بسم الله الرحمن الرحیم
بدیع‌الزمان ابوالعز عبد العزيز بن إسماعيل أبو بكر ابن الرزاز الجزري(530 - 602 هـ = 1136 - 1206 م)
بدیع‌الزمان ابوالعز عبد العزيز بن إسماعيل أبو بكر ابن الرزاز الجزري(530 - 602 هـ = 1136 - 1206 م)
هوش مصنوعي
فقه و هوش مصنوعی-پروژه نجف
بحثی راجع به تکنولوژي
شرح حال بدیع‌الزمان ابوالعز عبد العزيز بن إسماعيل أبو بكر ابن الرزاز الجزري(530 - 602 هـ = 1136 - 1206 م)
شرح حال عباس بن فرناس القرطبي المخترع(194 - 274 هـ = 810 - 887 م)
شرح حال أبو الحسن علاء الدين علي بن أبي الحزم القرشي الدمشقي-ابن النفيس(609 - 687 هـ = 1213 - 1288 م)
شرح حال فضل الله رشيد الدين ابن أبي الخير أبو الفضل الهمذاني(648 - 716 هـ = 1250 - 1316 م)
مباحثه مطالب مربوط به اعتباريات در مباحث الاصول
تبیین اعتباریات با تکیه بر نظام اغراض و ارزش ها
الگوریتم ضمان-متلف-تالف-تلافي
الأعلام للزركلي (4/ 15)
ابن الرَّزَّاز
(000 - 602 هـ = 000 - 1205 م)
عبد العزيز بن إسماعيل، أبو بكر ابن الرزاز الجزري: مهندس. له " الجامع بين العلم والعمل - خ " في معرفة الحيل الهندسية (2) .
__________
(1) اليانع الجنى 73 وإيضاح المكنون 1: 182.
(2) طوبقبو 3: 785.
بدیع‌الزمان جزری
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
همه‌چیزدان. پدر علم رباتیک
بدیع‌الزمان جزری (اسماعیل جزیری)
عنوان بدیع‌الزمان جزری (کردزبان ایرانی‌تبار در شهرالجزیره شهر کردنشین ترکیه)[نیازمند منبع]
متولد ۱۱۳۶ میلادی
درگذشته ۱۲۰۶ میلادی
دوران دوران طلایی اسلام
علاقه اصلی عالم (اسلام)، اختراع‌های دوران طلایی اسلام، Mechanical engineer، صنعت‌گر، هنر اسلامی، و ریاضی‌دان
نخستین ربات قابل برنامه‌ریزی انسان نما، اختراع جزری.
نقشه‌ای از چگونگی کارکرد ساعت فیل که توسط جزری طراحی و ساخته‌شد.
این ساعت با استفاده از مکانیزم آب کار میکرد و دارای ۷ مرحله بود.
بدیع‌الزمان ابوالعز بن اسماعیل بن رزاز جَزَری (۱۱۳۶تا۱۲۰۶میلادی) همه‌چیزدان، مخترع، ریاضی‌دان، صنعت‌گر و مهندس مکانیک [۱][۲] [۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱] از آل ارتق و اهل جزیره ابن عمر تحت خلافت عباسی که امروزه در مرز عراق، سوریه و ترکیه امروزی واقع شده است بود.[۱۲][۱۳][۱۴] از وی به عنوان پدر علم رباتیک جهان یاد میشود. او از دانشمندان کرد ششم و هفتم هجری بوده است.[نیازمند منبع]
معروفترین کتاب او «الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعة الحیل» است که با عنوان «مبانی نظری و عملی مهندسی مکانیک در تمدن اسلامی» به فارسی ترجمه شده است.
جزری این کتاب را در سال ۶۰۲ هجری به فرمان قرا ارسلان امیر سلسله آرتوقلو در دیاربکر آناتولی تألیف کرده است.[۱۵]
در این کتاب طرز کار و ساخت ۵۰ دستگاه که خود ساخته و به کار برده را تشریح میکند. این دستگاه‌ها شامل ساعتهای آبی و شمعی، ظرف‌ها و فواره‌های خودکار، وسایل آبرسانی از نهر و چاه، ابزار خودکار نواختن نی و دیگر وسایل از جمله قفل رمزی و قفل کلون‌دار و ابزار هندسی است.[۱۶] بخش عمده اسباب و تعبیه‌هایی که وی در آن شرح میدهد اختراع خود او بوده‌است.[۱۷]
اختراعات مهم
ساعت فیل
یک ساعت پیچیده بود که توسط بدیع‌الزمان جزری، همه‌چیزدان کُرد قرن ششم هجری طراحی شد. این ساعت که نحوهٔ کارکردش ۷ مرحله داشت، دارای قسمت‌های پیچیده زیادی بود و با استفاده از مکانیزم آب کار میکرد.
