بسم الله الرحمن الرحیم

مقاله On sense and reference-درباره معنی و مصداق-گوتلوب فرگه

On sense and reference
GOTTLOB FREGE
[As reprinted in A.W. Moore (ed.) Meaning and Reference. Oxford: Oxford University Press.]
Equality [1] gives rise to challenging questions which are not altogether easy to answer. Is it a
relation? A relation between objects, or between names or signs of objects? In my Begriffsschrift [2] I
assumed the latter. The reasons which seem to favour this are the following: a = a and a = b are
obviously statements of differing cognitive value; a = a holds a priori and, according to Kant, is to be
labelled analytic, while statements of the form a = b often contain very valuable extensions of our
knowledge and cannot always be established a priori. The discovery that the rising sun is not new
every morning, but always the same, was one of the most fertile astronomical discoveries. Even to-day
the identification of a small planet or a comet is not always a matter of course. Now if we were to
regard equality as a relation between that which the names 'a' and 'b' designate, it would seem that a =
b could not differ from a = a (i.e. provided a = b is true). A relation would thereby be expressed of a
thing to itself, and indeed one in which each thing stands to itself but to no other thing. What is
intended to be said by a = b seems to be that the signs or names 'a' and 'b' designate the same thing, so
that those signs themselves would be under discussion; a relation between them would be asserted. But
this relation would hold between the names or signs only in so far as they named or designated
something. It would be mediated by the connexion of each of the two signs with the same designated
thing. But this is arbitrary. Nobody can be forbidden to use any arbitrarily producible event or object
as a sign for something. In that case the sentence a = b would no longer refer to the subject matter, but
only to its mode of designation; we would express no proper knowledge by its means. But in many
cases this is just what we want to do. If the sign 'a' is distinguished

categories strictly, but rather group together what is logically of the same kind. Let us first
[p31]

search for cases in which the sense of the subordinate clause, as we have just supposed, is not an
independent thought.
The case of an abstract [11] noun clause, introduced by 'that', includes the case of indirect quotation, in
which we have seen the words to have their indirect reference coinciding with what is customarily
their sense. In this case, then, the subordinate clause has for its reference a thought, not a truth value;
as sense not a thought, but the sense of the words 'the thought, that. . . ,' which is only a part of the
thought in the entire complex sentence. This happens after 'say', 'hear', 'be of the opinion', 'be
convinced', 'conclude', and similar words. [12] There is a different, and indeed somewhat complicated,
situation after words like 'perceive', 'know', 'fancy', which are to be considered later.
That in the cases of the first kind the reference of the subordinate clause is in fact the thought can also
be recognized by seeing that it is indifferent to the truth of the whole whether the subordinate clause is
true or false. Let us compare, for instance, the two sentences 'Copernicus believed that the planetary
orbits are circles' and 'Copernicus believed that the apparent motion of the Sun is produced by the real
motion of the Earth.' One subordinate clause can be substituted for the other without harm to the truth.
The main clause and the subordinate clause together have as their sense only a single thought, and the
truth of the whole includes neither the truth nor the untruth of the subordinate clause. In such cases it
is not permissible to replace one expression in the subordinate clause by another having the same
customary reference, but only by one having the same indirect reference, i.e. the same customary
sense. If somebody were to conclude: The reference of a sentence is not its truth value, for in that case
it could always be replaced by another sentence of the same truth value; he would prove too much; one
might just as well claim that the reference of 'morning star' is not Venus, since one may not always say
'Venus' in place of 'morning star'. One has the right to conclude only that the reference of a sentence is
not always its truth value, and that 'morning star' does not always stand for the planet Venus, viz, when
the word has its indirect reference. An exception of such a kind occurs in the subordinate clause just
considered which has a thought as its reference.
If one says 'It seems that...' one means 'It seems to me that...' or 'I think that...' We therefore have the
same case again. The situation is
[11] Trans. note: A literal translation of Frege's 'abstracten Nennsatzen' whose meaning eludes me.
[12] In 'A lied in saying he had seen B'. the subordinate clause designates a thought which is said (1) to have
been asserted by A (2) while A was convinced of its falsity.
[p32]

similar in the case of expressions such as 'to be pleased', 'to regret', 'to approve', 'to blame', 'to hope', 'to
fear'. If, toward the end of the battle of Waterloo, [13] Wellington was glad that the Prussians were
coming, the basis for his joy was a conviction. Had he been deceived, he would have been no less
Frege: ON SENSE AND REFERENCE http://mind.ucsd.edu/syllabi/00-01/phil235/a_readings/frege_S...
8 of 17 11/17/09 11:39 AM
pleased so long as his illusion lasted; and before he became so convinced he could not have been
pleased that the Prussians were coming -- even though in fact they might have been already
approaching.
Just as a conviction or a belief is the ground of a feeling, it can, as in inference, also be the ground of a
conviction. In the sentence: 'Columbus inferred from the roundness of the Earth that he could reach
India by travelling towards the west,' we have as the reference of the parts two thoughts, that the Earth
is round, and that Columbus by travelling to the west could reach India. All that is relevant here is that
Columbus was convinced of both, and that the one conviction was a ground for the other. Whether the
Earth is really round, and whether Columbus could really reach India by travelling to the west, are
immaterial to the truth of our sentence; but it is not immaterial whether we replace 'the Earth' by 'the
planet which is accompanied by a moon whose diameter is greater than the fourth part of its own.'
Here also we have the indirect reference of the words.
Adverbial final clauses beginning 'in order that' also belong here; for obviously the purpose is a
thought; therefore: indirect reference for the words, subjunctive mood.
A subordinate clause with 'that' after 'command', 'ask', 'forbid', would appear in direct speech as an
imperative. Such a clause has no reference but only a sense. A command, a request, are indeed not
thoughts, yet they stand on the same level as thoughts. Hence in subordinate clauses depending upon
'command', 'ask', etc., words have their indirect reference. The reference of such a clause is therefore
not a truth value but a command, a request, and so forth.
The case is similar for the dependent question in phrases such as 'doubt whether', 'not to know what'. It
is easy to see that here also the words are to be taken to have their indirect reference. Dependent
clauses expressing questions and beginning with 'who', 'what', 'where', 'when', 'how', 'by what means',
etc., seem at times to approximate very closely to adverbial clauses in which words have their
customary references. These cases are distinguished linguistically [in German] by the mood of the
verb. With the subjunctive, we have a dependent
[13] Trans. note: Frege uses the Prussian name for the battle -- 'Belle Alliance'.
[p33]

question and indirect reference of the words, so that a proper name cannot in general be replaced by
another name of the same object.
In the cases so far considered the words of the subordinate clauses had their indirect reference, and this
made it clear that the reference of the subordinate clause itself was indirect, i.e. not a truth value but a
thought, a command, a request, a question. The subordinate clause could be regarded as a noun, indeed
one could say: as a proper name of that thought, that command, etc., which it represented in the
context of the sentence structure.
We now come to other subordinate clauses, in which the words do have their customary reference
without however a thought occurring as sense and a truth value as reference. How this is possible is
best made clear by examples.
Frege: ON SENSE AND REFERENCE http://mind.ucsd.edu/syllabi/00-01/phil235/a_readings/frege_S...
9 of 17 11/17/09 11:39 AM
Whoever discovered the elliptic form of the planetary orbits died in
misery.
If the sense of the subordinate clause were here a thought, it would have to be possible to express it
also in a separate sentence. But this does not work, because the grammatical subject 'whoever' has no
independent sense and only mediates the relation with the consequent clause 'died in misery'. For this
reason the sense of the subordinate clause is not a complete thought, and its reference is Kepler, not a
truth value. One might object that the sense of the whole does contain a thought as part, viz, that there
was somebody who first discovered the elliptic form of the planetary orbits; for whoever takes the
whole to be true cannot deny this part. This is undoubtedly so; but only because otherwise the
dependent clause 'whoever discovered the elliptic form of the planetary orbits' would have no
reference. If anything is asserted there is always an obvious presupposition that the simple or
compound proper names used have reference. If one therefore asserts 'Kepler died in misery,' there is a
presupposition that the name 'Kepler' designates something; but it does not follow that the sense of the
sentence 'Kepler died in misery' contains the thought that the name 'Kepler' designates something. If
this were the case the negation would have to run not
Kepler did not die in misery
but
Kepler did not die in misery, or the name 'Kepler' has no reference.
That the name 'Kepler' designates something is just as much a presupposition for the assertion
Kepler died in misery
[p34]

as for the contrary assertion. Now languages have the fault of containing expressions which fail to
designate an object (although their grammatical form seems to qualify them for that purpose) because
the truth of some sentences is a prerequisite. Thus it depends on the truth of the sentence:
There was someone who discovered the elliptic form of the planetary orbits
whether the subordinate clause
Whoever discovered the elliptic form of the planetary orbits
really designates an object or only seems to do so while having in fact no reference. And thus it may
appear as if our subordinate clause contained as a part of its sense the thought that there was somebody
who discovered the elliptic form of the planetary orbits. If this were right the negation would run:
Either whoever discovered the elliptic form of the planetary orbits did not die in misery or there was
nobody who discovered the elliptic form of the planetary orbits.
This arises from an imperfection of language, from which even the symbolic language of mathematical
Frege: ON SENSE AND REFERENCE http://mind.ucsd.edu/syllabi/00-01/phil235/a_readings/frege_S...
10 of 17 11/17/09 11:39 AM
analysis is not altogether free; even there combinations of symbols can occur that seem to stand for
something but have (at least so far) no reference, e.g. divergent infinite series. This can be avoided,
e.g., by means of the special stipulation that divergent infinite series shall stand for the number 0. A
logically perfect language (Begriffsschrift) should satisfy the conditions, that every expression
grammatically well constructed as a proper name out of signs already introduced shall in fact designate
an object, and that no new sign shall be introduced as a proper name without being secured a
reference. The logic books contain warnings against logical mistakes arising from the ambiguity of
expressions. I regard as no less pertinent a warning against apparent proper names having no
reference. The history of mathematics supplies errors which have arisen in this way. This lends itself to
demagogic abuse as easily as ambiguity -- perhaps more easily. 'The will of the people' can serve as an
example; for it is easy to establish that there is at any rate no generally accepted reference for this
expression. It is therefore by no means unimportant to eliminate the source of these mistakes, at least
in science, once and for all. Then such objections as the one discussed above would become
impossible, because it could never depend upon the truth of a thought whether a proper name had a
reference.
With the consideration of these noun clauses may be coupled that of
[p35]

