بسم الله الرحمن الرحیم

45|14|قُل لِّلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لَا يَرْجُونَ أَيَّامَ اللَّهِ لِيَجْزِيَ قَوْمًا بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ

تقریر درس فقه لباس نمازگزار

به نظر ما حرف مرحوم وحید بهبهانی در این جهت صحیح است که علم و جهل ما در مفاهیم الفاظ دخالتی ندارد و واقعیت اشیاء در مفاهیم الفاظ اتخاذ شده است، اما بحث در تحلیل برنامه‌ی شارع در اجزاء است، یعنی وقتی شارع مقدس برنامه‌ای را برای متعبدین به شرع تنظیم می‌کند، در جایی که عمل فردی از متعبدین خلاف واقع می‌شود، شارع چه برنامه‌ای را دارد؟ و آیا این برنامه‌ای که دارد یک برنامه مخصوص خود او است یا اینکه برنامه‌ای است که از حکمت امتثال نشأت می‌گیرد که خود عقلا هم اگر به تمام جوانب مسأله ملتفت می‌شدند آن را ارائه می‌دادند؟ پس باید دید که شارع در مقام امتثال، چگونه ادله‌ای که مربوط به نفس الامر است را ساماندهی می‌کند. مثلا طرقی برای احراز امتثال وجود دارد که علم و علمی و عمل طبق اصول عملیه که نه علم است نه علمی از این اقسام می‌باشد که باید دید شارع در مقام امتثال کدام مورد را از ما قبول کرده است.

مثالی عرض کنم. مکلفی که مضطر به اکل میته شده است، این اکل قطعا بر او حلال بلکه واجب است و هیچ کس در این مطلب شکی ندارد، در حالی که در آیه آمده است «فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَإِنَّ رَبَّکَ غَفُورٌ رَحیمٌ» و غفور و رحیم بودن خداوند متعال را بر اضطرار غیر باغ و عاد متفرع کرده است. اگر در فرض اضطرار و بدون هیچ گونه طغیانی، کار حلالی مرتکب شده است، تناسب آن با غفور و رحیم بودن خداوند متعال چیست؟ از این تعبیر فهمیده می‌شود که درجات انشاء حکم شارع و سخن او در مقام امتثال یک مکلف، با یکدیگر تفاوت می‌کنند؛ و لسان غفور و رحیم مال این نیست که شارع بگوید وقتی شما مضطر شدید من از انشاء خود دست برداشتم، یعنی صحیح نیست که ما از این تعبیر چنین استفاده کنیم که شارع در واقع چنین گفته است که «انشأت الحرمه للمیته غیر المضطر الیها» و انشاء خود را مقید کرده است؛ چون اگر چنین بود که غفور و رحیم معنا نداشت. بلکه مراد این است که میته با توجه به اقتضائات نفس الامری و مفاسدی که برای نوع مکلفین دارد، مطلقا حرام است و حالت مکلف اعم از علم و جهل و شک و غفلت او، در این جعل و انشاء تأثیری ندارد. ولی همین شارع در مقام امتثال متعبدین، حالات مکلف را مورد لحاظ و توجه قرار می‌دهد. غفور و رحیم در این آیه نشان دهنده‌ی عدم فعلیت حکم انشائی حرمت برای مکلف مضطر می‌باشد، نه اینکه او گناهی مرتکب شده است و خدا آن را می‌آمرزد.

سؤال: با این بیان، آیات آغازین سوره‌ی فتح را که می‌فرماید: «إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبیناً* لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ» و در آن نه گناهی بوده است و نه هیچ چیز دیگر، چگونه معنا می‌کنید؟

پاسخ استاد: برای این آیه معانی متعددی بیان شده است. به نظر بنده بهترین وجه آن -که البته مفسرین به این بیان که بنده عرض می‌کنم نگفته‌اند- وجهی است که از یک روایت استفاده می‌شود. در مورد کلمه‌ی مغفرت و در ذیل آیه‌ی «قُلْ لِلَّذینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا لِلَّذینَ لا یَرْجُونَ أَیَّامَ اللَّهِ لِیَجْزِیَ قَوْماً بِما کانُوا یَکْسِبُون‏» که می‌فرماید به مؤمنین بگو، کسانی را که به ایام الله امیدی ندارند بیامرزند. سؤال به ذهن می‌آید مغفرت مؤمنین نسبت به آن‌ها چه معنایی دارد. یک روایت کلیدی ذیل این آیه وارد شده است که معنای آن را مشخص می‌کند و آن اینکه «فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ لِلَّذِینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا لِلَّذِینَ لا یَرْجُونَ أَیَّامَ اللَّهِ‏ قَالَ قُلْ لِلَّذِینَ مَنَنَّا عَلَیْهِمْ بِمَعْرِفَتِنَا أَنْ یُعَرِّفُوا الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ فَإِذَا عَرَّفُوهُمْ فَقَدْ غَفَرُوا لَهُمْ» یعنی مؤمنین به کسانی که معرفت ندارند، ایام الله را معرفی کنند، و بعد از معرفت آن‌ها مورد مغفرت واقع خواهند شد. پس طبق این روایت مغفرت در این آیه در معنای معرفت استعمال شده است.

با توجه به این آیه و روایت به سؤال شما بر می‌گردیم. این آیه می‌فرماید که بعد از فتح تو را معروف و شناخته شده کردیم. قبل از فتح تو را نمی‌شناختند، خداوند بعد از فتح تو را به آن‌ها تا روز قیامت شناساند. ذنب به معنای دنباله و آثار یک شیء است. می‌فرماید با شناساندن تو، آن آثار محو شد.

حاصل بحث ما در این بخش این شد که مقام انشاء شارع و مقام امتثال بندگان در نظر شارع متفاوت است و شارع می‌تواند مقام امتثال بندگان را به گونه‌ای غیر از انشاء مدیریت کند و این آیه برای کسی که می‌خواهد نحوه‌ی انشائات شارع و مدیریت امتثال را کشف کند به نظر مفید می‌رسد.