بسم الله الرحمن الرحیم

زبان‌شناسی نقش‌گرا-لسانیات وظیفیة-Functional linguistics

زبان‌شناسی نقش‌گرا

زبان‌شناسی نقش‌گرا یا زبان‌شناسی کارکردگرا یکی از رویکردهای نظری در زبان‌شناسی است که در مقابل زبان‌شناسی ساخت‌گرا یا زبان‌شناسی صورت‌گرا قرار می‌گیرد. در این رویکرد، بر نقش‌های اجتماعی و بافتی زبان تأکید می‌شود. براساس مکتب نقشگرايي، زبان مستقل و جدا از ويژگي هاي ذهن/ مغز بررسي مي شود؛ گرچه همه جنبه هاي مرتبط به زبان ذهن را هم دربردارد. نقشگرايان معتقدند زبان عادت رفتاري است كه افراد يك جامعه بطور مشترك آن را دارند. بر پايه اين ديدگاه، اصلي ترين وظيفه زبان ايجاد ارتباط است و از اين رو به حضور نقش ارتباطي، كاربرد شناختي و كلامي به عنوان بخش لاينفك دانش زباني و در نتيجه طرد تفكر استقلال و خودمختاري زبان تاكيد مي ورزند. آنان معتقدند صورت زباني در خدمت نقش زبان يعني همان نقش ارتباطي است. سردمداران نقشگرايي متفكراني چون گرایس، كونو، هایمز ،ون ولين ،آستین ،هاپر (باني دستور پيدايشي) و هليدي (باني دستور نظام مند) هستند. نقشگرايان زبان را پديده اي اجتماعي مي دانند و معتقدند که زبان بخشي از جامعه است. آنان به اعمال انجام شده توسط مردم يا مقاصد معيني که در به کارگيري زبان وجود دارد توجه دارند و معاني اجتماعي و فرهنگي آن را مورد بررسي قرار مي دهند و سپس آنها را توجيه مي كنند. در ادامه آرا و نظریات چهار تن از این افراد را مورد بررسی قرار می دهیم:

هلیدی

رويكرد نقش گراي مايكل هليدي: . برجسته ترين نظريه پرداز رويكرد نقش گرايي، مايكل هليدي است که با الهام از مفهوم بافت موقعيت و نيز نظريه نظام ساختي جي. آر . فرث، زبان شناسي سازگاني يا نظام مند _ نقشي را معرفي كرد كه به رويكردي موفق در عرصه تحليل متون تبديل شد.. در اين رويكرد زبان شناختي دو مفهوم بنيادين مستتر است كه نام اين رويكرد از آنها گرفته شده است : نظام و نقش . "نظام": هر زبان نظامي از معاني است كه با صورت همراه مي شود و در واقع با كمك صورت، معاني تظاهر پيدا مي كنند.   "نقش" :هليدي دو مفهوم از آن در نظر دارد: الف) نقش هاي دستوري ب) نقش هاي زباني. او همه نقش هاي زبان را نقشهاي اجتماعي مي داند.هليدي دستور خود را دستور نقش گرا مي داند زيرا چهار چوب مفهومي آن بيشتر نقش گراست تا صوري.

جايگاه معنا و دستور در رويكرد هلیدی

از دیدگاه هلیدی زبان یک سیستم lexico-grammar است که در آن امکان انتخاب شدن وجود دارد.وی مشکل بزرگ زبانشناسی ساختاری را این می داند که به همه جملات ارزش یکسانی داده است. از نظر هليدي زبان به عنوان يك نظام معاني به همراه صورت هايي است كه از طريق آن صورت ها، معاني تشخيص داده مي شوند. . هليدي: اين دستور يك دستور نقش گراست زيرا براساس چگونگي كاربرد زبان طراحي شده است.

از دیدگاه هلیدی زبان با واسطه گری شبکه معنایی جامعه شناختی(sociological semantic network) با جامعه ارتباط برقرار می کند و وظیفه این شبکه معنایی جامعه شناختی سازماندهی سوالات پراکنده ای نظیر(what? Whom? how?) در قالب سه کارکرد زیر است:   

1-کارکرد محتوایی (ideational function)                         با طرح سوال     what?     

2-کارکرد بینافردی(اجتماعی)(interpersonal function)    با طرح سوال   whom?      

 3-کارکرد متنی(textual function)                                    با طرح سوال                how?   