types of adjective and adverbial clauses which are logically in close relation to them.
Adjective clauses also serve to construct compound proper names, though, unlike noun clauses, they
are not sufficient by themselves for this purpose. These adjective clauses are to be regarded as
equivalent to adjectives. Instead of 'the square root of 4 which is smaller than 0', one can also say 'the
negative square root of 4'. We have here the case of a compound proper name constructed from the
expression for a concept with the help of the singular definite article. This is at any rate permissible if
the concept applies to one and only one single object. [14]
Expressions for concepts can be so constructed that marks of a concept are given by adjective clauses
as, in our example, by the clause 'which is smaller than 0'. It is evident that such an adjective clause
cannot have a thought as sense or a truth value as reference, any more than the noun clause could. Its
sense, which can also be expressed in many cases by a single adjective, is only a part of a thought.
Here, as in the case of the noun clause, there is no independent subject and therefore no possibility of
reproducing the sense of the subordinate clause in an independent sentence.
Places, instants, stretches of time, are, logically considered, objects; hence the linguistic designation of
a definite place, a definite instant, or a stretch of, time is to be regarded as a proper name. Now
adverbial clauses of place and time can be used for the construction of such a proper name in a manner
similar to that which we have seen in the case of noun and adjective clauses. In the same way,
expressions for concepts bringing in places, etc., can be constructed. It is to be noted here also that the
sense of these subordinate clauses cannot be reproduced in an independent sentence, since an essential
component, viz, the determination of place or time, is missing and is only indicated by a relative
pronoun or a conjunction. [15]
[14] In accordance with what was said above, an expression of the kind in question must actually always be
assured of reference, by means of a special stipulation. e.g. by the convention that 0 shall count as its reference,
when the concept applies to no object or to more than one.
Frege: ON SENSE AND REFERENCE http://mind.ucsd.edu/syllabi/00-01/phil235/a_readings/frege_S...
11 of 17 11/17/09 11:39 AM
[15] In the case of these sentences, various interpretations are easily possible. The sense of the sentence. 'After
Schleswig-Holstein was separated from Denmark. Prussia and Austria quarrelled' can also be rendered in the
form 'After the separation of Schleswig-Holstein from Denmark, Prussia and Austria quarrelled.' In this
version, it is surely sufficiently clear that the sense is not to be taken as having as a part the thought that
Schleswig-Holstein was once separated from Denmark, but that this is the necessary presupposition in order
for the expression 'after the separation of Schleswig-Holstein from Denmark' to have any reference at all. To be
sure, our sentence can also be interpreted as saying that Schleswig-Holstein was once separated from Denmark.
We then have a case which is to be considered later. In order to understand the difference more clearly, let us
project ourselves into the mind of a Chinese who, having little knowledge of European history, believes it to be
false that SchleswigHolstein was ever separated from Denmark. He will take our sentence, in the first version.
to be neither true nor false but will deny it to have any reference, on the ground of absence of reference for its
subordinate clause. This clause would only apparently determine a time. If he interpreted our sentence in the
second way, however, he would find a thought expressed in it which he would take to he false, beside a part
which would be without reference for him.
[p36]

In conditional clauses, also, there may usually be recognized to occur an indefinite indicator, having a
similar correlate in the dependent clause. (We have already seen this occur in noun, adjective, and
adverbial clauses.) In so far as each indicator refers to the other, both clauses together form a
connected whole, which as a rule expresses only a single thought. In the sentence
If a number is less than 1 and greater than 0, its square is less than 1 and greater than 0
the component in question is 'a number' in the conditional clause and 'its' in the dependent clause. It is
by means of this very indefiniteness that the sense acquires the generality expected of a law. It is this
which is responsible for the fact that the antecedent clause alone has no complete thought as its sense
and in combination with the consequent clause expresses one and only one thought, whose parts are no
longer thoughts. It is, in general, incorrect to say that in the hypothetical judgment two judgments are
put in reciprocal relationship. If this or something similar is said, the word 'judgment' is used in the
same sense as I have connected with the word 'thought', so that I would use the formulation: 'A
hypothetical thought establishes a reciprocal relationship between two thoughts.' This could be true
only if an indefinite indicator is absent; [16] but in such a case there would also be no generality.
If an instant of time is to be indefinitely indicated in both conditional and dependent clauses, this is
often achieved merely by using the present tense of the verb, which in such a case however does not
indicate the temporal present. This grammatical form is then the indefinite indicator in the main and
subordinate clauses. An example of this is: 'When the Sun is in the tropic of Cancer, the longest day in
the northern hemisphere occurs.' Here, also, it is impossible to express the sense of the subordinate
clause in a full sentence, because this sense is not a complete thought. If we say: 'The Sun is in the
tropic of Cancer,' this would refer to our present time and thereby change the sense. Just as little is the
sense of the main clause a thought; only the whole, composed of main and subordinate clauses, has
such a sense. It may be added that
[16] At times an explicit linguistic indication is missing and must be read off from the entire context.
[p37]

Frege: ON SENSE AND REFERENCE http://mind.ucsd.edu/syllabi/00-01/phil235/a_readings/frege_S...
12 of 17 11/17/09 11:39 AM
several common components in the antecedent and consequent clauses may be indefinitely indicated.
It is clear that noun clauses with 'who' or 'what' and adverbial clauses with 'where', 'when', 'wherever',
'whenever' are often to be interpreted as having the sense of conditional clauses, e.g. 'who touches
pitch, defiles himself.'
Adjective clauses can also take the place of conditional clauses. Thus the sense of the sentence
previously used can be given in the form 'The square of a number which is less than 1 and greater than
0 is less than 1 and greater than 0.'
The situation is quite different if the common component of the two clauses is designated by a proper
name. In the sentence:
Napoleon, who recognized the danger to his right flank, himself led his guards against the
enemy position
two thoughts are expressed:
1. Napoleon recognized the danger to his right flank
2. Napoleon himself led his guards against the enemy position.
When and where this happened is to be fixed only by the context, but is nevertheless to be taken as
definitely determined thereby. If the entire sentence is uttered as an assertion, we thereby
simultaneously assert both component sentences. If one of the parts is false, the whole is false. Here
we have the case that the subordinate clause by itself has a complete thought as sense (if we complete
it by indication of place and time). The reference of the subordinate clause is accordingly a truth value.
We can therefore expect that it may be replaced, without harm to the truth value of the whole, by a
sentence having the same truth value. This is indeed the case; but it is to be noticed that for purely
grammatical reasons, its subject must be 'Napoleon', for only then can it be brought into the form of an
adjective clause belonging to 'Napoleon'. But if the demand that it be expressed in this form be
waived, and the connexion be shown by 'and', this restriction disappears.
Subsidiary clauses beginning with 'although' also express complete thoughts. This conjunction actually
has no sense and does not change the sense of the clause but only illuminates it in a peculiar fashion.
[17] We could indeed replace the conditional clause without harm to the truth of the whole by another
of the same truth value; but the light in which the clause is placed by the conjunction might then easily
appear unsuitable, as if a song with a sad subject were to be sung in a lively fashion.
[17] Similarly in the case of 'but', 'yet'.
[p38]

In the last cases the truth of the whole included the truth of the component clauses. The case is
different if a conditional clause expresses a complete thought by containing, in place of an indefinite
indicator, a proper name or something which is to be regarded as equivalent. In the sentence
Frege: ON SENSE AND REFERENCE http://mind.ucsd.edu/syllabi/00-01/phil235/a_readings/frege_S...
13 of 17 11/17/09 11:39 AM
If the Sun has already risen, the sky is very cloudy
the time is the present, that is to say, definite. And the place is also to be thought of as definite. Here it
can be said that a relation between the truth values of conditional and dependent clauses has been
asserted, viz. such that the case does not occur in which the antecedent stands for the True and the
consequent for the False. Accordingly, our sentence is true if the Sun has not yet risen, whether the sky
is very cloudy or not, and also if the Sun has risen and the sky is very cloudy. Since only truth values
are here in question, each component clause can be replaced by another of the same truth value
without changing the truth value of the whole. To be sure, the light in which the subject then appears
would usually be unsuitable; the thought might easily seem distorted; but this has nothing to do with
its truth value. One must always take care not to clash with the subsidiary thoughts, which are however
not explicitly expressed and therefore should not be reckoned in the sense. Hence, also, no account
need be taken of their truth values. [18]
The simple cases have now been discussed. Let us review what we have learned.
The subordinate clause usually has for its sense not a thought, but only a part of one, and consequently
no truth value as reference. The reason for this is either that the words in the subordinate clause have
indirect reference, so that the reference, not the sense, of the subordinate clause is a thought; or else
that, on account of the presence of an indefinite indicator, the subordinate clause is incomplete and
expresses a thought only when combined with the main clause. It may happen, however, that the sense
of the subsidiary clause is a complete thought, in which case it can be replaced by another of the same
truth value without harm to the truth of the whole -- provided there are no grammatical obstacles.
An examination of all the subordinate clauses which one may encounter will soon provide some which
do not fit well into these categories. The reason, so far as I can see, is that these subordinate clauses
have no such simple sense. Almost always, it seems, we connect
[18] The thought of our sentence might also be expressed thus: 'Either the Sun has not risen yet or the sky is
very cloudy–which shows how this kind of sentence connexion is to be understood.
[p39]

with the main thoughts expressed by us subsidiary thoughts which, although not expressed, are
associated with our words, in accordance with psychological laws, by the hearer. And since the
subsidiary thought appears to be connected with our words of its own accord, almost like the main
thought itself, we want it also to be expressed. The sense of the sentence is thereby enriched, and it
may well happen that we have more simple thoughts than clauses. In many cases the sentence must be
understood in this way, in others it may be doubtful whether the subsidiary thought belongs to the
sense of the sentence or only accompanies it. [19] One might perhaps find that the sentence
Napoleon, who recognized the danger to his right flank, himself led his guards against the
Frege: ON SENSE AND REFERENCE http://mind.ucsd.edu/syllabi/00-01/phil235/a_readings/frege_S...
14 of 17 11/17/09 11:39 AM
enemy position
expresses not only the two thoughts shown above, but also the thought that the knowledge of the
danger was the reason why he led the guards against the enemy position. One may in fact doubt
whether this thought is merely slightly suggested or really expressed. Let the question be considered
whether our sentence be false if Napoleon's decision had already been made before he recognized the
danger. If our sentence could be true in spite of this, the subsidiary thought should not be understood
as part of the sense. One would probably decide in favour of this. The alternative would make for a
quite complicated situation: We would have more simple thoughts than clauses. If the sentence
Napoleon recognized the danger to his right flank
were now to be replaced by another having the same truth value, e.g.
Napoleon was already more than 45 years old
not only would our first thought be changed, but also our third one. Hence the truth value of the latter
might change -- viz, if his age was not the reason for the decision to lead the guards against the enemy.
This shows why clauses of equal truth value cannot always be substituted for one another in such
cases. The clause expresses more through its connexion with another than it does in isolation.
Let us now consider cases where this regularly happens. In the sentence:
Bebel mistakenly supposes that the return of Alsace-Lorraine would appease France's
desire for revenge
two thoughts are expressed, which are not however shown by means of antecedent and consequent
clauses, viz.:
[19] This may be important for the question whether an assertion is a lie, or an oath a perjury.
[p40]

