بسم الله الرحمن الرحیم

السبط الشهیدعلیه السلام

ذرية و اقارب

حضرت ابوالفضل ع

آیا حِکایَتِ إیثارِ حَضرَتِ أَبوالفَضْل ـ عَلَیْهِ السَّلام ـ دَر بابِ «آب»، ریشۀ تاریخی نَدارَد؟!

جویا جهانبخش

سایت حلقه کاتبان

دَر ماجَراىِ شَهادَتِ حَضرَتِ أَبوالفَضْل عَبّاس بنِ عَلیّ بن أَبی‌طالِب ـ عَلَيْهِمُ الصَّلاةُ وَ السَّلام ـ (که داستانِ دِلاوری و جانْفَشانی و ازخودگُذَشتگیِ او هَمواره بَخشی از تَکانْ‌دِهَنده‌تَرین بَخْشهایِ "تاریخِ خونْبارِ عاشورا"ست)، دَر میانِ ذاكِران و گويَندگان حِکایَتی مَشْهور و زَبانگَرد است حاکی از این كه «... عَبّاس ... دَست فَرا بُرد و كَفى آب بَرگِرِفت تا بياشامَد، تشنگىِ سَيِّدالشُّهَداء ـ عَلَيْهِ السَّلام ـ دَر خاطِرَش صورَت بَست؛ آب را از كَف بَرافشانْد و مَشْک را پُرآب نمود و از شَريعه [= آبِشْخور، جاىِ دَرآمَدن به آب] بيرون شتافْت، مَگَر خويشتَن به لَشكَرگاهِ برادَر برَسانَد و كودَكان را از زَحمَتِ تشنگى برَهانَد ...» ( ناسِخ التَّواريخ ـ دَر أَحوالاتِ حَضرَتِ سَيِّدالشُّهَداء عَلَيْهِ السَّلام ـ، لِسانُ‌المُلک ميرزا مُحَمَّدتَقىِ سِپِهْر، چ: 4، تِهران: اِنْتِشاراتِ كِتابچى، 1379 هـ.ش.، 2/344 و 345).
این حِکایَت، با این تَفْصیل، دَر مَنابعِ کُهَن و مُعتَبَرِ موجود، مَسْطور نیست. از هَمین رویْ، بَرخی آن را دَر زُمْرۀ رِوایاتِ نامُسْتَنَدِ حَماسۀ عاشورا اِنگاشته‌اند، و اِندِراجِ مَضْمونِ این حِکایَت دَر ضِمنِ نَقلْ‌هایِ داستانْ‌گونۀ بَعضِ مَنابِعِ نِسبَةً مُتأخِّرِ نه‌چَندان موثوق (سَنج: تاریخ و مَقْتَلِ جامِعِ سَیِّدُالشُّهَدا ـ عَلَیْهِ السَّلام ـ، گُروهی از تاریخْ‌پِژوهان، زیرِ نَظَرِ: حُجَّةالإِسلام‌والْمُسلِمین مَهْدیِ پیشوایی، چ: 1، قُم: اِنْتِشاراتِ مُؤَسَّسۀ آموزِشی و پِژوهِشیِ إِمام خُمینی ـ قُدِّسَ سِرُّهُ الشَّریف ـ، 1389 هـ.ش.، 1 / 844 و 845)، این خَیال را دامَن زَده است که أَصلِ حِکایَتِ إیثارِ حَضرَتِ أَبوالفَضْل ـ عَلَیْهِ السَّلام ـ دَر بابِ «آب» نیز ریشۀ تاریخی کُهَن نَداشته باشَد و از زُمرۀ آن پیرایه‌هایِ داستانی بشُمار آیَد که حِکایَتْ‌گویان به نیَّتِ بیشْ شورانیدَنِ عَواطِفِ سامِعان نَقل می‌کَرده‌اند. ... ... چُنین نَبایَد پنداشت.
هَرچَند تَفْصیلِ حِکایَت، چُنان که گُفتیم، دَر مَنابعِ دیرین و مُعتَبَرِ موجود، مَسْطور نیست؛ لیک گُواه و سَنَدِ تاریخیِ مُهِمّی دَر دَست داریم که نیک نشان می‌دِهَد مَضْمونِ این حِکایَت، یا حِکایَتی از این دَست، لاأَقَل دَر سَدۀ دُوُمِ هِجْری مَعْروفِ بَعْضِ أَهْلِ نَظَر بوده، و آنچه دَر مَقاتِلِ مُتَأَخِّر آمَده، ریشه‌ای بسیار کُهَن دارَد؛ هَرچَند که تَفْصیلِ جُزئیّاتِ آن بَر ما مَعْلوم نَباشَد.
آری؛ سوكْسُروده‌ای بَس عَتیق دَر دَست است که نشان می‌دِهَد این ماجَرا، یا ماجَرائی از این دَست، فِی‌الْجُمْله ریشۀ قَدیم و قَویم داشته است؛ لیک مُنْکِران از این سَنَد و دَلالَتَش غَفْلَت کَرده‌اند.