کارکرد محتوایی شامل مفاهيمي چون "شركت كننده" ،" فرايند "و" موقعيت" مي شود و چگونگي ارجاع به موجوديت ها و وقايع را توصيف مي كند. کارکرد بینافردی به مفاهيمي چون "نمود"، "وجهيت" و" ارزيابي" مي پردازد و همه انتخابهايي را كه در بيان معاني بينا فردي داريم، توصيف مي كند. کارکرد متنی شامل مفاهيمي چون" مبتدا" ،" خبر" و" انسجام" مي شود وترتيب گروهها و عبارات را در بند، باز مي نماياند.

هایمز

در اواسط دهة هفتاد «اعتبار توانش زبانی» چامسکی زیر سؤال رفت و مطالعة کمبودهای آن منجر به مطرح شدن نظریة جدید                   توانش ارتباطی (communicative competence)توسط هایمز شد. توانش ارتباطی به این مسأله می‌پردازد که یک گویندة زبان نه تنها توانایی کاربرد قواعد گرامری زبان را برای ساختن جملات صحیح دارد، بلکه می‌داند کجا و چگونه از آن استفاده کند. این نظریه در چهار بخش توانش گرامری(accuracy/possibility) ، بعد شناختی موضوع(feasibility)،تناسب  اجتماعی(appropriateness)  , تاثیر ارتباطی( attestedness) قابل توضیح است. توانش اجتماعی به توانایی گوینده برای توصیف و تولید مناسب زبان اطلاق می‌شود. این وضعیت شخص فراگیرنده را قادر می‌سازد تا جملات را متناسب با موقعیت اجتماعی بیان نماید. همچنین، فرد مورد نظر می‌تواند برای انتقال مفهومی خاص، از چند کد زبانی استفاده کند.

نوام چامسكي مفهوم توانش زباني را به عنوان دانش دروني شده قواعد يك زبان همراه با تبلور آن ، كه او آن را كنش زباني مي نامد، در مقابل هم مطرح نمود. دل هايمز نيز زبان را به عنوان دانش معرفي نمود، اما جنبه محسوس آن را به جنبه هاي جامعه شناسي زبان كه بر خاسته از توانش ارتباطي است داد و مفهوم توانش ارتباطي را مطرح نمود. هايمز معتقد است: كسي كه داراي توانش ارتباطي است بايد بداند كه يك صورت زباني تا چه حد مناسب يك بافت اجتماعي معين است و نيز از ميزان بسامد و تازگي يا كاربرد يك صورت زباني و ميزان احتمال وقوع آن با اطلاع باشد. او اذعان مي‌دارد كه ما بايد اين واقعيت را توجيه و تبيين نمائيم كه كودك در شرايط عادي و طبيعي دانش جمله هاي زبان را نه تنها از نظر دستوري بودن ، بلكه از نظر مناسب بودن نيز كسب مي نمايد. كودك اين توانش را كسب مي كند كه چه وقت در بارة چه كسي ، كجا، كي و چگونه صحبت نمايد. بدين ترتيب هايمز بابسط زباني، صحت يك صورت زباني را تنها به صورت دستوري كافي ندانسته بلكه كاربرد صحيح آن را در چارچوب قوانين و قراردادهاي اجتماعي و فرهنگي نيز ضروري مي داند.. در چار چوب اين روش واحد بررسي و تحليل زبان تنها جمله نيست بلكه رويداد گفتاري است. از نظر هايمز رويداد گفتاري يك تعامل اجتماعي است كه در آن زبان نقشي عمده ايفا  مي كند. در واقع رويداد گفتاري كه ريشه در عوامل و شرايط اجتماعي و فرهنگي جامعه دارد، تعيين كننده قوانين حاكم بر تعاملات زباني است. واحد زباني در هر رويداد، كنش زباني است نه جمله. البته نحوه‌ي اجراي هر كنش زباني و نيز آرايش كنش هاي زباني در چارچوب رويداد گفتاري مربوطه تعيين مي گردد. نتیجه اینکه از دیدگاه هایمز دو نوع قاعده حاکم بر رویداد گفتاری وجود دارد:use(قواعد کاربردی) و usage(قواعد دستوری).

آستین

نظریه کنشهای گفتاری  ( Speech Act Theory)توسط آستین ارائه گردید. از دیدگان آستین کنش گفتاری کنشی است که در نتیجه گفتار باشد و به گوینده کمک میکند تا با گفتن یک جمله یا یک پاره گفتار عملی را به انجام رساند. بر طبق این نظریه پاره گفتار سه لایه معنا را در خود دارد:

1.کنش بیانی یا لفظی(Locutionary Act):  همان معنای تحت الفظی یا معنایی است که در فرهنگ لغت آمده است.