(1) Bebel believes that the return of Alsace-Loiraine would appease
France's desire for revenge
(2) the return of Alsace-Lorraine would not appease France's desire
for revenge.
Frege: ON SENSE AND REFERENCE http://mind.ucsd.edu/syllabi/00-01/phil235/a_readings/frege_S...
15 of 17 11/17/09 11:39 AM
In the expression of the first thought, the words of the subordinate clause have their indirect reference,
while the same words have their customary reference in the expression of the second thought. This
shows that the subordinate clause in our original complex sentence is to be taken twice over, with
different reference, standing once for a thought, once for a truth value. Since the truth value is not the
whole reference of the subordinate clause, we cannot simply replace the latter by another of equal truth
value. Similar considerations apply to expressions such as 'know', 'discover', 'it is known that'.
By means of a subordinate causal clause and the associated main clause we express several thoughts,
which however do not correspond separately to the original clauses. In the sentence: 'Because ice is
less dense than water, it floats on water' we have
(1) Ice is less dense than water;
(2) If anything is less dense than water, it floats on water;
(3) Ice floats on water.
The third thought, however, need not be explicitly introduced, since it is contained in the remaining
two. On the other hand, neither the first and third nor the second and third combined would furnish the
sense of our sentence. It can now be seen that our subordinate clause
because ice is less dense than water
expresses our first thought, as well as a part of our second. This is how it comes to pass that our
subsidiary clause cannot be simply replaced by another of equal truth value; for this would alter our
second thought and thereby might well alter its truth value.
The situation is similar in the sentence
If iron were less dense than water, it would float on water.
Here we have the two thoughts that iron is not less dense than water, and that something floats on
water if it is less dense than water. The subsidiary clause again expresses one thought and a part of the
other.
If we interpret the sentence already considered
After Schleswig-Holstein was separated from Denmark, Prussia and Austria quarrelled
in such a way that it expresses the thought that Schleswig-Holstein was once separated from Denmark,
we have first this thought, and secondly
[p41]

the thought that at a time, more closely determined by the subordinate clause, Prussia and Austria
quarrelled. Here also the subordinate clause expresses not only one thought but also a part of another.
Therefore it may not in general be replaced by another of the same truth value.
It is hard to exhaust all the possibilities given by language; but I hope to have brought to light at least
Frege: ON SENSE AND REFERENCE http://mind.ucsd.edu/syllabi/00-01/phil235/a_readings/frege_S...
16 of 17 11/17/09 11:39 AM
the essential reasons why a subordinate clause may not always be replaced by another of equal truth
value without harm to the truth of the whole sentence structure. These reasons arise:
(1) when the subordinate clause does not stand for a truth value, inasmuch as it expresses only a part
of a thought;
(2) when the subordinate clause does stand for a truth value but is not restricted to so doing, inasmuch
as its sense includes one thought and part of another.
The first case arises:
(a) in indirect reference of words
(b) if a part of the sentence is only an indefinite indicator instead of a proper name.
In the second case, the subsidiary clause may have to be taken twice over, viz, once in its customary
reference, and the other time in indirect reference: or the sense of a part of the subordinate clause may
likewise be a component of another thought, which, taken together with the thought directly expressed
by the subordinate clause, makes up the sense of the whole sentence.
It follows with sufficient probability from the foregoing that the cases where a subordinate clause is
not replaceable by another of the same value cannot be brought in disproof of our view that a truth
value is the reference of a sentence having a thought as its sense.
Let us return to our starting point.
When we found 'a = a' and 'a = b' to have different cognitive values, the explanation is that for the
purpose of knowledge, the sense of the sentence, viz., the thought expressed by it, is no less relevant
than its reference, i.e. its truth value. If now a = b, then indeed the reference of 'b' is the same as that of
'a', and hence the truth value of 'a = b' is the same as that of 'a = a'. In spite of this, the sense of 'b'
may differ from that of 'a', and thereby the sense expressed in 'a = b' differs from that of a = a . In that
case the two sentences do not have the same cognitive value. If we understand by 'judgment' the
advance from the thought to its truth value, as in the above paper, we can also say that the judgments
are different.

ترجمه مقاله فرگه به زبان فارسی

نوشته : گوتلوب فرگه

درباره معنی و مصداق

ترجمه : منوچهر بدیعی

یادداشت مترجم :

در سال Friedrich Ludwig Gottlob Frege فریدریش لودویگ گوتلوب فرگه ۱۸۴۸ در شهر ويسمار Wismar ایالت پومرانیای پروس به دنیا آمد. پدرش الکساندر فرگه مالك و مدیر مدرسه دخترانه ای بود که پس از مرگ زودرس او زنش اداره آن را به عهده گرفت. گوتلوب فرگه در بیست و یک سالگی به دانشگاه ینا Jena رفت تا به تحصیل ریاضیات بپردازد در دانشگاه شیمی و فلسفه نیز می خواند. سپس برای گرفتن درجه دکتری به گوتینگن Gittingen رفت و در آن جا بر سر درسهای رودلف هرمان لوتسه Lotze ، فیلسوف و منطقدان و عالم طبیعی ، حاضر شد. رساله دکتری خود را با عنوان «درباره نمایش هندسی اعداد موهوم در سطح گذراند و در سال ۱۸۷۴ به ینا بازگشت و در دانشگاه آنجا به درس دادن آغاز کرد. فرگه خود می گوید: من از ریاضیات آغاز کردم به عقیده من امر فوری و فوتی آن بود که

برای این علم مبانی بهتری تعبیه شود ... نقص منطقی زبان مانع این گونه پژوهشها بود. در کتاب

مفهومنگاشت خود چاره ای برای این نقص میجستم از این جا بود که از ریاضیات به منطق

Begriffsschrift, eine der arithmetischen رسیدم. ۱۱ فرگه نخستین اثر مهم خود

nachgebildete For meisprache des reinen Denkens را در سال ۱۸۷۹ منتشر کرد که این

۲۶۳

عنوان را میتوان با توجه به ترجمه انگلیسی آن به صورت مفهومنگاشت - زبان صوری اندیشه مجرد بر الگوی زبان حساب ترجمه کرد فرگه با نوشتن کتاب مفهومنگاشت نخستین دستگاه اصل موضوعی را در منطق به وجود آورد نخستین دستگاه علامتهای منطقی علی الخصوص علامت سورها و متغیرها را ابداع کرد نخستین گام را در تأویل حساب به منطق برداشت و سرانجام نشان داد که قانونهای حساب از تجربه استنتاج نمی شود و پیشینی» است که این خود گامی بود در جهت اثبات پیش فرضهای لایب نپتس و کانت.

فرگه در فاصله بین سالهای ۱۸۷۹ ، سال انتشار مفهومنگاشت، و ۱۸۸۴ تقریباً هیچ چیز منتشر نکرد. در این سال یکی از مهمترین دقیقترین تحلیلی ترین و در عین حال رساترین و زیباترین آثار خود را منتشر ساخت و آن کتاب Die Grundlagen der Arithmetik Eine آستین (J. L. Austin) از فیلسوفان معتبر انگلیسی آن را به این عنوان ترجمه کرده است . .است که ج . ال logisch mathematische Unterschung über den Begriff der Zahl. The Foundations of Arithmetic: A Logico-Mathematical Enquiry Into the Concept of Number

مبانی حساب پژوهش منطقی - ریاضی درباره مفهوم عدد. این کتاب حتی برای کسانی که به فلسفه ریاضی علاقه ندارند نیز جالب توجه است زیرا در آن آراء و عقایدی بیان شده است که از لحاظ فلسفه به معنای اعم نیز اهمیت دارد. سه اصل اساسی که بنای کار فرگه از ابتدا بر آنها بوده است در همین کتاب به کار گرفته شده است. فرگه در

مقدمه کتاب می گوید: در پژوهشی که در این کتاب می آید برای خود سه اصل اساسی نهاده ام : با قاطعیت امر نفسانی را از امر منطقی و امر ذهنی را از امر عینی جدا نگاهدارم . هرگز در صدد یافتن معنای واژه تک نباشم بلکه معنای هر واژه را فقط در متن گزاره جستجو

کنم ؟

هرگز فرق مفهوم و شیء را از نظر دور ندارم . فرگه در این کتاب گذشته از نقد آراء دیگران درباره عدد و گزاره های ریاضی، پایه ای برای تعریف عدد به عنوان يك شی منطقی در چهارچوب نظریه مجموعه ها ریخته و نکته های فلسفی تازه ای را درباره مفهوم «يك و یگانگی گزاره های وجودی و گزاره های تحلیلی مطرح کرده است.

پس از انتشار کتاب مبانی حساب باز هم مدت هفت سال از فرگه هیچ چیز منتشر نشد تا آنکه در سالهای ۱۸۹۱ و ۱۸۹۲ پنج مقاله اساسی او به چاپ رسید: «درباره اصل اینرسی»، تابع و مفهوم، مقاله ای درباره آراء کانتور درباره معنی و مصداق» و «درباره مفهوم و شی . مایکل دامت یکی از فرگه شناسان معتبر معتقد است که انتشار آن مقاله ها در دوره ای از فعالیت علمی و فلسفی فرگه صورت گرفته است که فرگه از پاره ای نارساییهای منطق فاسفی خود آگاه شده

۲۶۴

و کوشیده است تا آنها را با انتشار آن مقاله ها جبران کند. به گفته دامت با انتشار آن مقاله ها اندك اندك نظام منطق فلسفی بسیار منسجم و پخته ای پدید می آید که از لحاظ انسجام و پیچیدگی - نه از لحاظ دامنه شمول - به نظامهای فلسفی پیش از فرگه شباهت دارد تمییز معنی از مصداق جزء همین نظام است.

فرگه در سال ۱۸۹۳ جلد اول کتاب Grundgesetze der Arithmetik قوانین اساسی حساب را منتشر کرد. چنانکه خود در پیشگفتار کتاب نوشته است در این کتاب منظوری را که در مفهومنگاشت و مبانی حساب داشته برآورده و کوشیده است تا مفهوم عدد را روشن کند. اما این کتاب در عین حال حاوی نظریه ای در باب مجموعه ها است و در همین نظریه یعنی در اصل موضوع پنجم فرگه است که برتراند راسل تناقضی میبیند و در نامه ای به تاریخ ۱۶ ژوئن ۱۹۰۲ آن را به فرگه تذکار می دهد. جلد دوم کتاب قوانین اساسی حساب در آخرین مراحل چاپ بود و فرگه ناگزیر شد ضمیمه ای به آن بیفزاید و بنویسد: «بدبختی از این بالاتر نمی شود که نویسنده يك اثر علمی پس از تمام کردن اثر خود ببیند که بنیاد بنایی که بر افراشته است به لرزه افتاده است. نامه ای که از آقای برتراند راسل به من رسید مرا به همین روز انداخت آن هم درست وقتی که چاپ این کتاب رو به پایان بود. برتراند راسل با کشف تناقض در اصل پنجم فرگه نه تنها این اصل را از اعتبار انداخت بلکه منطق گرایی تأویل حساب به منطق را نیز از بنیاد سست کرد هر چند که خود برتراند راسل تا مدتها همچنان برای تأویل ریاضیات به منطق کوشید و حتی برای

رفع تناقضی که به نام خود او شهرت یافته و آنچنان باعث پریشانی فرگه شده بود، نظریه سنخها (Theory of Types) را ابداع کرد که این نظریه نیز آن تناقض را چاره نکرد.

چنانکه دیدیم سالهای ۱۸۷۹ تا ۱۹۰۲ دوران بارور و خلاق زندگی فرگه بود اما شهرتی برای او به بار نیاورد. مجله های ریاضی و فلسفی هر دو مقاله هایش را رد می کردند و او خود نگران شد که مبادا مایه ریاضی مقاله هایش برای اهل فلسفه و مایه فلسفی آنها برای اهل ریاضیات زیاد باشد. ناگزیر آثارش را به خرج خود چاپ می کرد و باز هم کسی به آنها اعتنا نمی کرد. کار به جایی کشید که در پیشگفتار جلد اول قوانین اساسی حساب بی پرده به این بی اعتنایی اشاره کرد . اما جلد اول قوانین اساسی حساب که در سال ۱۸۹۳ منتشر شد نیز در حصار آن بی اعتنایی رخنه نکرد. تلخکامی فرگه او را به نوشتن مقاله های تند و تیز واداشت در سال ۱۸۹۴ کتاب فلسفه حساب هوسرل را نقادی کرد سال بعد یکی از آثار اساسی سرو در را نقد کرد و در سال ۱۸۹۶ منطق خود را با منطق پیانو مقایسه نمود و البته حق را به جانب خود داد. در جلد دوم قوانین اساسی حساب به انتقاد از کانتور و دده کیند و وایر اشتراسه هاینه پرداخت طبعاً همکارانش با او در گیر شدند چندان که ناچار شد از سال ۱۹۰۲ تا سال ۱۹۲۵ فقط به انتقاد و پاسخ به انتقاد از انتقاد بپردازد. سه مقاله و اندیشه ها» و «نفی» و «اندیشه های مرکب که در این دوران نوشته است بیشتر در توضیح و تکمیل آرای قبلی خود او درباره منطق و منطق فلسفی است. کارناب که در سال ۱۹۱۰ بر سر درسهای فرگه در پنا حاضر می شده است درباره او می نویسد : «فرگه از سنش پیرتر به

۲۶۵

نظر می رسید کوچک اندام و قدری خجول و بسیار سر بتو بود به حضار کمتر نگاه می کرد. معمولاً فقط پشت او را می دیدیم و او نمودارهای غریبی با علامتهای خاص خود روی تخته سیاه می کشید و درباره آنها توضیح میداد هرگز نشد که دانشجویی در اثنای درس یا پس از آن سؤالی بکند یا

نکته ای به زبان آورد. بحث و جدل که اصلا امکان نداشت.