ساعت شمعی
به گفته دونالد هیل، مهندس و مترجم آثار مهندسی اسلامی : جزری پیچیده‌ترین ساعتهای شمعی را که تا به امروز شناخته شده است طراحی کرده است. وی یکی از ساعتهای شمعی الجزری را چنین توصیف میکند: «شمعی که میزان سوختگی آن مشخص بود، در قسمت زیرین در قرار داشت. فتیله از سوراخ عبور میکند. موم جمع‌آوری میشود و می‌توان آن را به صورت دوره‌ای جدا کرد تا در سوختن اختلال ایجاد نکند. کف شمع در یک ظرف کم عمق است که یک حلقه در کنار آن از طریق غلتک ها به وزنه تعادل متصل است. همانطور که شمع می سوزد، وزن آن را با سرعت ثابتی به سمت بالا می راند که مکانیزم خود را از صفحه در پایین شمع به حرکت در می آورد. هیچ ساعت شمعی شناخته شده دیگری اینقدر پیشرفته نبوده است. ساعت مومی شامل یک نشانگر برای نمایش زمان بود و برای اولین بار از مکانیزم نصب تیغه عقربه استفاده کرد مکانیزمی که هنوز در دوران مدرن استفاده میشود.[۱۸]
جزری در این ساعت برای راحتی در تعویض شمع اختراعی انجام داد که هنوز هم در کاربرد وسیعی در صنعت دارد و اتصال جزری خوانده میشود.[۱۹]
اتصال جزری بطور گسترده در لامپها و هرجایی که نصب سریع نیاز باشد استفاده میشود.
ساعت شمعی جزری
ساعت قلعه
بزرگترین ساعت نجومی جزری ساعت قلعه بود، دستگاه پیچیده ای به ارتفاع حدود 11 فوت (3.4 متر) که علاوه بر زمان سنجی، عملکردهای متعددی نیز داشت. این دستگاه شامل نمایش زودیاک و مدارهای شمسی و قمری بود. دستگاه همچنین دارای ویژگی ابتکاری یک اشاره گر به شکل هلال ماه بود که از بالای دروازه حرکت می کرد و توسط یک گاری مخفی حمل می شد تا درهایی را اتوماتیک باز کند و هر ساعت یک عروسک آشکار شود. یکی دیگر از ویژگی های نوآورانه امکان برنامه ریزی طول روز و شب به طبق تغییراتی است که در طول سال رخ میدهد.یکی دیگر از ویژگی های دستگاه پنج نوازنده خودکار هستند که هنگام حرکت توسط اهرم هایی که توسط میل بادامک مخفی متصل شده است به طور خودکار موسیقی پخش می کنند. سایر اجزای ساعت قلعه شامل یک مخزن اصلی با شناور، فرورفتگی و دریچه‌ها، دو قرقره، یک قرص هلالی که زودیاک را نشان میدهد و دو توپ شاهین در گلدان‌ها و چرخ دنده ها هستند. ساعت قلعه الجزاری اولین کامپیوتر آنالوگ قابل برنامه ریزی است.[۲۰]
ساعت قلعه
ساعت دوزمانه
آلدو مییلی میگوید: جزری یک ساعت آبی ساخت که همزمان دو زمان مختلف را با دو عقربه میتوانست نشان دهد.
دستگاه اتومات
الجزری نخستین ربات قابل برنامه‌ریزی انسان نما را در اواخر عمرش ساخت. به این علت او به عنوان پدر علم مهندسی رباتیک جهان شناخته میشود. اختراع او، یک قایق آبی بود که در آن چهار نوازندهٔ مصنوعی موسیقی برای مراسم و برنامه‌های جشن سلطنتی، آهنگ می‌نواختند و حاضران را سرگرم می‌کردند، سازها به صورت هیدرولیک و با کمک آب برنامه‌ریزی میشود.[۲۱]
پیشخدمت نوشیدنی
یکی از رباتهای جزاری پیشخدمتی بود که می توانست آب، چای یا شراب سرو کند. نوشیدنی در یک مخزن ذخیره میشد که از آنجا نوشیدنی به داخل سطل می‌چکید و بعد از هفت دقیقه در فنجان می‌چکید، پس از آن پیشخدمت از در اتوماتیک بیرون می‌آمد که نوشیدنی را سرو میکرد.[۲۲]
ماشین وضو با مکانیزم فلاش
الجزاری یک دستگاه شستشوی دست اختراع کرد که دارای سازوکار آبشویه (سیفون) است که اکنون در مستراحهای جدید استفاده میشود. این دستگاه نمونه دیگری از ربات یا بیگار است. از یک پیکر انسانی از جنس مس ساخته شده که یک پارچ شبیه طاووس را در دست راست دارد. پارچ از برنج ساخته بود و درون آن محفظه ای قرار دارد که توسط یک صفحه فلزی به دو قسمت تقسیم شده بود. این سازوکار به ریختن یکنواخت آب از دهانه کمک می کرد. مخزنی که آب در آن نگهداری می شد در سمت راست ربات قرار داشت. یک محور در آرنج سمت راست ربات تعبیه شده بود تا مایع از مخزن از طریق دهانه پارچ بریزد. بازوی چپ ربات شانه و آینه و حوله را نگه می داشت و دارای وزنه ثابتی بود که بازو را بالا و پایین می کرد.
