و الباء المنقوطة بثلاث نقاط كما في پياله و پياده و التاء الهندية ثم ركب الحروف و أوجد بها الأشياء و جعلها فعلا منه‏

هجا و تکواژ

مقدمات زبانشناسی، چاپ سوم، ص 207
هجا و تکواژ
کوچکترین واحد آوایی مرکب را هجا میخوانیم و کوچکترین واحد معنی دار زبان را که از تجزیه اول بدست می آید تکواژ می نامیم.
در زبان فارسی تکواژها از یک یا دو یا سه یا چها رهجا تشکیل میشوند.
مانند: رز (1 هجا ) لادن (۲( هجا ) ، نسترن ( ۳ هجا)  شنبلیله (۴ هجا ) .
در پاره ای از زبانها از جمله در زبان فارسی تکواژهایی یافت می شوند که فقط از یک واج ساخته شده اند مثلا پساوند ه = که از
یک اسم یا فعل اسم و یا صفت دیگری می سازد مانند:
دندان + ه دندانه
چشم + ه چشمه
گفت + ه گفته
پساوند (و = u ) که بردارندگی و کثرت دلالت میکند مانند : ترسو ، اخمو شکمو اینگونه تکواژهای یک واجی را که همیشه بدنبال
واژه دیگری می آیند پی واژه یا چسبانه هم می نامند.
در زبان فارسی نشانه اضافه یا مالکیت نیز تنها یک واج ( e = کسره ) می با شد که اصطلاحا " کسره اضافه خوانده میشود . همچنین
وا وعطف " هم تنها یک واج است به عبارات زیر توجه کنید :
گل و گلدان
گل گلدان
هر یک از این دو عبارت از سه تکواژ درست شده اند: گل +وا وعطف یا کسره اضافه + گلدان .

تکواژ صفر

در زبان فارسی ضمیر متصل سوم شخص مفرد یک تکواژ صفر به‌شمار می‌آید.

• رفت + ∅ = رفت (سوم شخص مفرد)

عقیده بر این است که در واژه‌های انگلیسی‌ای که صورت مفرد و جمع آنها یکسان است (مانند: sheep, fish)، در صورت جمع تکواژ صفر حضور دارد:

تکواژ-الوحدة الصرفية-المقطع الصرفي-الصرفية

واجگونه

واجگونه

در واج‌شناسی به هریک از گونه‌های مجزای یک واج در یک زبان مشخص، واجگونه[۱] (به انگلیسی: allophone) می‌گویند. برای مثال، واج /k/ در واژه‌های فارسی کار و کینه متفاوت گفته می‌شوند. در کار از چسبیدن پشتِ زبان به نرمکام و در کینه از چسبیدن وسط زبان به سختکام تولید می‌شود. این دو گونه حرف کاف در فارسی واج‌گونه هستند؛ زیرا هرگاه جایشان را با هم عوض کنیم، معنی تغییر نمی‌کند.

مقاله بازشناسی خودکار واج های فارسی با استفاده از مدل سازی واج گونه ها

یکی از مراحل زیربنایی در بازشناسی خودکار گفتار, بازشناسی واج ها و از موانع جدی برای بازشناسی واج ها, هم تولیدی است. یک روش برای جبران تأثیر هم تولیدی, استفاده از مدل های وابسته به بافت در بازشناسی واج هاست. در این پژوهش, از یک روش زبان شناختی برای مدل سازی واج گونه ها استفاده شده است. بدین منظور ابتدا قواعد وقوع واج گونه ها در زبان فارسی استخراج و مشخص شده است که هر واج چه واج گونه هایی دارد. برای مدل سازی و شناسایی واج گونه ها, یک پیکره واج گونه ای لازم است که به منظور تولید آن, از پیکره فارس دات کوچک استفاده و برچسب گذاری واج گونه ای آن انجام و از این پیکره, برای مدل سازی و سپس شناسایی واج گونه های مختلف گفتار ورودی استفاده شده است. درنهایت, با قرار گرفتن هر یک از واج گونه های شناسایی شده در دسته واجی مربوط به خود, بازشناسی واج ها از مسیر واج گونه ها انجام شده است. با این روش, دقت بازشناسی واج ها در زبان فارسی در مقایسه با بهترین نتایج گزارش شده تاکنون, بهبود قابل ملاحظه ای نشان داده است.

«تاريخ ابن خلدون» (1/ 43):
«ونحن آخذون بعون الله فيما رمناه من أغراض التّأليف والله المسدّد والمعين وعليه التّكلان وقد بقي علينا أن نقدّم مقدّمة في كيفيّة وضع الحروف الّتي ليست من لغات العرب إذا عرضت في كتابنا هذا.
اعلم أنّ الحروف في النّطق كما يأتي شرحه بعد هي كيفيّات الأصوات الخارجة من الحنجرة تعرض من تقطيع الصّوت بقرع اللهاة وأطراف اللسان مع»