فرگه در سال ۱۹۲۵ در گذشت.

گوتلوب فرگه را بینانگذار منطق جدید میدانند بوخنسکی، منطق دان و فیلسوف سرشناس معاصر معتقد است که اهمیت کتاب مفهومنگاشت فقط با آنالوطیقای اول ارسطو قابل قیاس است. پایه ریزی نخستین نظام کامل اصل موضوعی برای منطق، تشخیص اهمیت قضایای شخصیه که در منطق ارسطو به آنها اعتنا نمی شد بسط نظریه تسویر و تحلیل جمله هایی که سورهای پی در پی و تو در تو دارند نتیجه گیری از رابطه های زنجیره ای در مورد تعریف عدد و استقرای ریاضی، تفكيك معنى (اندیشه گزاره از تصدیق گزاره که در مفهومنگاشت به ترتیب با علامت افقی و علامت عمودی نشان داده شده است اثبات این که گزاره های منطقی فقط توتولوژی نیستند و با تحلیلهای منطقی میتوان به علم تازه رسید همه یادگار فرگه است. دامت می گوید: «نیمی از آثار منتشر شده فرگه بیشتر به حوزه فلسفه تعلق دارد تا حوزه ریاضیات آثار فلسفی او نیز محدود به منطق فلسفی و فلسفه ریاضیات است. ۱۰۰ هانس اسلوگا در این باره می نویسد: «آثار منطقی او فرگه] در منطق معاصر جذب شده است. با کشف تناقض راسل فلسفه ریاضی او در هم ریخته است. آنچه همچنان بارز و برجسته باقی می ماند، منطق فلسفی او است که نظریه معنی و مصداق در مرکز آن قرار دارد و از لحاظ فلسفه تحلیلی معاصر این نظریه بارزترین و جالبترین نظریه فرگه است. ۱۲۰ این نظریه در مقاله درباره معنی و مصداق بیان شده است که به قول اسلوگا آن را بیش از هر اثر دیگر فرگه در مجموعه ها آورده اند، ترجمه کرده اند

شگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی بیشتر کسانی که مقاله درباره معنی و مصداق را بررسی کرده اند معتقدند که مهمترین کار فرگه در این مقاله کشف وجود سه عنصر علامت (نشانه) ، معنی و مصداق به جای دو عنصر دال (نشانه) و مدلول و همچنین تمییز بین معنی و مصداق است. اما وجود سه عنصر دلالت ناشناخته نبوده است و باید گفت که کار مهم فرگه در این مقاله آنست که تمییز بین معنی و مصداق را به نتیجه منطقی خود رسانده و به این کشف رسیده است که گزاره های حاکی از این همانی بر این همانی

و خوانده اند ۱۳ .

مصداق حکم میکنند نه بر این همانی معنی با نشانه. نکته مهم دیگری که از مقاله بر می آید یافتن مصداق برای جمله ها است. مصداق واژه امر

تازه ای نیست اما این رأی که ارزش جمله صدق) یا کذب (آن مصداق جمله است و مصداق جمله وضعیتی است که جمله در آن وضعیت صادق یا کاذب باشد نکته تازه ای است که فرگه در اثبات آن کوشیده است. نزدیک به دوسوم مقاله در پاسخ به ایرادهای مقدری است که ممکن است بر این رأی وارد آید. فرگه نظریه خود را درباره انواع جمله ها مانند جمله های شرطی، تصدیقی ،

۲۶۶

نقل قول مستقیم و غیر مستقیم به کار گرفته و در هر مورد با ذکر مثالهایی نشان داده است که معنی و

مصداق آن جمله ها کدام است.

مقاله درباره معنی و مصداق از ترجمه انگلیسی ماکس بلاک که در کتاب «ترجمه هایی از

نوشته های فلسفی گوتلوب فرگه ویراسته پیترگیچ و ماکس بلاک ، آمده است به فارسی ترجمه شده است. مترجم در ترجمه مقاله و نوشتن این یادداشت از راهنمایی آقای ضیاء موحد بهره مند بوده است و از ایشان سپاسگزار است[1].

درباره معنی و مصداق

این همانی [Equality) پرسشهای جدل انگیزی پدید می آورد که پاسخ گفتن به آنها روی هم رفته آسان نیست. آیا این همانی نوعی نسبت است؟ آیا نوعی نسبت بین اشیاء است یا بین نامها یا شانه های اشیاء؟ من در کتاب Begriffsshrift مفهومنگاشت خود شق اخیر را پذیرفته ام. دلایلی که ظاهراً این شق را تایید می کنند از این قرارند: الف - الف و الف - ب عبارتهایی هستند که ارزش خبری آنها آشکارا با یکدیگر تفاوت دارد؛ عبارت الف = الف اعتبار پیشینی [apriori دارد

۲۶۷

و به عقیده کانت باید آن را تحلیلی شمرد ولی عبارتهایی که به صورت الف = ب باشند اغلب متضمن گسترش بسیار ارزشمند دانش ما هستند و نمی توان همیشه صدق آنها را به صورت پیشینی دریافت کشف این که خورشید طالع هر با مداد نوبه نو نمی شود بلکه همواره همان خورشید است یکی از ثمر بخش ترین کشفهای نجومی است. حتی امروز نیز تشخیص این که فلان كره كوچك يا فلان شهاب همان است که پیش از این بوده است همواره بدیهی نیست. حال اگر این همانی را نوعی نسبت بین چیزهایی بدانیم که نامهای (الف) و (ب) بر آنها دلالت می کنند، به نظر می رسد که عبارت الف = ب نمیتواند با عبارت الف = الف تفاوت داشته باشد البته به شرط آنکه عبارت الف = ب صادق باشد. بدین گونه ، نسبت چیزی با خود آن چیز بیان میشود و در واقع نسبتی است که هر چیز با خود دارد ولی با هیچ چیز دیگر ندارد.

ظاهراً مقصود از عبارت الف = ب آن است که نشانه ها یا نامهای (الف) و (ب) بریک چیز دلالت میکنند چنانکه گویی موضوع بحث، خود آن نشانه ها است و از نسبت بین نشانه ها خبر می دهند. اما این نسبت فقط تا جایی بین نامها یا نشانه ها برقرار است که آنها نام چیزی یا معرف آن باشند. واسطه این نسبت، پیوند هر يك از آن دو نشانه با چیزی است که معرفی شده است. اما این پیوند اختیاری است. هیچ کس را نمی توان منع کرد که واقعه یا چیزی را که به اختیار می توان پدید آورد، نشانه چیز دیگری قرار دهد. در این صورت . جمله الف = ب دیگر برخود موضوع (نفس الامر دلالت نمیکند بلکه به شیوه معرفی موضوع اشاره می کند؛ با جمله الف = ب هیچ دانش خاصی را بیان نمی کنیم اما در بسیاری از موارد منظور ما درست همین است که دانش خاصی را بیان کنیم. اگر نشانه (الف) فقط از آن لحاظ که شیئی است با نشانه (ب) فرق داشته باشد در اینجا وجه افتراق تنها شکل این دو نشانه است و نه از آن لحاظ که نشانه است یعنی نه به اعتبار شیوه دلالت آنها بر چیزی ارزش خبری الف = الف اساساً برابر با ارزش خبری الف = ب می گردد به شرط آنکه الف - ب صادق باشد. تفاوت فقط در جایی پدید می آید که فرق بین نشانه ها مربوط به تفاوت شیوه نمایش چیزی باشد که معرفی می شود. فرض کنیم که الف ب ، ج خطهایی باشند که رأسهای مثلث را به وسط ضلعهای روبروی آنها وصل میکنند. بنابراین نقطه تقاطع الف و ب همان نقطه تقاطع ب وج است .

۲۶۸

پس برای يك نقطه دو دال مختلف داریم و این نامها "نقطة تقاطع الف و ب " ، نقطه تقاطع ب و ج ) نیز شیوه نمایش را نشان می دهند؛ از این رو آن آن گزاره حاوی دانش واقعی است.

حال طبیعی است که فکر کنیم علاوه بر چیزی که نشانه یعنی نام، ترکیبی از كلمات حرف بر آن دلالت دارد و میتوان آن را مصداق نشانه گفت، چیز دیگری هم با نشانه پیوند دارد که من آن را معنی نشانه میخوانم و شیوه نمایش در همین معنی نهفته است. از این رو در مثالی که آوردیم، مصداق عبارتهای نقطه تقاطع الف و ب" و "نقطة تقاطع ج یکی است اما معنیهای آن دو عبارت یکی نیست. مصداق "ستاره شب همان مصداق ستاره صبح است اما معنی آن همان معنی نیست . ب وج

از سیاق مطالب بالا معلوم است که مراد من از نشانه" و "نام" هر دالی است که اسم خاصی را نشان دهد و مصداق آن شیء معینی باشد واژه شیء را به وسیع ترین معنی آن در نظر میگیریم نه يك مفهوم يا نسبت مفهوم یا نسبت موضوع مقاله دیگری خواهد بود. آنچه بر شیء واحدی دلالت میکند ممکن است از چند واژه یا نشانه های دیگر ترکیب شده باشد. هرگونه دالی از این قبیل را به اختصار اسم خاص می نامیم.

هر کس که با زبان یا مجموعه نشانه هایی که اسم خاصی جزء آن است آشنایی کافی داشته باشد معنی اسم خاص را در می یابد؛ اما این فقط یکی از جنبه های مصداق را روشن میکند البته به فرض آنکه آن اسم خاص مصداق داشته باشد . دانش همه جانبه بر مصداق مستلزم آن است که بتوانیم بی درنگ بگوییم این یا آن معنی متعلق به آن هست یا نه به چنین دانشی هرگز نمی توان رسید . پیوند متداول بين يك نشانه معنی آن و مصداق آن به نوعی است که با آن نشانه معنای معینی تناظر دارد و با آن معنی نیز مصداق معینی ، حال آنکه به هر مصداقی هر شیئی) تنها يك نشانه واحد تعلق نمیگیرد. يك معنای واحد در زبانهای گوناگون یا حتی در یک زبان با عبارتهای گوناگون بیان می شود. البته این روال متداول استثناهایی نیز دارد. هر عبارتی که به مجموعه کاملی از نشانه ها تعلق داشته باشد به یقین باید با معنای معینی متناظر باشد؛ اما زبانهای طبیعی اغلب این شرط را برآورده نمی سازند و ناگزیر باید همین اندازه قانع بود که هر واژه در متن

۲۶۹

واحدى معنای واحدی داشته باشد. شاید بتوان گفت که هر عبارتی که از لحاظ دستوری ساخت درستی داشته باشد و اسم خاصی را بیان کند همواره معنایی دارد. اما این سخن بدان معنی نیست که مصداقی نیز با آن معنی متناظر باشد. واژه های دورترین جسم آسمانی از زمین معنایی دارد اما در اینکه این واژه ها مصداق هم داشته باشد تردید بسیار است. عبارت سلسله هایی که سرعت همگرایی آنها از همه سلسله ها کمتر است معنایی دارد اما می توان ثابت کرد که مصداق ندارد زیرا برای هر سلسله همگرایی میتوان سلسله همگرای دیگری یافت که سرعت همگرایی آن کمتر باشد. دریافت معنی وجود مصداق را مسلم نمی سازد.

