بسم الله الرحمن الرحیم
التمهيد في علوم القرآن-فالارجح ان عاصما هو الذى قرأ بالضم فيما اقرأه على حفص
فهرست مباحث علوم قرآنی
التمهيد في علوم القرآن-هفوة من عظيم
التمهيد في علوم القرآن-تحمسات عاطفية فارغة-اضطراب الزرقاني زاعما اتساع افق اطلاعه اخیرا-رجوع ابن الجزری في النشر عما قاله في رد ابي شامة في المنجد
التمهید-بررسی اعتبار رسم المصحف
معنی اختیار القرائة
متفردات حفص
القرائة-30|54|اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِن بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ثُمَّ جَعَلَ مِن بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفًا
عبارات التمهید و علوم قرآنی، از نرم افزار مشکاة الانوار نور است:
التمهيد في علوم القرآن ج2 249 حفص و قراءتنا الحاضرة ..... ص : 245
و هل خالف حفص شيخه عاصما فى شىء من قراءته؟.
قال ابن الجزرى: و ذكر حفص انه لم يخالف عاصما فى شىء من قراءته الا فى حرف الروم (س 30 آ 54): اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ ضَعْفٍ ... قرأه بالضم و قرأه عاصم بالفتح .
قال ابو محمد مكى: قرأ ابو بكر و حمزة بفتح الضاد فى الثلاثة .
و قد ذكر عن حفص انه رواه عن عاصم و اختار هو الضم لرواية ابن عمر،
قال: قرأت على رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله «من ضعف» بالفتح،
قال: فرد على النبى صلّى اللّه عليه و آله «من ضعف» بالضم فى الثلاثة.
قال مكى: و روى عن حفص انه قال: ما خالفت عاصما فى شىء مما قرأت به عليه الا فى ضم هذه الثلاث كلمات .
لكن الصحيح ان هذه النسبة غير ثابتة، و من ثم لم يبت مكى فى اسناد ذلك الى حفص، و انما ذكره عن ترديد و شك بلفظة المجهول:
«ذكر عن حفص». «روى عن حفص». كانه لم تثبت عنده صحة ذلك قطعيا. و هذا هو الذى نرجحه نحن، نظرا لان وثوق مثل حفص، بابن عمر الهائم فى مذاهبه، لم يكن بمرتبة توجب ترجيحه على الوثوق بشيخه الضابط الامين، اذ كانت قراءة عاصم ترتفع الى مثل على عليه السلام فى سلسلة اسناد ذهبى رفيع، و قد اتقنه عاصم اتقانا، فاودعه ربيبه و ثقته حفصا. الامر الذى لا ينبغى الارتياب فيه لمجرد رواية رواها رجل غير موثوق به اطلاقا.
اذ كيف يخفى مثل هذا الامر- فى قراءة آية قرآنية- على سائر الصحابة الكبار الامناء، و يبديه النبى صلّى اللّه عليه و آله لابن عمر اختصاصا به؟! و هل يعقل ان يترك حفص قراءة ضمن شيخه الثقة انها قراءة على عليه السلام فى جميع حروفها كاملة أخذها عن شيخه السلمى فى اخلاص و امانة، لمجرد رواية لم تثبت صحتها؟! و اذ كنا نعرف مبلغ تدقيق الكوفيين و لا سيما فى عصر التابعين، و مدى ولائهم لآل البيت عليهم السلام و اتهامهم لامثال ابن عمر المتفكك الشخصية، نقطع بكذب الاسناد المذكور و ان حفصا لم يخالف شيخه عاصما فى شىء من حروفه اطلاقا، كما لم يخالف عاصم شيخه السلمى فى شىء من قراءته، لان السلمى لم يخالف عليا امير المؤمنين عليه السلام. هذا هو الصحيح عندنا.
فالارجح ان عاصما هو الذى قرأ بالضم فيما اقرأه على حفص.