این ربات برای وضوی سلطان قبل از نماز طراحی شده بود. خادم سلطان این ربات را حمل می کرد و در کنار لگنی قرار می داد که می توانست مایع را در خود جای دهد. سپس خادم دستگیره ای را در پشت ربات میچرخاند که دریچه ای را باز کرده و در نتیجه آب از دست راست ربات به داخل حوض میریخت. هنگامی که مخزن تقریباً خالی میشد مکانیزمی به صدا در می آمد و دست چپ ربات که حوله، شانه و آینه را در دست داشت، به سمت سلطان دراز می شد تا بتواند خود را خشک کند و به ریش شانه بکشد.[۲۳]
فواره طاووس با خدمتکاران خودکار
آب و مصارف آن در اسلام از اهمیت خاصی برخوردار است. هم به‌عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از فرآیندهای شستشوی وضو و غسل و هم یکی از ویژگی‌های کلیدی در باغ‌های اسلامی که الهام گرفته از باغ بهشت هستند.
یک بخش کامل از کتاب جزری به مکانیسم‌های فواره اختصاص داشت، با عنوان: «در مورد ساخت حوضچه‌های فواره‌هایی که شکل خود را تغییر می‌دهند و ماشین‌هایی برای فلوت زدن».[۲۴]
«فواره طاووس» جزاری یک دستگاه شستشوی پیشرفته‌تر بود که شامل رباتهایی به عنوان خدمتکارانی بود که صابون و حوله ارائه می‌دادند. مارک روشیم آن را به شرح زیر توصیف می کند:
کشیدن زائده روی دم طاووس باعث آزاد شدن آب از منقار می شود. همانطور که آب کثیف از حوض، پایه توخالی را پر می کند، شناور بالا می رود و پیوندی را ایجاد می کند که باعث می شود یک چهره خدمتکار از پشت در زیر طاووس ظاهر شود و صابون ارائه دهد. هنگامی که آب بیشتری مصرف می شود، شناور دوم در یک سطح بالاتر حرکت می کند و باعث ظاهر شدن یک خدمتکار دوم می شود ک یک حوله در دست دارد![۲۵]
چشمه طاووس جزاری
حوض «چشمه طاووس» حوض وضو را تشکیل می‌داد و خادمی آن را اداره میکرد که زائده را می‌کشید و منقار طاووس را جایی قرار می‌داد که به مکانیزم اجازه دهد آب را در حوضچه جلوی کاربر آزاد کند.[۲۶]
فواره طاووس. آدمک جام را در زیر منقار میگیرد. وقتی پر شد جریان متوقف شده و آنرا به شما تعارف میکند.
آیهان آیتس میگوید:
بسیاری از دستگاه ها همچنین دارای عملکردهای اضافی بودند که با قدرت مطلق الهی در تضاد بود(سرو شراب). بدترین هدف چندین دستگاه هیدرولیک و پنوماتیک او این بود که مهمانان مهمانی را در اسرع وقت مست کند.[۲۷]
میل سوپاپ
اولین بار بدیع الزمان جزری در قرن ۱۳ میلادی در طراحیهای اتوماسیون و ساعتهای آبی خود از میله گردان دارای برآمدگیها برای باز و بسته کردن سوپاپها استفاده کرد[۲۸]
دستگاه خون گیری مدرج
در قرون میانه گرفتن خون از بیماران بسیار مرسوم بود و مطابق طب جالینوسی در مورد بیماریهای زیادی و بر اساس سن و وزن و فصل از سال خون گیری تجویز میشد. بدین دلیل صف طولانی از مریضهای منتظر خون گیری همواره در جلوی هم مطب حضور داشتند و طبیب موظف بود میزان دقیقی خون از آنها بگیرد که کار سختی بود.
خون گیر اتوماتیک جزری
بدیع الزمان جزری چهار نوع دستگاه طراحی کرد که خون را به ظرف زیرین آن هدایت میکرد یک وزنه و یک شناور با طنابی که حول یک پولی پیچیده شده بود در تعادل بودند . افزایش میزان خون گرفته شده باعث حرکت شناور و در نهایت حرکت عقربه ای متصل به پولی بر روی درجه بندی بالای دستگاه میشد و پرستار میتوانست میزان خون گرفته شده را در آن واحد مشاهده کند..[۲۹]
دنده سگمنت
بدیع الزمان جزری در ۱۲۰۶ میلادی اولین بار دنده سگمنت را برای تبدیل حرکت چرخشی به حرکت رفت و برگشتی برای کشیدن آب اختراع کرد که امروزه در صنعت مصارف زیادی دارد.[۳۰]
میل لنگ
یک اختراع جزری دستگاه آبیاری اتوماتیک با نیروی الاغ ـاستفاده از چرخ دنده و محور و توربین قابل مشاهده است
طرحهای شبه میل لنگ از یونان و روم و ایران باستان برای تبدیل حرکت خطی به شبه دورانی مثلا در آسیابهای دستی بکار میرفته اند و بنوموسی نیز در قرن ۹ میلادی نمونه ای شبه میل لنگ را بکار میبرند ولی اولین طرح میل لنگ امروزی را بدیع الزمان جزری در ۱۲۰۶ میلادی در طراحی یک پمپ آب دو سیلندر بکار برد که ۶ قرن بعد در موتورهای بخار و سپس درونسوز کاربرد آن شروع شد.[۳۱]
پمپ آب مکشی پیستونی
بدیع الزمان جزری در اواپل قرن ۱۳ میلادی یک پمپ دو سیلندر با آرایش متضاد (باکستر) طراحی کرد که تمام اجزای یک پمپ امروزی مثل سوپاپ میل لنگ چرخ طیار و.. را دارد بود و میتوانست آب را تا ارتفاع ۱۳.۶ متر بالا بکشد..[۳۲][۳۳]
جزری علاوه بر دانشها و فنون مهندسان مسلمان پیش از خود تعدادی از ابزارها و دستگاه‌های مکانیکی و هیدرولیکی مثل موتورهای بخار و موتوربایسیکل‌های درونسوز را طراحی کرده و ساخته بود به‌طوری که حتی امروزه هم تأثیر نوآوری‌های او در علم مکانیک قابل مشاهده است..