2.کنش غیر معنایی یا غیر بیانی(Illocutionary Act): گوینده از بیان یک گفتار معنایی را دنبال میکند. مثلا هنگامی که دانشجویان به استاد میگویند خسته نباشید منظورشان تعطیلی کلاس است. این نوع کنش را کنش منظوری نیز می نامند.

3.کنش تاثیری یا کنش پس از بیان(Perlocutionary Act): واکنش مخاطب یا شنونده بر کنش غیر بیانی(تاثیر معنایی).

آستین کنشهای گفتاری را به دو گروه تقسیم می کند:

1-کنش گفتاری مستقیم(direct speech act): هرگاه میان معنای جمله و معنای قصد شده گوینده مطابقت وجود داشته باشد:ساعت چند است؟

2-کنش گفتاری غیرمستقیم((indirect speech act): مطابقتی میان معنای قصد شده گوینده و معنای جمله وجود ندارد. مثلا گوینده می گوید "هوا سرد است" اما منظورش اینست که "پنجره را ببند."

از دیدگاه آستین در هر زبانی، دوگروه جمله بسته به معیار شرایط تحقق وجود دارد:

1-constatives : در این گروه معیار، ارزش صدق یا کذب(truth value) است، یعنی جمله یادرست است(true) یا نادرست(false).مثلا: پکن پایتخت فرانسه است.

2-performatives : در این گروه معیار،شرایط تحقق است که خود شامل دو گروه است:

Felicitous/happy :دارای شرایط تحقق است

Infelicitous/unhappy: فاقد شرایط تحقق است یعنی به عمل ختم نمی شود:من شما را زن و شوهر اعلام می کنم

گرایس

نظريه استنباطي گرايس: اين نظريه نقش ارتباطي جمله ها و چگونگي كاربرد زبان در ارتباط با انسان ها را مورد بررسي قرار         مي دهد و از اين نظر در منظورشناسي و تحليل كلام جايگاه ويژه اي دارد. بر اساس اين نظريه دليل پيشرفت جريان مكالمه، تبعيت انسان از قراردادهايي است كه به قصد همكاري هر چه بيشتر صورت مي گيرد. گرايس اين قرار داد را آئين همكاري یا اصول ارتباطی(cooperative principles) مي نامد .اصول حاکم بر ارتباط از دیدگاه گرایس عبارتند از:

الف)اصل كيفيت(quality) :گوينده در يك مكالمه بايد راست بگويد. آنچه را فكر مي كند دروغ است نگويد و در بارة آنچه اطلاعات كافي ندارد سخن نگويد.   

ب)اصل كميت(quantity): گوينده بايد اطلاعاتي بدهد كه براي مكالمه لازم است نه زياد و نه كم.

ج) اصل ارتباط(relevance): آنچه گوينده مي گويد بايد به موضوع مربوط باشد.

د)اصل روش(manner): گوينده بايد واضح، منظم و خلاصه سخن بگويد و از هرگونه ابهام دوري كند

با توجه به اطمينان هردو طرف به رعايت همكاري، هرگونه تخلف ظاهري از هريك از اصول فوق، نشانه طفره رفتن گوينده تلقي مي شود كه مخاطب را به دنبال استنباط پيام و معنايي به جز آنچه كه در صورت جمله ادا شده است، هدايت مي كند. در چنين حالتي مخاطب با توجه به شرايط محيط و عوامل حاكم بر بافت سخن به سوي پيام مورد نظر گوينده هدايت مي شود. چنين پيامي كه خارج از محدودة معنا شناسي عناصر زباني به كار رفته در كلام گوينده و غير از آنچه به طور مستقيم به زبان وي جاري شده شكل مي گيرد، "تلويح" یا معنای ضمنی(implicature) ناميده مي شود که شامل دو گروه است:   

   1-متعارف(conventional): اصول ارتباطی چهارگانه فوق رعایت می شود:

John is an Englishman he is brave. .معنای ضمنی این جمله:Englishmen are brave.

2-غیرمتعارف( nonconventional): معنی ضمنی از نقض عامدانه اصول چهارگانه ایجاد می شود:

-تلفن زنگ می زند.  –من در حمام هستم. این جمله ها فاقد اصل ارتباط(relevance) هستند. معنی ضمنی این جمله: من  نمی توانم جواب بدهم.