************************
تنبیه:
در مصحف کنونی ضعف به روایت حفص از عاصم همان فتحة است، کما اینکه در متن تمهید هم آمده: و قد ذكر عن حفص انه رواه عن عاصم و اختار هو الضم لرواية ابن عمر، و حفص اصلا با عاصم مخالفت به معنای رد و ترک مطلق قرائت عاصم نکرده، بلکه اختیار خود او ضمه است، و لذا در مصحف کنونی ضم نیست، اما صاحب تمهید به مصحف کنونی ما ضم را نسبت دادند، یعنی به عاصم ضمه را نسبت دادند و حال آنکه قرائت عاصم قتحه است در هر دو روایتش، و ضمه اختیار حفص است نه روایت او، معنای اختیار یک مصطلح نزد قراء است، و توضیح بیشتر اینجا: متفردات حفص
معنی اختیار القرائة
البته عبارت در کتاب علوم قرآنی صاحب التمهید تغییر کرده، یعنی قرائت عاصم را طبق مصحف کنونی آورده، اما نسبت را تکذیب کرده طبق متن التمهید، و حال آنکه اساس بحث بر سر تفاوت اختیار حفص از روایت اوست:
علوم قرآنى(معرفت) 241 آيا حفص مخالفتى با عاصم دارد؟ ..... ص : 241
آيا حفص مخالفتى با عاصم دارد؟
ابن جزرى مىگويد: «حفص گفته است: من در هيچ موردى با قرائت عاصم مخالفتى نداشتم، مگر در مورد كلمه «ضعف» كه سه بار در اين آيه تكرار شده است:
«اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفاً» عاصم، كلمه «ضعف» را به فتح ضاد و حفص، به ضمّ ضاد خوانده است» . ابو محمد مكى مىگويد: «ابو بكر و حمزه اين كلمه را در هر سه مورد به فتح ضاد خواندهاند و گفته شده است كه حفص نيز آن را به فتح ضاد از عاصم روايت كرده؛ ولى خود بر مبناى روايت عبد اللّه بن عمر، آن را به ضمّ ضاد خوانده است. ابن عمر گفته است كه من اين كلمه را در حضور پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به فتح ضاد خواندم و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله قرائت مرا تصحيح كرد و در هر سه مورد به ضمّ ضاد خواند». مكى اضافه مىكند كه: «از حفص روايت شده كه گفته است: من در قرائتى كه از عاصم فرا گرفتم، در هيچ مورد با وى اختلافى نداشتم و مخالفتى نكردم، مگر در مضموم خواندن اين سه كلمه» .
به نظر مىرسد اين نسبت كاملا ناروا است و هرگز حفص بر خلاف قرائت عاصم قرائت نكرده و چنين چيزى نگفته است و لذا مكى به صراحت آن را به حفص نسبت نداده و با لفظ مجهول (گفته شده و روايت شده) اين موضوع را با شك و ترديد نقل مىكند. به طورى كه گويى صحّت و درستى آن برايش روشن نيست. اين نكتهاى است كه ما نيز آن را ترجيح مىدهيم؛ زيرا اعتماد شخصيّتى مانند حفص به ابن عمر، كه در زندگى با سردرگمى روز مىگذراند و ترجيح دادن وى بر شيخ و استاد خود عاصم، كه مورد وثوق و امانت و ضبط بوده، معقول به نظر نمىآيد.
به خصوص كه قرائت عاصم به موجب اسناد صحيح و عالى مأخوذ از على عليه السّلام است و عاصم آن را به دستپرورده خود «حفص» كه مورد وثوق او بوده، به وديعت سپرده است اين موضوعى نيست كه به مجرد روايتى كه شخص فاقد اعتبارى نقل كرده، بتوان آن را مورد شك و ترديد قرار داد. چگونه ممكن است چنين موضوعى در مورد آيهاى از آيات قرآن بر ديگر صحابه بزرگ و امين پيامبر پوشيده باشد و تنها ابن عمر از آن اطلاع داشته باشد؟! آيا معقول است كه حفص، قرائت شيخ مورد وثوق خود را كه عينا قرائت على عليه السّلام است و با اخلاص و امانت تمام از سلمى اخذ كرده، كنار گذارد؛ تنها به علت روايتى كه صحّت آن ثابت نشده است به گونه ديگر قرائت كند؟! با توجه به اين كه ما به ميزان دقت كوفىها، بهخصوص در عصر تابعين؛ و نيز به ميزان دوستى آنان نسبت به اهل بيت عليهم السّلام آگاه بوده، ناباورىهايى كه نسبت به افرادى سست عنصر مانند ابن عمر از خود نشان مىدادند، به نادرستى نسبت ياد شده و عدم صحت آن يقين داريم و معتقديم كه حفص در هيچ موردى با قرائت استاد خود، عاصم اختلافى نداشته است. چنانكه عاصم با سلمى اختلافى نداشته، زيرا سلمى با على عليه السّلام مخالفتى نداشته است. نظرى را كه مىتوان ترجيح داد اين است كه اين كلمه را حفص هرگز به ضم نخوانده و با شيخ خود هيچگاه مخالفتى نورزيده است.