در کتاب جزری شمار چشمگیری واژه و اصطلاح فارسی یافت میشود که نشانگر تأثیر بزرگ ایرانیان در فناوری جهان اسلام در سده‌های میانه است.[۳۴]
تکنیکهای مهم ساخت و تولید
بدید الزمان تکنیکهای مهم ساخت و تولید را ابداع کرد که پاره ای از آنها به شرح ذیل است:[۳۵]
لایه لایه کردن تیرهای چوبی برای کم کردن اثر کج شدگی چوب
بالانس کردن چرخها
استفاده از الگوهای چوبی و کاغذی
ریخته گری در قالب شنی به سبک امروزی
ساییدن نشیمنگاه شیرآلات توسط سنگ برای آب بندی کردن آنها
یکی از اختراعات جزری بهمراه توضیحات عربی که عملکرد آنرا بیان میکنند
پیوند به بیرون
کتاب «الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعة الحیل» اثر بدیع‌الزمان جزری
نگارخانه
جستارهای وابسته
اختراعات دوران طلایی اسلام
علوم در جهان اسلام
نگرشهای اسلامی به علم
منابع
Genovese, Michael A. (2013). Building Tomorrow's Leaders Today: On Becoming a Polymath Leader (به انگلیسی). Routledge. p. 5. ISBN 978-1-317-93092-1. "Al-Jazari (1136– 1204) was a turkish astronomer, mathematician, Islamic scholar, innovator, and ..."
Yazdani, Kaveh (2017). India, Modernity and the Great Divergence: Mysore and Gujarat (17th to 19th C.) (به انگلیسی). BRILL. p. 113. ISBN 9789004330795. "The Kurdish polymath Al-Jazari (1136–1206), for example, built animal- and water-driven devices for raising irrigation water, suctionpumps, cranks, ..."
Hayes. The Genius of Arab Civilization:Source of Renaissance. 2nd edition. p. 205. MIT Press. بایگانی‌شده در ۱۲ نوامبر ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine
Ceccarelli, Marco, 2007. Distinguished Figures in Mechanism and Machine Science: Their Contributions and Legacies. Vol. 1. P6. Springer. بایگانی‌شده در ۱۲ نوامبر ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine
Marco Ceccarelli, 2007 Distinguished Figures in Mechanism and Machine Science: Their Contributions and Legacies. Part.2. بایگانی‌شده در ۱۲ نوامبر ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine
Dr. Norman SMITH, 1974 The Arabian Legacy.New Scientist, April 4, 1974 ISSN 0262-4079. بایگانی‌شده در ۱۲ نوامبر ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine
The Cambridge History of Egypt, 1998 Historiography of the Ayyubid and Mamluk epochsVol.1. Cambridge University Press. بایگانی‌شده در ۱۲ نوامبر ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine
Muḥammad ibn Mūsā ibn Shākir, 850 Kitáb Al-Hiyal كتاب الحيل.Traslated and annotated by Donald R. Hill, 1978 بایگانی‌شده در ۲۰ ژانویه ۲۰۱۸ توسط Wayback Machine
Li Guo, 1998 Early Mamluk Syrian Historiography. Vol.1. بایگانی‌شده در ۶ اکتبر ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine
Biographical Dictionary of the History of Technology Al-Jazari, Ibn Al-Razzaz بایگانی‌شده در ۵ دسامبر ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine
Aleksandr D. Knyž, 1999 Ibn ʻArabi in the Later Islamic Tradition: The Making of a Polemical Image in Medieval Islam. SUNY Press. بایگانی‌شده در ۵ دسامبر ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine
Hill, Donald Routledge, A History of Engineering in Classical and Medieval Times, 1996
Amazon.com: Al-Jazarí: The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices: Kitáb fí ma'rifat al-hiyal al-handasiyya (9789027703293): P. Hill: Books
جزری، اسماعیل بن رزاز، مبانی نظری و عملی مهندسی مکانیک در تمدن اسلامی، (الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعة الحیل)، سعید رفعت جاه (مترجم)، محمدجواد ناطق (مترجم)، حمیدرضا نفیسی (مترجم)، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۸۰، شابک: ۷-۱۰۳۳-۰۱-۹۶۴
George Saliba, Blurred Edges—At the Intersection of Science, Culture, and Art, in: Variantology 4. On Deep Time Relations of Arts, Sciences and Technologies In the Arabic-Islamic World and Beyond, ed. by Siegfried Zielinski and Eckhard Fürlus in cooperation with Daniel Irrgang and Franziska Latell (Cologne: Verlag der Buchhandlung Walther König, 2010), pp. 19–42.