اگر واژه ها به طرز متداول به کار رود مراد گوینده آنست که درباره مصداق آنها سخن گوید. اما این هم پیش می آید که کسی بخواهد درباره خود واژه ها یا معنی آنها سخن بگوید. مثلا مواردی هست که قول کس دیگری نقل می شود. در این گونه موارد عبارت گوینده یا نویسنده بر قول گوینده دیگر دلالت می کند و فقط قول و گفتار گوینده دیگر است که مصداق معمول خود را دارد. بنابراین ما با نشانه های نشانه ها نیز سر و کار داریم. در این صورت در هنگام نوشتن واژه ها در میان علامت نقل قول نهاده می شود. بنابراین وقتی واژه ای در میان علامت نقل قول نهاده شده باشد دیگر نباید گفت که مصداق متداول خود را دارد. برای آنکه از معنای عبارت "الف" سخن گوییم همین بس است که عبارت معنای عبارت "الف" را بکار بریم. در نقل قول غیر مستقیم گوینده درباره معنی ، یعنی درباره سخنان شخص دیگری سخن میگوید. پر واضح است که وقتی سخن بدین طرز باشد واژه ها مصداق متداول خود را ندارد بلکه بر چیزی دلالت می کند که معمولاً معنای آنها است. برای کوتاهی بیان می گوییم : در نقل قول غیر مستقيم واژه ها بطور غیر مستقیم بکار میروند یا مصداق غیر مستقیم خود را دارا می باشند. بدین گونه مصداق متداول واژه را از مصداق غیر مستقیم آن و معنای متداول آن را از معنای غیر مستقیم آن تمییز میدهیم پس مصداق غیر مستقیم هر واژه معنای متداول آن است. برای فهم درست شیوه بستگی نشانه و معنی و مصداق در موارد خاص باید همواره اینگونه استثناء ها را در نظر گرفت . مصداق و معنای نشانه را باید از تصوراتی که با آن نشانه تداعی می شود تمییز داد. اگر مصداق هر نشانه ای شیئی محسوس به حواس باشد، تصور من از آن

۲۷۰

عبارتست از صورت خیالی درونی که زاییده یادبودهای تأثرات حسی است که داشته ام و افعال درونی و برونی است که انجام داده ام. چنین تصوری اغلب مملو از احساس است و درجه وضوح اجزاء جداگانه آن تفاوت می کند و نوسان می یابد. حتی در ذهن يك تن واحد نيز يك معنی همیشه با تصوّری یکسان مربوط نمی شود. تصور، امری است ذهنی تصور يك تن تصور کس دیگری نیست. در نتیجه بدیهی است که میان تصوراتی که همراه با معنی واحدی تداعی می شود یك سلسله تفاوتهایی به بار می آید. احتمالاً نام "بوسفالوس (Bucephalus ، نام اسب اسکندر تصورات متفاوتی را برای نقاش و سوارکار و جانورشناس تداعی می کند. این خود فرق اساسی میان تصور و معنی نشانه است. چه بسا که معنی نشانه مال مشاع کسان بسیاری باشد و از این رو جزئی از ذهن فرد یا حالتی از حالات آن بشمار نمی آید. زیرا مشکل بتوان انکار کرد که نوع بشر ذخیره مشترکی از اندیشه ها دارد که از نسلی به نسل دیگر انتقال می یابد. در پرتو آنچه گفته شد دیگر تردیدی نیست که در مورد هر عبارت می توان از معنای واحد آن سخن گفت حال آنکه در مورد تصور اگر بخواهیم دقیق سخن گوییم، باید این را نیز بیفزاییم که تصور از آن کیست و مربوط چه زمانی است. شاید بگویند همان گونه که کسی میتواند فلان تصور را با واژه ای مربوط سازد و دیگری می تواند تصور دیگری را با همان واژه مربوط کند پس کسی هم می تواند این معنی را با واژه مربوط سازد و دیگری معنی دیگری را اما با وجود این در شیوه مربوط . ساختن تفاوتی باقی میماند. آنان از این که معنی واحدی را دریابند ممنوع نیستند اما نمی توانند تصور واحدی داشته باشند . Siduo idem faciunt, non est idem اگر دو تن چیز واحدی را تصویر کنند باز هم هر کدام تصور خود را خواهد داشت. البته گاه ممکن است تفاوتهای تصورات یا حتی تفاوت احساسها را در اشخاص متفاوت احراز کنیم اما مقایسه دقیق آنها میسر نیست زیرا نمی توانیم هر دو تصور (متفاوت) را در يك ذهن داشته باشیم .

مصداق هر اسم خاصی خود شیئی است که با آن اسم خاص نشان می دهیم ؛ تصوری که در این مورد داریم یکسره ذهنی است؛ در میان این دو معنی قرار دارد که دیگر مانند تصور ذهنی نیست؛ اما در عین حال خود شیء هم نیست. شاید تمثیلی این روابط را روشن کند کسی ماه را با تلسکوپ می بیند . من مصداق را به

فرهنگ

خود ماه تشبیه می کنم؛ ماه مورد مشاهده است و واسطه این مشاهده تصویری واقعی است که بر عدسی داخل تلسکوپ افتاده است و همچنین تصویری است بر شبکیه چشم بیننده. من معنی را به تصویر عدسی تشبیه میکنم و تصویر روی شبکیه مانند تصور یا تجربه است. تصویری که بر عدسی تلسکوپ است در واقع يك جانبه است و به دیدگاه بستگی دارد؛ اما با این همه تا اندازه ای که چند بیننده می توانند از آن تصویر استفاده کنند عینی است. در هر حال آن تصویر را می توان به صورتی سامان داد که چند تن بتوانند در آن واحد از آن استفاده کنند. اما هر کدام از این بینندگان تصویر شبکیه ای خاص خود را خواهد داشت. از آنجا که شکل چشمان بینندگان با یکدیگر تفاوت دارد حتی به تشابه هندسی میان تصویرهای شبکیه ای بینندگان دشوار می توان دست یافت تشابه واقعی که اصلا مطرح نمی شود. این تمثیل را می توان گسترش داد و فرض کرد که تصویر شبکیه ای "الف" برای "ب" رؤیت پذیر باشد یا "الف". بتواند تصویر شبکیه ای خود را در آیینه ببیند. شاید از این راه بتوانیم نشان دهیم که چگونه میتوان تصور را به صورت شیء در نظر گرفت. اما در این صورت تصور برای بیننده و برای کسی که آن را دارد یکسان نیست؛ ولی دنبال

کردن این مطلب ما را از موضوع پرت خواهد کرد. حال میتوانیم برای واژه ها عبارتها یا جمله های کامل سه مرتبه از تفاوت

قائل شویم. تفاوت ممکن است حداکثر مربوط به تصورات باشد یا به معنا مربوط باشد اما به مصداق مربوط نباشد یا سرانجام به مصداق نیز مربوط شود. در مورد مرتبه اول باید توجه داشت که به سبب رابطه نامعین تصورات با واژه ها ممکن است در نظر کسی تفاوتی وجود داشته باشد که دیگری آن را در نیابد. تفاوت بین هر ترجمه با متن اصلی حقاً نباید از حدود مرتبه اول در گذرد. رنگ آمیزی و سایه روشنهایی که به اقتضای بلاغت شعری به معنی داده میشود نیز به تفاوتهای مرتبه اول تعلق دارد این رنگ آمیزیها و سایه روشنها جنبه عینی ندارند و هر شنونده یا خواننده ای باید بر وفق اشارات شاعر یا گوینده آنها را به ذهن آورد. البته اگر میان تصورات بشر قرابتی نبود هنر بی شک محال می شد اما هرگز به دقت نمی توان گفت

که نیت شاعر تا چه اندازه درک شده است. در آنچه که در زیر خواهیم گفت دیگر بحثی از تصورات و تجربیات به میان نخواهیم آورد به تصورات و تجربیات فقط از آن رو اشاره کردیم که مبادا تصوری

۲۷۲

که شنونده از شنیدن واژه ای پیدا میکند با معنی یا مصداق آن واژه اشتباه شود. برای آنکه بیان کوتاه و دقیق مطلب میسر گردد اصطلاحات زیر را به کار

می بریم. هر اسم خاص (واژه، نشانه ترکیبی از نشانه ها عبارت) معنی خود را بیان می کند و بر مصداق خود دلالت میکند یا آن را نشان میدهد. ما به وسیله نشانه معنای آن را بیان میکنیم و مصداق آن را نشان می دهیم.

ایده آلیستها یا شکاکان از دیرباز ایراد کرده اند که شما بی آنکه حرف و نقل بیشتری داشته باشید از ماه به عنوان يك شيء سخن میگویید؛ اما از کجا می دانید که اسم "ماه" اصلا مصداق دارد؟ از کجا میدانید که چیزها - هر چه می خواهد باشد - مصداق دارند؟ من پاسخ میدهم که وقتی میگوییم "ماه" مراد ما آن نیست که درباره تصور خود از ماه سخن بگوییم به معنای آن هم اکتفا نمی کنیم؛ بلکه مصداق آن را از پیش فرض میکنیم. اگر بگوییم در جمله ای مانند ماه کوچکتر از زمین است تصور ماه موضوع سخن قرار گرفته است بی چون و چرا درباره معنی دچار کر فهمی شده ایم. اگر مقصود گوینده این بود عبارت "تصور من از ماه را به کار می برد. البته ممکن است در پیش فرض خود اشتباه کرده باشیم و این گونه اشتباهها در واقع نیز پیش آمده است. اما پاسخ گفتن به این که شاید آن پیش فرص همیشه اشتباه باشد در این جا لازم نیست برای آنکه توجیهی برای ذکر مصداق نشانه بیاوریم، همین بس که در وهله نخست به نیت خود از سخن گفتن یا اندیشیدن اشاره کنیم. سپس باید این شرط را بیفزاییم به شرط آنکه چنین مصداقی وجود داشته باشد .)