دانی در التیسیر به وضوح بین این دو فرق گذاشته است:
كتاب التيسير في القراءات السبع 142 سورة الروم ..... ص : 141
[الآية: 54] أبو بكر و حمزة من ضعف في الثلاثة بفتح الضاد و كذلك روى حفص عن عاصم فيهن غير أنّه ترك ذلك و اختار الضم اتّباعا منه لرواية حدّثه بها الفضيل بن مرزوق عن عطية العوفي عن عبد اللّه بن عمر أن النبي عليه السلام اقرأه ذلك بالضم و ردّ عليه الفتح و أباه و عطية يضعّف و ما رواه حفص عن عاصم عن أئمّته أصحّ و بالوجهين أخذ في روايته لأتابع عاصما على قراءته و أوافق حفصا على اختياره و الباقون بضم الضاد فيهن
و توضیح بیشتر: متفردات حفص
در این آدرس هم عبارت التمهید همان عبارت مذکور در نرم افزار مشکاة الانوار است:
فالارجح ان عاصما هو الذی قرأ بالضم فیما اقرأه علی حفص
ابوشامه میگوید:
إبراز المعاني من حرز الأماني في القراءات السبع النص 493 سورة الأنفال ..... ص : 489
... و ما رواه حفص عن عاصم عن أئمته: أصح، و بالوجهين آخذ فى روايته لأتابع عاصما على قراءته، و أوافق حفصا على اختياره.
قلت: و هذا معنى قول ابن مجاهد: عاصم و حمزة من ضعف بفتح الضاد، ثم قال حفص عن نفسه: بضم الضاد، فقوله عن نفسه، يعنى: اختيارا منه، لا نقلا من عاصم،
*******************************
ضم در بعض مصاحف ایران:
امروز سه شنبه ۲۷ ربیع الثانی ۱۴۴۴ در مصحف چاپ فرخ خان امین الدولة ملاحظه شد که این آیه شریفه در سوره مبارکه روم را به ضم ضعف ضبط کرده، و در حاشیه منسوب به بکر آمده ضعف به فتحه در مواضع ثلاثة، و در صفحه آخر جناب علی محمد اصفهانی فرموده که اصل به روایت حفص است و در حاشیه روایت بکر هم آمده، و در چاپ قدیمی مصحف کتابفروشی اسلامیه به خط محمدعلی خوشنویس هم به ضمه آمده است، و در مصحف به خط طاهر خوشنویس در ترجمه سراج به ضمه آمده و خط طاهر در ترجمه ظاهرا از آقای شعرانی به فتحه آمده، و در منهج الصادقین فرمودند که عاصم و حمزه به فتح خواندند اما اقوی ضمه است به روایت ابن عمر، بدون اینکه از حفص نام ببرند که اختیار خودش ضم است، به هر حال چنین به ذهن خطور کرد که شاید رمز اینکه عبارت التمهید به وضوح ضم را به عاصم نسبت داد، انس سابق مؤلف به این مصاحف رایج در ایران بوده و در حافظه ایشان به ضم بوده است، اما با مصاحف جدید خط عثمان طه و اینکه روایت حفص از عاصم فتح است، عبارت کتاب علوم قرآنی تغییر یافته است. و الله العالم
*******************************