مبانی نظری و عملی مهندسی مکانیک در تمدن اسلامی، پشت کتاب.
حوزه
(1996), A History of Engineering in Classical and Medieval Times دونالد هیل, روتليدج, p. 224.
"Ancient Discoveries, Episode 12: Machines of the East", History, archived from the original on 2021-12-12, retrieved 7 September 2008
Howard R. Turner (1997), Science in Medieval Islam: An Illustrated Introduction, p. 184. مرکز نشر دانشگاه تکزاس ( 0-292-78149-0.
«الجزری پدر علم رباتیک جهان و دانشمند مسلمان قرن ششم هجری شمسی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ مه ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئن ۲۰۱۰.
"Ancient Discoveries, Episode 12: Machines of the East", History, archived from the original on 2021-12-12, retrieved 6 September 2008
Ibn al-Razzaz al-Jazari (1974-01-01). The Book Of Knowledge Of Ingenious Mechanical Devices.
Campbell, James W. P.; Boyington, Amy (2018-07-03). "Fountains and water: the development of the hydraulic technology of display in Islamic gardens 700–1700 CE". Studies in the History of Gardens & Designed Landscapes. 38 (3): 247–267. doi:10.1080/14601176.2018.1452827. ISSN 1460-1176. S2CID 165676924.
Rosheim, Mark E. (1994), Robot Evolution: The Development of Anthrobotics, Wiley-IEEE, p. 9, ISBN 0-471-02622-0
גולן, אבי (2019-07-30). "The basin of the Peacock and the magic of automata". The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices (به انگلیسی). Retrieved 2020-10-18.
"Zentrum für Kunst und Medientechnologie Karlsruhe (ZKM)". Lexikon des gesamten Buchwesens Online. doi:10.1163/9789004337862_lgbo_com_260157. Retrieved 2020-10-19.
Georges Ifrah (2001). The Universal History of Computing: From the Abacus to the Quatum Computer, p. 171, Trans. E.F. Harding, John Wiley & Sons, Inc. (See [1] Archived 8 October 2006 at the Wayback Machine).
«The Monk Basin and Bloodletting».
Donald Hill (2012), The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, page 273, Springer Science + Business Media.
Ahmad Y. al-Hassan, The Crank-Connecting Rod System in a Continuously Rotating Machine Archived 12 March 2013 at the Wayback Machine.
Donald Hill, "Mechanical Engineering in the Medieval Near East", Scientific American, May 1991, pp. 64-9 (cf. Donald Hill, Mechanical Engineering Archived 25 December 2007 at the Wayback Machine).
Ahmad Y. al-Hassan. "The Origin of the Suction Pump: al-Jazari 1206 A.D." Archived from the original on 26 February 2008. Retrieved 16 July 2008.
مبانی نظری و عملی مهندسی مکانیک در تمدن اسلامی، مقدمه
Donald Hill, "Mechanical Engineering in the Medieval Near East", Scientific American, May 1991, pp. 64-9 (cf. Donald Hill, Mechanical Engineering Archived 25 December 2007 at the Wayback Machine).
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ بدیع‌الزمان جزری موجود است.
رده‌ها:
تاریخ علوم مسلماناندانشمندان کرددرگذشتگان ۱۲۰۶ (میلادی)ریاضی‌دانان اسلام قرون وسطیریاضی‌دانان سده ۱۲ (میلادی)ریاضی‌دانان سده ۱۳ (میلادی)زادگان ۱۱۳۶ (میلادی)ساعت‌سازانعراقی‌های سده ۱۲ (میلادی)فیزیک‌دانان قرون وسطیمخترعان در اسلام قرون وسطاییمهندسان قرون وسطیمهندسان مکانیک
معجم تاريخ التراث الإسلامي في مكتبات العالم - المخطوطات والمطبوعات (1/ 658)
إعداد: علي الرضا قره بلوط - أحمد طوران قره بلوط
1693 - إسماعيل بن الرزّاز بديع الزمان أبو العزّ الجزري الآرتوقي الرياضي المكانيكي المعروف بالجزري المتوفى بعد سنة 602/ 1205
من تصانيفه:
1 - الجامع بين العلم والعمل النافع في صناعة الحيل = كتاب في معرفة الحيل الهندسية - في الميكانيك
تاريخ التأليف 602 هـ؛ أحمد ثالث 3472 ورقة 179، 602 هـ؛ رقم 3350 ورقة 253، 863 هـ؛ خزينه رقم 414 ورقة 174، 672 هـ؛ رقم 3461 ورقة 211؛ آياصوفيا 3606؛ Chaster Beatty 4187 ورقة 66؛ نشر في حلب 1977 , 1979 وفي بغداد 1977 مصورة؛
2 - كتاب الحيل والأمور العجيبة في عمل آلات الماء - في الميكانيك
أحمد ثالث رقم 3474 ورقة 85؛
3 - كتاب في الأدب والمحاضرات
القاهرة ملحق رقم 23055/ب ورقة 124؛
•••
الحضارة الإسلامية بين أصالة الماضي وآمال المستقبل (8/ 316)
-------------
. ابن الرزاز الجَزَرِي
عاش في القرن السادس للهجرة
هو بديع الزمان أبي العز إسماعيل بن الرزاز الجزري. وقد سمي بالجزري، لأنه من أبناء الجزيرة التي تقع بين دجلة والفرات. عاش في ديار بكر (تركيا الآن) في القرن السادس للهجرة، ودخل في خدمة ملوكها لمدة خمس وعشرين سنة، وذلك ابتداء من سنة 570هـ/1174م.