آن سوكْسُروده را از کِتابِ کِرامَندِ مَقاتِل الطّالِبيّينِ أَبوالفَرَجِ اصفهانى (284 - 356 هـ.ق.) می‌آوریم:
«أَحَقُّ النَّاسِ أَن يُبْكَىٰ عَلَيْهِ
فَتًى أَبْكَى الْحُسَيْنَ بِكَرْبَلَاءِ
أَخُوهُ وَ ابنُ وَالِدِهِ عَلِيٍّ
أَبُوالْفَضْلِ الْمُضَرَّجُ بِالدِّمَاءِ
وَ مَنْ وَاسَاهُ لايَثْنِيهِ شَيْءٌ
وَ جَادَ لَهُ عَلَىٰ عَطَشٍ بِمَاءِ»
( مَقاتِل الطّالِبيّين، أَبوالْفَرَج الْأَصْفَهانیّ، قَدَّمَ لَه وَ أَشرَفَ عَلىٰ طَبْعِه: كاظِم المُظَفَّر، النَّجَف الأَشْرَف: مَنْشورات الْمَكتَبَة الْحَيْدَريَّة وَ مَطبَعَتها، 1385 هـ.ق.، ص 55) ¹.
يَعْنى:
«سَزاوارترينِ مَردُمان به آن كه بَر وىْ بگريَند، جَوانى است كه ديدۀ حُسَيْن ـ عَلَيْهِ السَّلام ـ را دَر كَربَلا سِرِشْكْبار كَرد: بَرادَرَش و پورِ پدَرَش، عَلى؛ يَعْنى: أَبوالفَضْل، آن به خونِ خويش گُلْگون! هَمو كه خاطِرِ حُسَيْن ـ عَلَيْهِ السَّلام ـ را تَسَلّى مى‌بَخشيد و چيزى پُشتَش را خَم نَمى‌تَوانِست كَرد. هَمو كه با هَمۀ تشنگى آب را نِثارِ حُسَيْن كَرد!».
این «هَمو كه با هَمۀ تشنگى آب را نِثارِ حُسَيْن كرد!»، عَلَی‌الظّاهِر إِشارَت است به هَمان حِکایَتِ مَشْهور و زَبانگَرد دَر میانِ ذاكِران و گويَندگان؛ و اَگَر تَطبيق و اِستِنْباطِ نگارَنده صَحيح باشَد، اين شِعْر، پُشتوانه و گُواهِ بسيار كُهَنى است از بَراىِ نَقلِ پیشْگُفته که بَرخی آن را بی‌ریشه اِنگاشته‌اند.
خودِ این سوكْسُروده یک سَنَدِ تاریخی و فَرهَنگی است که نشان می‌دِهَد چُنین مَضْمونی / ذِهْنیَّتی، سَده‌ها پیش از آن که بَرخی از مَقاتِلِ مَشهور و مُتَداوَل تَدوین گَردَد، وُجود داشته است. ... آن هَم نَزدِ چه کَسانی؟ ... نَزدِ خاندانِ خودِ حَضرَتِ عَبّاس ـ سَلَامُ اللهِ عَلَیْه.
از دیرباز گُفته‌اند و شنیده‌ایم که: أَهْلُ الْبَیْتِ أَدْریٰ بِما فِی الْبَیْتِ.
سَرايَندۀ این سوكْسُروده، خود از زاد و رودِ حَضرَتِ أَبوالفَضْل عَبّاس بنِ عَلی ـ سَلامُ اللهِ عَلَیْهِمَا ـ‌ است و از کَسانی که بالطَّبْعْ پاسْداشْت و رِوایَتِ حَقائِقِ أَحوالِ آن بُزُرگ و وُقوف بَر أَخبارِ ویْ، از ایشان مُتَوَقَّع است. ... ... اين بيْتها که آمَد، سُرودۀ "فَضْل بنِ مُحَمَّد بنِ حَسَن بنِ عُبَيْدالله بنِ عَبّاس بنِ عَلى ـ ع ـ" است (نگَر: شَرح الأَخبار فى فَضائلِ الأَئمَّةِ الأَطهار [ـ عَلَيْهِمُ السَّلام ـ]، القاضى أَبوحَنيفَة النُّعمان بن مُحَمَّد التَّميمىّ المَغرِبىّ، تَحقيق: السَّيِّد مُحَمَّد الحُسَيْنىّ الجَلالىّ، ط: 2، قُم: مُؤَسَّسَة النَّشر الإِسلامىّ ـ التّابِعَة لِجَماعَةِ المُدَرِّسين ـ، 1414 هـ.ق.، 3 / 193)؛ و این که چُنین کَسی، دَر چُنان تاریخی، از چُنین واقِعَه‌ای خَبَر می‌دِهَد، اَرزِشِ اِسْتِنادی و تاریخیِ فَوقَ‌العٰادَه دارَد؛ ... وَ الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی هَدَانَا لِهٰذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْلَا أَنْ هَدَانَا الله.