تا این جا فقط به معنی و مصداق عبارتها واژه ها یا نشانه هایی پرداخته ایم که آنها را اسم خاص نامیدیم. اینک به بررسی معنی و مصداق تمام جمله خبری می پردازیم. جمله خبری حاوی اندیشه ای است. حال باید دید که آیا این اندیشه را می توان معنی جمله خبری دانست یا مصداق آن؟ عجالتاً فرض می کنیم که جمله مصداق داشته باشد. در این صورت اگر يك واژه از جمله را با واژه دیگری که دارای همان مصداق اما به معنای دیگری باشد عوض کنیم این کار نمی تواند در مصداق جمله اثری داشته باشد با وجود این میبینیم که در این مورد اندیشه تغییر می کند؛ زیرا فی المثل اندیشه این جمله ستاره صبح جسمی است که از

۲۷۳

خورشید نور میگیرد غیر از اندیشه این جمله است که : ستاره شب جسمی است که از خورشید نور میگیرد. اگر کسی نداند که ستاره شب همان ستاره صبح است ممکن است یکی از اندیشه ها را صادق و دیگری را کاذب بداند. بنابراین اندیشه نمی تواند مصداق جمله باشد بلکه بهتر است آن را معنای جمله بدانیم. اکنون تكليف مصداق چه میشود؟ آیا حتی حق داریم که درباره آن پرس و جو کنیم؟ آیا ممکن است که کل جمله ای فقط معنی داشته باشد ولی مصداق نداشته باشد؟ به هر حال، انتظار میرود که چنین جمله هایی پیش بیایند همان گونه که اجزاء جمله نیز ممکن است معنی داشته باشند اما مصداق نداشته باشند. جمله هایی که حاوی نامهای خاص بی مصداق هستند از همین نوعند. جمله او دیسئوس در خواب ناز در کرانه ایتاکا جای داده شد. البته معنایی دارد اما چون شک داریم که آیا نام اودیسئوس که در این جمله آمده است مصداق دارد یا نه، پس در این هم شك است که کل جمله مصداق داشته باشد. با وجود این مسلم است که اگر کسی آن جمله را جداً صادق یا کاذب بداند برای اودیسئوس مصداقی قائل شده است نه این که فقط معنایی برای آن قائل شده باشد زیرا محمول جمله نسبت به مصداق نام ایجاب یا سلب شده است. کسی که نپذیرد که این نام دارای مصداق است نمی تواند محمول را ایجاب یا سلب کند اما در این صورت پیشروی به سوی مصداق نام زاید خواهد بود؛ اگر کسی بخواهد از اندیشه پیش تر نرود می تواند به معنی اکتفا کند. اگر موضوع فقط موضوع معنای جمله ، یعنی اندیشه بود لازم نبود که بر سر مصداق جزیی از جمله خود را به زحمت بیندازیم فقط معنای آن جزء از جمله ، نه مصداق آن است که در معنای کل جمله مدخلیت دارد. اندیشه همان که باقی می ماند خواه او دیسئوس مصداق داشته باشد خواه نداشته باشد. اینکه ما اصلا به مصداق جزئی از جمله توجه میکنیم خود نشان می دهد که عموماً برای خود جمله قائل به مصداق هستیم و انتظار داریم مصداق داشته باشد. همین که ببینیم یکی از اجزاء جمله مصداق ندارد اندیشه برای ما بی ارزش می شود. بنابراین حق داریم که به معنای جمله بسنده نکنیم و در پی مصداق آن نیز باشیم . حال باید دید چرا توقع داریم که هر اسم خاص نه فقط معنی بلکه مصداق نیز داشته باشد؟ چرا اندیشه برای ما بس نیست؟ زیرا به ارزش اندیشه توجه داریم و تا حدودی است که چنین توجهی داریم. چنین نیست که همیشه به ارزش توجه داشته باشیم. مثلاً

۲۷۴

هنگام شنیدن شعر رزمی ، گذشته از هماهنگی بیان فقط به معنای جمله ها و صور خیال و احساسهایی که از آن پدید می آید توجه داریم. موضوع صدق جمله ها سبب می گردد که لذت هنری را فدای پژوهش علمی سازیم. بنابراین تا آنجا که شعر را از آن لحاظ که اثر هنری است در نظر میگیریم به این امر توجه نداریم که آیا نام اوديستوس مصداق دارد یا نه تلاش در راه حقیقت است که همواره ما را بر می انگیزد تا از معنی به سوی مصداق پیش رویم. چنانکه دیدیم هرگاه مصداق اجزاء جمله ای در میان باشد همواره میتوان

مصداق خود آن را نیز جستجو نمود و این موضوع در حالتی پیش می آید که ما در مقام

جستجوی ارزش جمله باشیم. پس چاره ای جز پذیرفتن این نیست که ارزش جمله مصداق آن را تشکیل می دهد. مراد من از ارزش جمله وضعیتی است که جمله در آن وضعیت صادق یا کاذب باشد. ارزش دیگری وجود ندارد. برای اختصار یکی از ارزشها را صدق" و دیگری را کذب می نامم. بنابراین هر جمله خبری که با مصداق واژه های خود مربوط باشد نوعی اسم خاص بشمار می آید و مصداق آن جمله، اگر مصداقی داشته باشد یا صدق است یا کذب هر کس که بر صدق چیزی حکم می کند - حتی هر شکاکی - به این دو شیء یعنی صدق و کذب ، قایل می شود حتی اگر فقط بطور ضمنی باشد. شاید صدق و کذب را شیء خواندن نوعی خیالپردازی خود سرانه یا بازی با الفاظ بنظر آید که از آن نتوان نتایج عمیق بدست آورد. مراد من از شیء تنها با توجه به مفهوم و نسبت میتواند مورد بحث دقیق قرار گیرد. من این بحث را به مقاله دیگری وا می گذارم اما تا این اندازه حتما روشن شده است که در هر حکمی ۱۰ ، هر قدر هم توضیح واضح باشد از مرتبه اندیشه ها به سوی مرتبه مصداق مرتبه عینی گام برداشته شده است.

این نیز ممکن است به ذهن برسد که نسبت اندیشه و صدق، نسبت معنی و مصداق نیست بلکه نسبت موضوع و محمول است. فی المثل می توان گفت : " این اندیشه که ۵ عدد اول است صادق است اما بررسی دقیقتر نشان می دهد که در این جمله هیچ چیزی بیش از این جمله ساده بیان نشده است که ۵ عدد اول است. دعوى صدق در هر مورد ناشی از صورت جمله خبری است و در مواردی که جمله خبری قوت معمول خود را نداشته باشد مثلا در مواقعی که هنر پیشه ای بر روی

۲۷۵

صحنه آن را به زبان می آورد حتی جمله این اندیشه که ۵ ، عدد اول است صادق است نیز فقط در برگیرنده يك اندیشه است که در واقع همان اندیشه ساده ۵ عدد اول است باشد پس نتیجه می گیریم که نسبت اندیشه و صدق را نمی توان با نسبت

موضوع و محمول قیاس کرد.

موضوع و محمول به معنای منطقی در واقع اجزای اندیشه هستند؛ موضوع و محمول از لحاظ شناخت در يك مرتبه قرار میگیرند. با ترکیب کردن موضوع و محمول فقط به اندیشه میتوان رسید هرگز نمیتوان از معنی به مصداق رسید و هرگز نمی توان از اندیشه به ارزش آن رسید. فقط میتوان در همان مرتبه حرکت کرد اما نمی توان از مرتبه ای به مرتبه دیگر پیش رفت ارزش نمی تواند جزئی از اندیشه باشد همان گونه که فی المثل خورشید نمی تواند جزئی از اندیشه باشد زیرا ارزش

معنی نیست بلکه شیء است.

اگر این فرض ما درست باشد که مصداق جمله همان ارزش آن است، پس در

هر مورد که جزئی از جمله با عبارتی که هم مصداق آنست عوض شود ارزش جمله باید بی تغییر باقی بماند. در واقع نیز همین طور است. لایب نیتس این تعریف را ارائه

داده است :

"Eadem sunt, quae sibi mutuo substitui possunt, salva veritate

عبارتهایی که می توانند متقابلاً به شرط بقای صدق، به جای هم نهاده شوند یکسان هستند . ]

در صورتی که مصادیق اجزای جمله مدخلیت داشته باشند غیر از ارزش چه چیز

دیگری میتوان یافت که بر هر جمله ای به طور عام قابل اطلاق باشد و با وجود

تعویضهایی که گفتیم باز هم بی تغیییر بماند؟

حال اگر ارزش جمله مصداق آن باشد پس از يك سو تمام جمله های صادق يك مصداق دارند و از سوی دیگر تمام جمله های کاذب نيز يك مصداق خواهند

داشت. از این جا ملاحظه میشود که هر چیز که در جمله ای خاص آن جمله است در مصداق جمله محو می گردد. ما هرگز نمی توانیم تنها به مصداق جمله توجه داشته باشیم اما اندیشه محض نیز هیچ شناختی بدست نمی دهد بلکه اندیشه فقط

همراه با مصداق آن یعنی همراه با ارزش آن موجد علم و شناخت است. می توان گفت که احکام تصدیقات عبارتند از پیشرویهایی از اندیشه به سوی

۲۷۶

ارزش. البته این جمله را نمی توان تعریف حکم دانست. حکم چیزی است بسیار غریب و بی نظیر همچنین میتوان گفت که احکام عبارتند از تشخیص اجزای جمله در محدوده ارزشها این تشخیص با بازگشت به اندیشه صورت می پذیرد. هر معنایی که به ارزشی متعلق باشد شیوه تحلیل خاص خود را دارد. با وجود این ، من در این جا واژه جزء را به معنای خاصی به کار برده ام. بين اجزاء هر جمله و كل أن جمله نسبتی وجود دارد و من این نسبت را به مصداق جمله منتقل کرده ام بدین معنا که مصداق واژه را جزئی از مصداق جمله دانسته ام به شرط آنکه خود واژه جزئی از جمله باشد. به این طرز سخن گفتن بیشک میتوان ایراد کرد زیرا کل مصداق و جزئی از آن برای تعیین تکلیف آنچه باقی میماند کافی نیست؛ و همچنین کلمه جزء در مورد اجسام به معنای دیگری بکار رفته است. لازم است که اصطلاح خاصی وضع گردد.

حال باید این فرض را که ارزش جمله مصداق آنست مورد بررسی بیشتری قرار داد. دانستیم که هرگاه در جمله ای عبارتی جایگزین عبارت هم مصداق خود بشود ارزش جمله تغییر نخواهد کرد اما تاکنون موردی را بررسی نکرده ایم که عبارتی که با عبارت دیگری تعویض میشود خود جمله باشد. حال اگر نظر ما درست باشد ارزش جمله ای که جمله دیگری را به صورت جزء خود در برداشته باشد با تعویض جزئی از آن با جمله دیگری که همان ارزش را داشته باشد، تغییر نخواهد کرد. استثناء بر این قاعده در مواردی است که کل جمله یا جزئی از آن نقل قول مستقیم و غیر مستقیم باشد زیرا چنانکه دیدیم در این گونه موارد واژه ها مصداق متداول خود را ندارند. در نقل قول مستقیم جمله ای بر جمله دیگر و در نقل قول غیر مستقیم بر اندیشه ای دلالت می کند.

از این رو به بررسی جمله های پیرو یا عبارتها می پردازیم. این گونه جمله ها به صورت اجزاء جمله مرکبی ظاهر میشوند که از لحاظ منطقی آن جمله مرکب خود يك جمله، یعنی جمله اصلی ، است. اما در این جا با این مسأله روبرو هستیم که آیا در مورد جمله پیرونیز درست است که بگوییم مصداق آن ارزش یعنی صدق و کذب است؟ در مورد نقل قول غیر مستقیم میدانیم که خلاف این موضوع صادق است. دستور زباندانان عبارتهای پیرو را از اجزاء جمله های اصلی می دانند و آنها را به عبارتهای اسمی ، عبارتهای وصفی و عبارتهای قیدی تقسیم می کنند. این تقسیم

۲۷۷

بندی چه بسا این فرض را پیش آورد که مصداق عبارت پیرو ارزش نیست بلکه مصداق این گونه عبارتها از همان نوع مصداق اسم یا صفت یا قید است - خلاصه ، مصداق جزئی از جمله است که معنای آن اندیشه نیست بلکه جزئی از اندیشه است. فقط بررسی همه جانبه تری میتواند مطلب را روشن کند. در این بررسی ما از مقولات دستوری مو به مو پیروی نمیکنیم بلکه آنچه را که از لحاظ منطقی از يك نوع باشد در یک رده قرار میدهیم. حال باید ابتدا مواردی را بررسی کنیم که

معنای عبارت ،پیرو چنانکه هم اکنون فرض کردیم اندیشه مستقلی نباشد. عبارت اسمی مجرد ۱۱ که به دنبال واژه که می آید شامل نقل قول غیر مستقیم است و چنانکه دیدیم واژه ها در آن دارای مصداق غیر مستقیمی هستند که با معنی متداول آنها منطبق است. بنابراین در این مورد مصداق عبارت پیرو اندیشه است نه ارزش و معنی آن اندیشه نیست بلکه معنی واژه های این اندیشه که ... است و این خود جزئی از اندیشه در کل جمله مرکب است. این گونه موارد پس از صیغه های فعلهای گفتن"، "شنیدن" ، "عقیده داشتن"، معتقد بودن"، نتیجه گرفتن و واژه های مشابه پیش می آید ۱۲ پس از صیغه های فعلهایی مانند درك كردن دانستن و تخیل کردن وضع دیگری پیش می آید که تا اندازه ای پیچیده است و بعداً مورد بحث قرار می گیرد.