رغم أن الجزري يعدّ من كبار المخترعين الميكانيكيين، إلا أن المعلومات عن حياته ليست كثيرة، وكل ما يعرف عنه هو ما كتبه عن نفسه في كتابه "الجامع بين العلم والعمل النافع في صناعة الحيل".
إسهاماته العلمية
تتجلى إسهامات ابن الرزاز في وصفه لعدد من الآلات الميكانيكية المختلفة من ضاغطة، ورافعة، وناقلة، ومحركة. كما أنه وصف بالتفصيل تركيب الساعات الدقيقة التي أخذت اسمها من الشكل الخاص الذي يظهر فوقها : ساعة القرد، وساعة الفيل، وساعة الرامي البارع، وساعة الكاتب، وساعة الطبال...إلخ.
ويستفاد من كتابه أنه اخترع عدداً كبيراً من النماذج الميكانيكية، إلا أنه اقتصر فقط على وصف خمسين نموذجاً. كما حرص على الجمع بين العلوم الميكانيكية النظرية التي كانت معروفة في زمانه، وبين النواحي التطبيقية العملية.
ويذكر دونالدهيل بأن الجزري صنع ساعات مائية وساعات تتحرك بفتائل القناديل، وآلات قياس، ونافورات، وآلات موسيقية، وأخرى لرفع المياه. كما صنع إبريقاً جعل غطاءه على شكل طير يصفر عند استعماله لفترة قصيرة قبل أن ينزل الماء. كما ذكر ألدومييلي أن الجزري صنع ساعة مائية لها ذراعان تشيران إلى الوقت.
مؤلفاته
يعدّ "كتاب الجامع بين العلم والعمل النافع في صناعة الحيل" أهم كتب الجزري. وقد كلفه بتصنيفه الملك ناصر الدين محمود بن محمد بن قرا أحد سلاطين بنى ارتق بديار بكر، أيام الخليفة العباسي ناصر دين الله أبو العباس أحمد سنة 1181م. وقد أتم كتابته سنة (1206م)، أي أن الكتاب كان نتيجة عمل دام خمس وعشرين سنة من الدراسة والبحث في الساعات، والفوارات المائية، والآلات الرافعة للماء والأثقال. ويعد الكتاب "أروع ما كتب في القرون الوسطي عن الآلات الميكانيكية والهيدروليكية".
وتوجد نسخ من كتاب الجزري في عدد من المتاحف العالمية كطوب كابي في استنبول، ومتحف الفنون الجميلة في بوسطن، ومتحف اللوفر بفرنسا، ومكتبة اكسفورد.
وقد اشتهر الكتاب كثيراً في الغرب، وقام بترجمة بعض فصوله إلى الألمانية كل من فيدمان Wiedmann وهاو سر Hawser في الربع الأول من القرن العشرين. كما ترجمه إلى الإنجليزية دونالد هيل Hill المتخصص في تاريخ التكنولوجيا العربية. وقد أصدر معهد التراث العلمي العربي في حلب بسورية، سنة 1979 النص العربي، بعد أن قام بمراجعته وتحقيقه أحمد يوسف.
-------------
الموسوعة العربية العالمية (/ 1)
الرذرفورديوم
رزين السرقسطي
ابن الرزاز الجزري
ibn- ar- Razaz aj- Jazari
ابن الرزاز الجزري (كان حيًا سنة 602هـ، 1205م). من أشهر علماء العرب في هندسة الأجهزة والآلات. لُقب بصانع الأجهزة والآلات. درس كتب من سبقوه، ومن عاصروه، خصوصًا أولئك الذين نبغوا في صناعة الآلات المائية والمتحركة. بعد أن عكف طويلاً على الدراسة والبحث، انتقل إلى مرحلة الكتابة والتأليف من أجل الوصول إلى الحقيقة.
صمّم ابن الرزاز أنواعًا عديدة من الآلات والأجهزة، وصنع الساعات على أساس انسياب الزمن بمعدل ثابت.
