بسم الله الرحمن الرحیم
فهرست علوملوامع صاحبقرانی، چ 6، ص 438-439
( و: سال علىّ بن جعفر اخاه موسى بن جعفر صلوات اللّٰه عليهما عن الرّجل يرى الهلال فى شهر رمضان وحده لا يبصره غيره أ له ان يصوم قال اذا لم يشكّ فليفطر و الاّ فليصمه مع النّاس). و به اسانيد صحيحه منقول است كه على گفت سؤال كردم از برادرم حضرت موسى بن جعفر صلوات اللّٰه عليهما از شخصى كه هلال شوال را در ماه رمضان تنها به بيند و غير او ديگرى نديده باشد آيا روزه مى‌تواند گرفت حضرت فرمودند كه هر گاه شك نداشته باشد و يقين داشته باشد بخورد و اگر يقين نداشته باشد چنانكه مردمان روزه‌اند او نيز روزه باشد و مكرر تجربه كرده‌ام از صلحا و عدول كه شهادت داده‌اند و باز معلوم شده است ايشان را كه اشتباه كرده‌اند برگشته‌اند و غالب آنست كه چون طالب ماهند در قوت متخيله ايشان مصوّر مى‌شود و خيال مى‌كنند كه در آسمانست و بسيار است كه به اعتقاد خود ماه را ديده‌اند و نشان مى‌دهند و ديگرى نمى‌بيند بعد از آن از جانب ديگر ديده مى‌شود و مى‌يابند كه غلط كرده بوده‌اند و از اين جهت كسانى كه صلاحى و عقلى دارند زود بزود شهادت نمى‌دهند تا يقين نشود ايشان را.
کتاب الصوم(شبیری)، ج 4، ص 288
: روايت موثقه عبدالله بن بكير بن اعين است كه در باب سوم حديث 22 است «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: صُمْ لِلرُّؤْيَةِ وَ أَفْطِرْ لِلرُّؤْيَةِ وَ لَيْسَ رُؤْيَةُ الْهِلَالِ أَنْ يَجِيءَ الرَّجُلُ وَ الرَّجُلَانِ فَيَقُولَانِ رَأَيْنَا إِنَّمَا الرُّؤْيَةُ أَنْ يَقُولَ الْقَائِلُ رَأَيْتُ فَيَقُولَ الْقَوْمُ صَدَقْتَ» . روايت دوم : روايت ابى ايوب خراز است كه مى‌فرمايد اين نيست كه يكى بگويد ديده‌ام و ديگران بگويند كه ما نديده‌ايم و... . بله اين روايت ابى ايوب و برخى روايات بعدى, معارضه آنچنانى با روايت اعتبار مطلق بينه در رؤيت هلال رمضان ندارند؛ چون آقايان قائل به اعتبار مطلق هم, آنها را قبول دارند و مدلولشان را به حسب قاعده مى‌دانند؛ چرا كه در صورت اطمينان بر خلاف - كه مفاد اين روايات است - آنها هم بينه را معتبر نمى‌دانند. و من شنيدم كه نقل مى‌كنند از بعضى از اهل فن كه در باب رؤيت هلال, از هر صد رؤيت پانزده رؤيت خلاف واقع و توهم رؤيت است. خوب با اين حساب اگر كسى مى‌گويد من ديده‌ام و ديگران هم مى‌گويند كه ما نگاه كرديم و نديديم, اطمينان به اشتباه بودن پيدا مى‌شود.
بیانات استاد مختاری در نشست استهلال هلال ماه شوال 1444 قمری
رئیس مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه با بیان اینکه ثابت شده است که ۱۵ درصد در رؤیت هلال دچار تخیل می‌شوند، اظهار کرد: ماجد در سال ۱۴۰۹ قمری مقاله‌ای نوشت و تاکید کرد ما از حرف منجمان استفاده کنیم و نگوییم اساسی ندارد؛ در سال ۱۴۰۰ در قطر اتفاق پر سر و صدایی رخ داد یعنی چند نفر شاهد گفتند عید است ولی معلوم شد عید نبوده است از این رو مفتی این کشور گلایه زیادی کرد و گفت ما حرف مدعیان رؤیت را معمولا می‌پذیریم، با اینکه عمدتا کذب و تخیل است.