نید این نکته که در موارد نخست مصداق جمله پیرو در واقع همان اندیشه است از اینجا نیز معلوم میشود که میبینیم صدق یا کذب جمله پیرو در صدق و کذب کل جمله اثری ندارد. مثلا این دو جمله را با یکدیگر مقایسه میکنیم : "كوبرنيك معتقد بود که مدار کرات به صورت دایره است و "كوبرنيك معتقد بود که . حرکت ظاهری خورشید در اثر حرکت واقعی زمین پدید می آید در این دو جمله می توان عبارت پیر و هر کدام را با عبارت پیر و جمله دیگر عوض کرد بدون آنکه به صدق (کل) جمله) لطمه ای وارد آید معنای جمله اصلی و جمله پیرو همراه با یکدیگر، اندیشه واحدی است و صدق كل جمله متضمن صدق يا عدم صدق عبارت پیرو نیست. در این گونه موارد مجاز نیست که عبارتی را در جمله پیرو با عبارت دیگری که همان مصداق متداول را داشته باشد عوض کنیم بلکه مجاز هستیم عبارت جمله پیرو را با عبارتی که همان مصداق غیر مستقیم یعنی همان معنای متداول را داشته باشد عوض کنیم. اگر کسی نتیجه بگیرد که مصداق جمله ارزش آن نیست زیرا اگر چنین

۲۷۸

بود همیشه امکان داشت جمله را با هر جمله دیگری که همان ارزش را داشته باشد عوض کنیم چنین نتیجه ای از حد مقدمات خود فراتر می رود؛ با استدلالی از این مم دست می توان ادعا کرد که که مصداق ستاره صبح هم زهره نیست زیرا همیشه نمی توان زهره را به جای ستاره صبح" قرار داد. فقط حق داریم نتیجه بگیریم که مصداق جمله همیشه ارزش آن نیست و ستاره صبح همیشه بر کره زهره دلا الت نمی کند یعنی در مواردی که واژه مصداق غیر مستقیم دارد. استثنایی از این قبیل در

جمله پیروی روی میدهد که چنانکه ملاحظه کردیم مصداق آن اندیشه باشد. اگر کسی بگوید به نظر میرسد که ... مرادش آن است که : به نظر من می رسد که . " یا " من فکر می کنم که ... بنابراین در اینجا نیز با همان مورد سر و کار داریم وضع عباراتی مانند خوشوقت شدن ، متأسف شدن"، "تصويب کردن، سرزنش کردن، امید داشتن، بیم داشتن نیز مشابه همان مورد است. اگر در پایان جنگ واترلو ۱۳ ، ولینگتن خشنود بود که پروسیها در راه هستند، اساس خشنودی وی یقین او بود. اگر هم اغوا شده بود تا وقتی تو همش برجا بود از خشنودی او چیزی کاسته نمیشد چنانکه پیش از آنکه چنین یقینی پیدا کند نمی توانست از اینکه پروسی ها در راه هستند خشنود باشد - هر چند که در واقع نیز

چه بسا پروسی ها نزدیک می شدند. همانگونه که یقین یا باور مبنای احساس است میتواند مبنای یقین نیز باشد

چنانکه در استنتاج چنین است. در جمله : کریستف کلمب از گرد بودن زمین چنین استنتاج کرد که می تواند با سفر به سوی غرب به هندوستان برسد مصداق اجراء جمله دو اندیشه است یکی آنکه زمین گرد است و دیگر آنکه کریستف کلمب با سفر به سوی غرب میتواند به هندوستان برسد. آنچه که در اینجا مدخلیت دارد آن است که کریستف کلمب به هر دو اندیشه یقین داشت و یقین به یکی از آنها مبنای یقین به دیگری بود این که زمین واقعاً گرد باشد و این که کریستف کلمب واقعاً می توانست با سفر به سوی غرب به هندوستان برسد در صدق جمله ما تأثیر ندارد؛ اما این دیگر بی تأثیر نیست که ما به جای زمین بگوییم کره ای که قمری همراه آنست که قطر آن از يك چهارم قطر خود کره بیشتر است. در اینجا ما با مصداق

غیر مستقیم واژه ها سر و کار داریم . عبارتهای قیدی که مفید غایت است مانند از برای نیز همین دسته تعلق

۲۷۹

دارند؛ زیرا واضح است که مراد در اینجا اندیشه است و از این روست که واژه ها مصداق غیر مستقیم دارند و فعل نیز در وجه التزامی است. هر جمله پیرو با واژه که پس از صیغه های فعلهای امر دادن خواستن"، نهی کردن در بیان مستقیم به صورت امری ظاهر می شود. چنین جمله ای مصداق ندارد و فقط معنی دارد. امر و خواهش در واقع اندیشه نیستند با آنکه در همان مرتبه اندیشه قرار میگیرند. از این جاست که در جمله های پیرو که به امر دادن، خواستن و غیره وابسته هستند واژه ها مصداق غیر مستقیم دارند . بنابر این مصداق چنین جمله ای ارزش نیست بلکه امر یا خواهش و مانند آنها است. وضع جمله های پرسشی وابسته که پس از عباراتی مانند شک دارم که، نمی دانم چه می آیند نیز مشابه با همین است. آسان می توان دریافت که در این مورد نیز باید گفت که واژه ها مصداق غیر مستقیم دارند. گاه به نظر می رسد که جمله های وابسته ای که بیان کننده پرسش هستند و با واژه های چه کس"، "چه چیز"، "کجا"، "چه وقت"، "چگونه"، با چه وسیله و غیره آغاز می شوند به جمله های قیدی بسیار نزدیک میشوند که در این جمله ها واژه ها همان مصداق متداول خود را دارند. این گونه موارد از لحاظ زبانی در آلمانی) با وجه فعل مشخص میشوند. با وجه التزامی ما با پرسش وابسته و مصداق غیر مستقیم واژه ها سر و کار داریم به نحوی که عموماً نمی توان اسم خاصی را با نام دیگری از همان شیء عوض کرد.

در مواردی که تا این جا بررسی کردیم واژه های جمله های پیرو مصداق غیر مستقیم داشتند و این روشن کرد که مصداق خود جمله پیرو غیر مستقیم است ؛ یعنی که ارزش نیست بلکه اندیشه امر خواهش پرسش است. جمله پیرو را می توان نوعی اسم دانست در واقع میتوان گفت نوعی اسم خاص برای آن اندیشه آن امر و غیره است که در متن ساختار جمله بر آن دلالت می کند. حال می رسیم به جمله های پیرو دیگر جمله های پیروی که واژه ها در آنها همان مصداق متداول خود را دارند بی آنکه اندیشه ای معنای آنها باشد و ارزشی مصداق آنها مثالهای زیر نشان میدهد که چگونه چنین چیزی ممکن است: کسی که بیضوی بودن مدارهای کرات را کشف کرد در تنگدستی مرد. هرگاه معنای جمله پیرو در این جا اندیشه میبود امکان داشت که آن اندیشه با

۲۸۰

جمله دیگری نیز بیان شود. لکن این کار ثمری ندارد زیرا فاعل دستوری کسی که معنای مستقلی ندارد و فقط واسطه ای است برای ربط با جمله پایه در تنگدستی مرد. به این دلیل معنای آن جمله پیرو اندیشه تامی نیست و مصداق آن کپلر است نه ارزش می توان ایراد کرد که معنای کل جمله اندیشه ای را به صورت جزء خود در بردارد یعنی این اندیشه که کسی بوده است که برای نخستین بار بیضوی بودن مدارهای کرات را کشف کرده است؛ زیرا هر کس که کل جمله را صادق بداند نمی تواند این جزء جمله را انکار کند. بی شک چنین است اما تنها به این دلیل چنین است که در غیر این صورت جمله وابسته کسی که بیضوی بودن مدارهای کرات را کشف کرد نمی توانست مصداق داشته باشد. هرگاه که از چیزی خبر داده می شود پیش فرض آشکار آن است که اسمهای خاص ساده یا مرکبی که به کار رفته اند مصداق دارند. بنابراین اگر کسی بگوید کپلر در تنگدستی مرد، پیش فرض آن است که اسم کپلر بر چیزی دلالت می کند؛ اما این نتیجه حاصل نمی شود که معنای جمله کپلر در تنگدستی مرد حاوی این اندیشه هم هست که اسم "کپلر" بر چیزی دلالت میکند. اگر چنین بود نفی آن جمله این جمله نبود که : کپلر در تنگدستی

نمرد ؛ بلکه این بود که

کپلر در تنگدستی ،نمرد یا اسم "کپلر" مصداق ندارد .

re این که اسم کپلر بر چیزی دلالت میکند به همان اندازه که پیش فرض این

جمله است: کپلر در تنگدستی مرد. "

پیش فرض جمله نقیض آن نیز هست. اما در زبانها این نقص هست که حاوی عباراتی هستند که بر هیچ شیئی دلالت ندارند هر چند از صورت دستوری آن عبارات ظاهراً چنین بر می آید که این منظور را برآورده می سازند زیرا صدق بعضی از جمله ها شرط اول چنین دلالتی است. از این رو اینکه جمله پیرو: کسی که بیضوی بودن مدارهای کرات را کشف کرد واقعاً بر شیئی دلالت دارد یا فقط ظاهراً چنین به نظر میرسد و در واقع هیچ مصداق ندارد بستگی دارد به صدق جمله : کسی بوده است که بیضوی بودن مدارهای کرات را کشف کرده است . " و به همین سبب ظاهراً چنین به نظر می رسد که جمله پیروی که آوردیم این اندیشه را که کسی بوده است که بیضوی بودن مدارهای کرات را کشف کرده است به صورت جزئی از معنای خود در بر داشته باشد. اگر چنین باشد نفی جمله عبارت خواهد بود از :

۲۸۱

یا کسی که بیضوی بودن مدارهای کرات را کشف کرده است در تنگدستی نمرده است یا کسی نبوده است که بیضوی بودن مدارهای کرات را کشف کرده باشد. این نقیصه ناشی از نقص زبان است و حتی زبان سمبليك تحلیل ریاضی نیز روی هم رفته از این نقص بری نیست؛ حتی در زبان ریاضی نیز ترکیبهایی از نمادها یافت می شوند که ظاهراً به نظر می رسد بر چیزی دلالت دارند حال آنکه دست کم تاکنون مصداقی ندارند مثلا میتوان از سلسله های واگرای بی نهایت نام برد. از این وضع میتوان پرهیز کرد یعنی قرار خاصی بگذاریم و بگوییم سلسله های واگرای بی نهایت بر عدد صفر (ه) دلالت دارند زبانی که از لحاظ منطقی کامل باشد (Begriffsschritt) باید این شرطها را برآورده سازد که در آن هر عبارتی که از لحاظ دستوری ساخت درستی داشته و از نشانه هایی که قبلا معرفی شده باشند به صورت اسم خاص ساخته شده باشد در واقع بر شیئی دلالت کند و هیچ نشانه ای به صورت اسم خاص معرفی نشود مگر آنکه مصداقی برای آن تعبیه شده باشد. کتابهای منطق در مورد خطاهای منطقی که زاییده ابهام عبارتها هستند هشدارها می دهند. من اهمیت این هشدار را کمتر نمیدانم که در مورد نامهای خاصی که ظاهراً نام خاص هستند اما مصداق ندارند نیز هشدار دهیم. تاریخ ریاضیات نشان می دهد که چه خطاهایی بدین طریق پیدا شده است. این فقدان مصداق به همان آسانی ابهام و چه بسا آسانتر امکان عوام فریبی ایجاد می کند. عبارت آن اراده مردم مثالی در این مورد است؛ زیرا آسان میتوان اثبات کرد که در هر حال برای این عبارت مصداق مورد قبول عموم وجود ندارد بنابراین از میان برداشتن منشأ این خطاها، دست کم در علم و آن هم به یکباره هرگز بی اهمیت نیست. در چنین صورتی ایرادهایی مانند ایرادی که در بالا مورد بحث واقع شد غیر ممکن می گردد زیرا صدق اندیشه به مصداق داشتن یا مصداق نداشتن اسم خاصی وابسته