أهم ما خلفه ابن الرزاز هو المؤلَّف الضخم المعروف باسم كتاب الهيئة والأشكال. وأتم تأليف كتابه خلال الفترة مابين عامي 1204 و1205م ويضم ثلاثة مجلدات ضخمة منها نسخ في أكسفورد ولندن ودبلن. ويعرف هذا الكتاب أيضًا باسم الجامع بين العلم والعمل النافع في صناعة الحيل، وهو كتاب في الفيزياء والهندسة طبع مرتين؛ الأولى في بغداد والأخرى في حلب. وله أيضًا كتاب معرفة الحيل الهندسية، ومن أعماله إبريق لصب الماء يعمل على طريقة الأواني المستطرقة. وصنع آلات أخرى منها ساعة مائية يشير عقربها إلى الوقت.
تُرجمت أعمال ابن الرزاز إلى العديد من اللغات وإلى اللاتينية خاصة، نظرًا لأهميتها، وقد أدت دورًا مهمًا في الاتجاه نحو صناعة الآلات، والأجهزة التي تمخضت عنها التقنية الحديثة.
انظر أيضًا: العلوم عند العرب والمسلمين (الفيزياء).
الموسوعة العربية العالمية (/ 3)
أما الرسوم التي وُجدت في الكتب العلمية فقد كانت تهتم بالجانب العلمي، وتركِّز عليه. ولم يكن هناك خوف من أن تشغل المتصفّح للكتاب عن النصوص المكتوبة. وكانت هذه الرسوم العلمية متنوّعة، بتنوُّع الموضوعات فمنها ما وضَّح به الرسامون أنواع النبات المختلفة وفروعها وأوراقها وأزهارها وثمارها؛ ومنها ما وضَّحوا به بعض الأشكال الهندسية، كما في كتاب ابن الجزري المسمَّى كتاب الحِيَل الجامع بين العلم والعمل. ويشمل هذا الكتاب مخترعات ابن الجزري من الحِيل الآلية ويصف الآلات الضاغطة والرافعة والناقلة والمتحركة واستخداماتها، وما يتصل بتركيبها من صور آدمية وحيوانية ورسوم طير. ولاتزال بعض نسخ هذا الكتاب موجودة بمتاحف إسطنبول بتركيا.
مفاهيم إسلامية - الأوقاف المصرية (ص: 133)
الحيل (علم)
علم "الحيل" الذى عرف عند العرب بهذا الاسم هو ذلك العلم الذى أطلق عليه قدامى الإغريق اسم "الميكانيكا" ولا يزال يحمل هذه التسمية حتى الآن.
وقد ازدهر علم الحيل فى العالم الإسلامى ما بين القرنين الثالث والسابع الهجريين ، التاسع والثالث عشر الميلاديين ،واستمر عطاء المسلمين فيه حتى القرن السادس عشر الميلادى تقريبا.
ويمثل علم "الحيل النافعة" الجانب التقنى المتقدم فى علوم الحضارة الإسلامية حيث كان المهندسون والتقنيون يقومون بتطبيق معارفهم النظرية للإفادة منها تقنيا فى كل ما يخدم الدين ويحقق مظاهر المدنية والإعمار.
وقد جعلوا الغاية من هذا العلم "الحصول على الفعل الكبير من الجهد اليسيرا، ويقصد به استعمال الحيلة مكان القوة، والعقل مكان العضلات ، والآلة بدل البدن ، ذلك أن الشعوب السابقة كانت تعتمد على العبيد، وتلجأ إلى نظام السخرة في إنجاز الأعمال التى تحتاج إلى مجهود جسمانى كبير، فلما جاء الإسلام ونهى عن السخرة وإرهاق الخدم والعبيد وتحميلهم فوق ما يطيق الإنسان العادى، إلى جانب تحريمه المشقة على الحيوان أتجه المسلمون إلى تطوير الآلات لتقوم بالأعمال الشاقة، وبعد أن كانت غاية السابقين من علم "الحيل" لا تتعدى استعماله فى التاثير الدينى والروحى على اتباع مذاهبهم ، مثل استعمال التماثيل المتحركة أو الناطقة بواسطة الكهان ،واستعمال الأرغن الموسيقى وغيره من الآلات المصوتة فى المعابد، فقد جاء الإسلام وجعل الصلة بين العبد وربه بغير حاجة إلى وسائل وسيطة أو خداع حسى أوبصرى وأصبح لعلم "الحيل النافعة" هدف جديد هو التيسير على الإنسان باستعمال آلات متحركة.
وقد ظهر هذا التوجه عند المسلمين الأوائل على أيدى نفر من العلماء الأعلام ،لعل أشهرهم أبناء موسى بن شاكر الذين عاشوا فى القرن الثالث الهجرى (التاسع الميلادى) وألفوا كتابهم المعروف باسم "حيل بنى موسى" وقد قام دونالد هيل "D.Hill" بترجمته إلى الإنجليزية كاملا فى عام 1979م ، ويحتوى هذا الكتاب على مائة تركيب ميكانيكى مع شروح تفصيلية ورسوم توضيحه لطرائق التركيب والتشغيل ، وهو ما يدخل اليوم فى نطاق علم "الهندسة الميكانيكية" المعتمدة على حركة الهواء، أو حركة السوائل والتزامها.
وقد استعملوا نظام الصمامات الآلية ذات التشغيل المتباطىء وعرفوا طريقة التحكم الآلى والتشغيل عن بعد.