***از توهّم در رؤیت هلال بفرمایید و اینکه چطور به وجود می‌آید؟
معروف است که حدود پانزده درصد از رصدگران دچار توهّم می‌شوند و در واقع چیز دیگری را به عنوان هلال گمان می‌برند. لذا شما باید در رصد اهلّه حدود پانزده درصد خطا را محتمل بدانید. در این صورت اگر افراد زیادی برای رصد هلال بروند همین پانزده درصد که جمع قابل ملاحظه‌ای نیز می‌شوند به نظر خودشان هلال را رؤیت کرده‌اند. به این ترتیب نه‌تنها چند سال متوالی ماه رمضان‌های 29 روزه خواهیم داشت بلکه اگر این عزیزان یک شب زودتر هم برای استهلال بروند باز هم هلال را می‌بینند و ماه رمضان حتی 28 روزه می‌شود! در حالیکه می‌دانیم هر ماه قمری فقط می‌تواند 29 یا 30 روز باشد.
برای جلوگیری از منشأ اثرشدن این توهمات، دو راه وجود دارد. اول اینکه افراد باتجربه گزارشات آن اشخاص را بشنوند و بررسی کنند. و ثانیاً اینکه افراد کارآزموده برای رؤیت هلال اعزام شوند. ما در ده سال اخیر به تدریج از مرحله اول به مرحله دوم ارتقاء یافتیم.
در حدود ده سال قبل افرادی به ستاد استهلال زنگ می‌زدند و گزارش‌های مغایری می‌دادند. البته ما حتی گمان نمی‌بردیم که آنها دروغ می‌گویند ولی گزارش‌های آنها مختلف بود. مثلاً دو نفر که در معیت یکدیگر هلال را دیده بودند شکل آن را به دو نحو مختلف توصیف می‌کردند. در این صورت، حداقل یکی از آنها اشتباه کرده است، و با شهادت یک شاهد نیز نمی‌توان به رؤیت قائل شد. ما این گزارش‌ها را می‌نوشتیم و دخل و تصرفی هم نمی‌کردیم. یادم هست یکی از کسانی که تماس گرفته بود می‌گفت در فاصله‌ای که برای نماز به مسجد رفته و برگشته، هلال تغییر مکان و غروب نداشته است. این نیز از موارد توهّم رؤیت هلال است. زیرا اجرام آسمانی طلوع و غروب دارند.
یک نوبت که برای رصد رفته بودیم دو خانم در گروه رصدی مدعی شدند که هلال را با تلسکوپ دیده‌اند. دستی به لوله تلسکوپ زدم که دیدم هلال فرضی تکان خورد. معلوم شد این انعکاس نور خورشید در دهانۀ تلسکوپ بوده است. آقای قاضی میرسعید که با تجربه¬ترین فرد در این کار است می‌گفت من وقتی هلال را می‌بینم چند بار چشم خودم را باز و بسته می‌کنم که دچار توهّم نشده باشم. قول یک متخصص مانند ایشان، برای من کافی است و حجّت خواهد بود. آن دو شاهد عادل که دین فرموده اصولاً برای وقتی است که از قول یک نفر از آنان به تنهایی اطمینان حاصل نشود.
لذا صرف عدالت و راستگویی در مسئلۀ رؤیت هلال برای ایجاد اطمینان کفایت نمی‌کند چون در رؤیت هلال توهّماتی به وجود می‌آید. در پنج سال اخیر گروه‌هایی در سراسر کشور آموزش دیدند و به طور حرفه‌ای این کار را دنبال می‌کنند. ما از این افراد، سؤالات دقیق و تخصصی می‌پرسیم. گزارش‌های مردمی در سال‌های اخیر کم‌تر شده است. در یکی از سال‌ها که گزارش‌های مردمی را خدمت رهبر معظم بردیم ایشان مطالعه کرده، فرمودند که با این گزارش‌ها انسان به دیده شدن هلال گمان هم پیدا نمی‌کند، چه برسد به اطمینان.
نکته:
باید توجه داشت که اصطلاح «توهم رؤیت » با اصطلاح«توهّم ماه» یا بزرگ دیدن ماه اشتباه نشود