«تاريخ ابن خلدون» (1/ 44):
«الحنك والحلق والأضراس أو بقرع الشفتين أيضا فتتغاير كيفيات الأصوات بتغاير ذلك القرع وتجيء الحروف متمايزة في السمع وتتركب منها الكلمات الدالة على ما في الضمائر وليست الأمم كلها متساوية في النطق بتلك الحروف فقد يكون لأمة من الحروف ما ليس لأمة أخرى والحروف التي نطقت بها العرب هي ثمانية وعشرون حرفا كما عرفت ونجد للعبرانيين حروفا ليست في لغتنا وفي لغتنا أيضا حروف ليست في لغتهم وكذلك الإفرنج والترك والبربر وغير هؤلاء من العجم ثم إن أهل الكتاب من العرب اصطلحوا في الدلالة على حروفهم المسموعة بأوضاع حروف مكتوبة متميزة بأشخاصها كوضع ألف وباء وجيم وراء وطاء إلى آخر الثمانية والعشرين وإذا عرض لهم الحرف الذي ليس من حروف لغتهم بقي مهملا عن الدلالة الكتابية مغفلا عن البيان وربما يرسمه بعض الكتاب بشكل الحرف الذي يكتنفه من لغتنا قبله أو بعده وليس بكاف في الدلالة بل هو تغيير للحرف من أصله. ولما كان كتابنا مشتملا على أخبار البربر وبعض العجم وكانت تعرض لنا في أسمائهم أو بعض كلماتهم حروف ليست من لغة كتابتنا ولا اصطلاح أوضاعنا اضطررنا إلى بيانه ولم نكتف برسم الحرف الذي يليه كما قلناه لأنه عندنا غير واف بالدلالة عليه فاصطلحت في كتابي هذا على أن أضع ذلك الحرف العجمي بما يدل على الحرفين اللذين يكتنفانه ليتوسط القارئ بالنطق به بين مخرجي ذينك الحرفين فتحصل تأديته وإنما اقتبست ذلك من رسم أهل المصحف حروف الإشمام كالصراط في قراءة خلف فإن النطق بصاده فيها معجم متوسط بين الصاد والزاي فوضعوا الصاد ورسموا في داخلها شكل الزاي ودل ذلك عندهم على التوسط بين الحرفين فكذلك رسمت أنا كل حرف يتوسط بين حرفين من حروفنا كالكاف المتوسطة عند البربر بين الكاف الصريحة عندنا والجيم أو القاف مثل اسم بلكين فأضعها كافا وأنقطها بنقطة الجيم واحدة من أسفل أو بنقطة القاف واحدة من فوق أو اثنتين فيدل ذلك على أنه متوسط بين الكاف والجيم أو القاف وهذا الحرف أكثر ما يجيء في لغة البربر وما جاء من»

«تاريخ ابن خلدون» (1/ 45):
غيره فعلى هذا القياس أضع الحرف المتوسط بين حرفين من لغتنا بالحرفين معا ليعلم القارئ أنه متوسط فينطق به كذلك فنكون قد دللنا عليه ولو وضعناه برسم الحرف الواحد عن جانبه لكنا قد صرفناه من مخرجه إلى مخرج الحرف الذي من لغتنا وغيرنا لغة القوم فاعلم ذلك والله الموفق للصواب بمنه وفضله [1] .
‌‌_________
[1] يعتبر ابن خلدون أول من حاول استخدام العلوم الاجتماعية والسياسية مجتمعة وتسخيرها لدراسة التاريخ، غير أنه لم يجد من يخلفه في الإسلام إلى أن جاءت المؤثرات الحديثة تؤثر في العالم الإسلامي وقد باءت بالفشل حتى اليوم كل محاولة لمعرفة المثال الذي احتذاه ابن خلدون في تفكيره ومن المحتمل انه كانت في بيئته.
شمالي افريقيا وفي اسبانيا، أفكار تناقش أمامه بشكل أولي. غير أنه لا جدال في إبداعه الأساس، وقد ذكر ابداعه بقوة إذ قال «ونحن ألهمنا الله إلى ذلك إلهاما. وأعثرنا على علم بين بكرة وجهينة خبره، فان كنت قد استوفيت مسائله وميزت عن سائر الصنائع أنظاره وأنحاءه، فتوفيق من الله وهداية، وان فاتني شيء من إحصائه واشتبهت بغيره مسائله فللناظر المحقق إصلاحه ولي الفضل لأني نهجت له السبيل وأوضحت له الطريق، والله يهدي بنوره من يشاء» ويؤيد صدق قوله تواضعه الواضح. ثم انه ليس هناك مبرر للريبة بابن خلدون عند ما يقول ان مصادر الهامة هي أصول الفقه وكتب الآداب، فهو يقول «وهذا الفن الذي لاح لنا النظر فيه نجد مسائل تجري بالعرض لأهل العلوم في براهين علومهم من جنس مسائله بالموضوع والمطلب مثل ما يذكره الحكماء في إثبات النبوة من أن البشر متعاونون في وجودهم فيحتاجون فيه الحاكم والوازع، ومثلما يذكر في أصول الفقه في باب إثبات اللغات أن الناس محتاجون للعبارة عن المقاصد بطبيعة التعاون والاجتماع وشأن العبارات أخف ومثل ما يذكره الفقهاء في تعليل الأحكام الشرعية بالمقاصد في أن الزنا مخلط للأنساب مفسد للنوع والقتل أيضا مفسد للنوع وان الظلم مؤذن بخراب العمران … » ولا شك أن أعظم ما قام به ابن خلدون هو تطبيق الأفكار السياسية والاجتماعية المبعثرة على التاريخ الذي يعتبره القوة الحية التي تربط الماضي بالحاضر بعملية واحدة مستمرة.
فالإنسان والبيئة والجهود الفردية والتنظيمات الاجتماعية كلها مادة أولية للتاريخ، حسب تحليل ابن خلدون العميق رغم تعسفه أحيانا، وتحليل ابن خلدون هذا رغم إمكان تفسيره على ضوء أسسه الإسلامية، إلا أنه أقرب إلى التوقف الفذ منه إلى مجرد وقفة عادية في مجرى علم التاريخ الإسلامي.
(علم التاريخ عند المسلمين ص 165- 166. فرانز روزنثال) .