كذلك تضمنت ابتكارات المسلمين الأوائل فى علم الحيل النافعة تصميمات متنوعة لساعات وروافع آلية يتم فيها نقل الحركة الخطية إلى حركة دائرية بواسطة نظام يعتمد على التروس المسننة وهو الأساس الذى تقوم عليه جميع المحركات العصرية.
ومن المؤلفات التراثية الرائدة فى هذا المجال كتاب "الجامع بين العلم والعمل النافع فى صناعة الحيل" ، لبديع الزمان الرزاز الجزرى الذى عاش فى القرنين السادس والسابع الهجريين (الثانى عشروالثالث عشر الميلاديين).
وقد وصفه مؤرخ العلم المعاصر"جورج سارتون "بأنه أكثرالكتب من نوعه وضوحا ويمكن اعتباره الذروة في هذا النوع من إنجازات المسلمين.
أ.د/أحمد فؤاد باشا
__________
مراجع الاستزادة:
1- كتاب الحيل فى تصنيف موسى بن شاكر، تحقيق الدكتور أحمد يوسف الحسن بالتعاون مع محمد على خياطة ومصطفى تعمرى جامعة حلب ، معهد التراث العلمى العربى سنة 1981.
2- أساسيات العلوم المعاصرة فى التراث الإسلامى دراسات تأصيلية -د/أحمد فؤاد باشا ، دار الهداية- القاهرة 1997م
بناة الفكر العلمي في الحضارة الإسلامية (31/ 1)
ابن الرزاز الجَزَرِي
عاش في القرن السادس للهجرة
هو بديع الزمان أبي العز إسماعيل بن الرزاز الجزري. وقد سمي بالجزري، لأنه من أبناء الجزيرة التي تقع بين دجلة والفرات. عاش في ديار بكر (تركيا الآن) في القرن السادس للهجرة، ودخل في خدمة ملوكها لمدة خمس وعشرين سنة، وذلك ابتداء من سنة 570هـ/1174م.
رغم أن الجزري يعدّ من كبار المخترعين الميكانيكيين، إلا أن المعلومات عن حياته ليست كثيرة، وكل ما يعرف عنه هو ما كتبه عن نفسه في كتابه "الجامع بين العلم والعمل النافع في صناعة الحيل".
إسهاماته العلمية
تتجلى إسهامات ابن الرزاز في وصفه لعدد من الآلات الميكانيكية المختلفة من ضاغطة، ورافعة، وناقلة، ومحركة. كما أنه وصف بالتفصيل تركيب الساعات الدقيقة التي أخذت اسمها من الشكل الخاص الذي يظهر فوقها : ساعة القرد، وساعة الفيل، وساعة الرامي البارع، وساعة الكاتب، وساعة الطبال...إلخ.
ويستفاد من كتابه أنه اخترع عدداً كبيراً من النماذج الميكانيكية، إلا أنه اقتصر فقط على وصف خمسين نموذجاً. كما حرص على الجمع بين العلوم الميكانيكية النظرية التي كانت معروفة في زمانه، وبين النواحي التطبيقية العملية.
ويذكر دونالدهيل بأن الجزري صنع ساعات مائية وساعات تتحرك بفتائل القناديل، وآلات قياس، ونافورات، وآلات موسيقية، وأخرى لرفع المياه. كما صنع إبريقاً جعل غطاءه على شكل طير يصفر عند استعماله لفترة قصيرة قبل أن ينزل الماء. كما ذكر ألدومييلي أن الجزري صنع ساعة مائية لها ذراعان تشيران إلى الوقت.
مؤلفاته
يعدّ "كتاب الجامع بين العلم والعمل النافع في صناعة الحيل" أهم كتب الجزري. وقد كلفه بتصنيفه الملك ناصر الدين محمود بن محمد بن قرا أحد سلاطين بنى ارتق بديار بكر، أيام الخليفة العباسي ناصر دين الله أبو العباس أحمد سنة 1181م. وقد أتم كتابته سنة (1206م)، أي أن الكتاب كان نتيجة عمل دام خمس وعشرين سنة من الدراسة والبحث في الساعات، والفوارات المائية، والآلات الرافعة للماء والأثقال. ويعد الكتاب "أروع ما كتب في القرون الوسطي عن الآلات الميكانيكية والهيدروليكية".
وتوجد نسخ من كتاب الجزري في عدد من المتاحف العالمية كطوب كابي في استنبول، ومتحف الفنون الجميلة في بوسطن، ومتحف اللوفر بفرنسا، ومكتبة اكسفورد.
وقد اشتهر الكتاب كثيراً في الغرب، وقام بترجمة بعض فصوله إلى الألمانية كل من فيدمان Wiedmann وهاو سر Hawser في الربع الأول من القرن العشرين. كما ترجمه إلى الإنجليزية دونالد هيل Hill المتخصص في تاريخ التكنولوجيا العربية. وقد أصدر معهد التراث العلمي العربي في حلب بسورية، سنة 1979 النص العربي، بعد أن قام بمراجعته وتحقيقه أحمد يوسف.