نخواهد بود. به بررسی این عبارتهای اسمی میتوان بررسی انواع عبارتهای وصفی و قیدی را که از لحاظ منطقی با عبارتهای اسمی نزدیک هستند اضافه کرد. عبارتهای وصفی را نیز می توان برای ساختن اسمهای خاص مرکب به کار برد هر چند که برخلاف عبارتهای اسمی، به خودی خود برای این منظور نیستند. این

۲۸۲

گونه عبارتهای وصفی را باید معادل صفت دانست به جای جذر ۴ که کوچکتر از ۰ است می توان گفت جذر منفی ۱۴۴۴۴ در این جا اسم خاص مرکبی داریم که به كمك حرف تعریف مفرد از عبارتی برای مفهومی ساخته شده است. این کار در هر حال مجاز است به شرط آنکه مفهوم به يك و فقط به يك شيء واحد راجع شود ۱۵ .

برای مفاهیم میتوان عبارتها را چنان ساخت که نشانه های يك مفهوم با عبارتهای وصفی داده شود چنانکه در مثال ما با عبارت که کوچکتر از هاست آمده است. روشن است که این عبارت و صفی نیز مانند عبارت اسمی نمی تواند اندیشه ای به عنوان معنا یا ارزشی به عنوان مصداق در برداشته باشد. معنای آن، که می توان آن را در بسیاری از موارد با یک صفت واحد نیز بیان کرد فقط جزئی از اندیشه است. در این مورد نیز مانند عبارت اسمی ، فاعل مستقلی در کار نیست و از این رو امکان ندارد که بتوان معنای عبارت پیرو را در جمله مستقلی تکرار کرد.

مكانها، لحظه ها و امتدادهای زمانی را اگر از لحاظ منطقی بنگریم شیء هستند؛ از این رو دلالت زبانی بر مکان معین و لحظه معین و امتداد زمانی را باید اسم خاص بشمار آورد. بدین گونه عبارتهای قیدی مربوط به مکان و زمان را می توان برای ساختن چنین اسم خاصی بکار برد به همان ترتیب که در مورد عبارتهای اسمی و عبارتهای وصفی دیدیم به همین ترتیب عبارتهایی می توان ساخت که مفهوم مکان و غیره را برسانند. این نکته را نیز باید یادآور شد که معنای این عبارتهای پیرو را نمیتوان در جمله مستقل باز آفرید زیرا یکی از اجزای لازم آن، یعنی تعیین مکان یا زمان وجود ندارد و فقط با ضمیر نسبی یا موصول نشان

داده می شود ۱۶ .

برتال جامع علوم الثانی در عبارتهای شرطی نیز معمولا نشانه نامعین مبهمی یافت می شود که در عبارت وابسته قرینه مشابهی دارد. دیدیم که چنین موردی در عبارتهای اسمی ، وصفی و قیدی پیش می آید . ) از آن جا که هر نشانه این چنینی به نشانه دیگری راجع می شود، هر دو عبارت با یکدیگر یک کل پیوسته تشکیل می دهند که قاعدتا اندیشه واحدی را بیان میکند. در جمله اگر عددی کوچکتر از ۱ و بزرگتر از باشد، توان ۱ نیز کوچکتر از و بزرگتر از است . جزء مورد بحث واژه "عددی". عبارت شرطی و واژه آن در عبارت وابسته است. به سبب همین ابهام است که دوم آن در

۲۸۳

معنی کلیتی بدست می آورد که از قانون انتظار میرود. همین است که باعث می شود عبارت مقدم به تنهایی اندیشه کاملی به صورت معنا در برنداشته باشد و موقع ترکیب با عبارت تالی يك اندیشه و فقط يك اندیشه را بیان کند که اجزاء آن دیگر اندیشه نیستند. به طور کلی نادرست است که بگوییم در قضیه شرطی دو قضیه در رابطه متقابل قرار گرفته اند. اگر چنین چیزی با مشابه آن گفته شود، واژه "قضیه به همان معنایی به کار رفته است که آن را با واژه " اندیشه مربوط دانسته ام به نحوی که من میتوانم گفته بالا را بدین صورت در آورم هر اندیشه شرطی رابطه متقابلی است بین دو اندیشه . " این گفته تنها در صورتی درست است که نشانه مبهمی در کار

نباشد ۱۷ اما در این صورت دیگر کلیتی هم در کار نخواهد بود. اگر بخواهیم لحظه ای از زمان را در عبارتهای شرطی و وابسته، هر دو نشان دهیم این کار اغلب فقط با بکار بردن زمان حال فعل صورت می گیرد که در چنین

موردی زمان حال زمانی را نشان نمی دهد. پس این شکل دستوری زمان حال فعل ]

همان نشانه مبهم است که در جمله های پایه و پیرو قرار میگیرد. مثالش این است:

وقتی که خورشید در مدار رأس السرطان است نیمکره شمالی درازترین روز را

خواهد داشت. در این جا نیز ممکن نیست معنای عبارت پیرو با يك جمله كامل بیان شود زیرا این معنا اندیشه کاملی نیست. اگر بگوییم خورشید در مدار رأس السرطان است این جمله بر زمان کنونی ما دلالت دارد و از این رو معنا تغییر می کند. اندیشه موجود در معنی جمله پایه نیز به همین اندازه اندک است ؛ فقط کل جمله که مرکب از جمله پایه و جمله پیرو است چنین معنائی دارد. این را نیز می افزائیم که در جمله های مقدم و تالی ممکن است چندین جزء مشترك به صورت

مبهم نشان داده شود. برتال جامع علوم انسانی واضح است که عبارتهای اسمی که با کسی ؟ که یا چیزی که و قیدی مانند جایی که"، "وقتی که"، آغاز می شوند باید غالباً به صورتی تعبیر شوند که معنای عبارتهای شرطی داشته باشند، مثلا: کسی که به قیر دست بزند دستش و عبارتهای

کثیف می شود . " عبارتهای وصفی نیز می توانند جایگزین عبارتهای شرطی شوند. بدین

صورت، معنای جمله ای که پیش از این آوردیم میتواند این صورت را پیدا کند:

توان دوم عددی که کوچکتر از ۱ و بزگتر از باشد نیز کوچکتر از ۱ و بزرگتر از ه است.

۲۸۴

اگر جزء مشترك دو عبارت با اسم خاصی نشان داده شود، وضع به کلی فرق می کند. در جمله :

ناپلئون که جناح راست خود را در خطر می دید، خود فرماندهی نگهبانان خود را علیه پایگاه دشمن بر عهده گرفت.

دو اندیشه بیان شده است:

. ناپلئون جناح راست خود را در خطر می دید. . ناپلئون خود فرماندهی نگهبانان خود را علیه پایگاه دشمن بر عهده گرفت. هر جا و هرگاه که چنین وضعی پیش آید باید فقط با توجه به متن، تکلیف آن تعیین شود؛ اما با وجود این باید پذیرفت که تکلیف آن متن قطعاً تعیین می شود. اگر تمام جمله به صورت يك حكم ادا شود ضمن ادای آن هر دو جزء آن هر دو جمله سازه را تصدیق کرده ایم. اگر یکی از جمله ها کاذب باشد تمام جمله کاذب است . در این جا با موردی سر و کار داریم که عبارت پیرو به خودی خود اندیشه کاملی به صورت معنی در بردارد به شرط آنکه با نشان دادن زمان و مکان آن را کامل کنیم. بنابراین مصداق عبارت پيرو يك ارزش است. پس می توان انتظار داشت که عبارت پیرو بی آنکه به ارزش کل جمله لطمه ای وارد آید با جمله ای عوض شود که همان ارزش را داشته باشد. در واقع هم همین طور است: اما باید توجه داشت که به دلایلی که صرفاً جنبه دستوری دارد فاعل جمله باید ناپلئون" باشد زیرا تنها در این صورت است که میتوان آن را به صورت عبارتی وصفی در آورد که متعلق به ناپلئون" باشد. اما اگر از این خواسته صرفنظر شود که عبارت بدینصورت بیان گردد و پیوند دو عبارت با "و" برقرار شود این محدودیت از میان می رود. عبارتهای پیرو که با «گرچه شروع میشوند نیز مبین اندیشه های کاملی هستند. حرف ربط «گرچه معنی ندارد و معنای عبارت را تغییر نمی دهد بلکه تنها آن را به طرز خاصی روشن می سازد ۱۸ میتوانیم عبارت تصدیقی [Concessive) را بی آنکه لطمه ای به کل جمله وارد شود با عبارت دیگری به همان ارزش عوض کنیم، اما در این صورت ممکن است چنین به نظر رسد که آن روشنی که حرف ربط «گرچه به عبارت میدهد نامناسب باشد و مانند آن است که ترانه ای غم انگیز به طرزی شاد خوانده شود.

۲۸۵

در مواردی که ذکر کردیم صدق كل جمله متضمن صدق عبارتهای سازه نیز بود. اگر عبارت شرطی به جای آنکه نشانه های مبهم داشته باشد اسم خاص یا معادل اسم خاص داشته باشد وضع فرق میکند. در جمله : «اگر خورشید طلوع کرده است آسمان بسیار ابری است. » زمان زمان حال است یعنی معین است. و مکان را نیز باید به صورت مکان معین دانست. در این جا می توان گفت که بین ارزش عبارت شرطی و ارزش عبارت وابسته قائل به وجود رابطه ای شده ایم. یعنی دیگر موردی پیش نمی آید که در آن جمله مقدم صادق باشد و جمله تالی کاذب . بنابر این اگر خورشید هنوز طلوع نکرده باشد جمله ما صادق است خواه آسمان بسیار ابری باشد یا نباشد و همچنین اگر خورشید طلوع کرده باشد و آسمان بسیار ابری باشد. از آنجا که در این جا فقط پای ارزشها در میان است هر عبارت سازه را می توان با عبارت دیگری که دارای همان ارزش باشد عوض کرد بی آنکه ارزش کل جمله تغییر کند. شک نیست که دیگر رنگ و آبی که موضوع با آن مطرح گردیده معمولاً متناسب نیست و اندیشه آشکارا مخدوش به نظر می رسد اما این امر ربطی به ارزش آن ندارد همواره باید توجه داشت که با اندیشه های فرعی درگیر نشویم یعنی آن اندیشه های فرعی که صراحتاً بیان نشده و بنابراین در معنا نباید به حساب آید. از این رو نیز نیازی نیست که ارزش آنها به حساب آید ۱۹ . موارد ساده تاکنون مورد بحث قرار گرفت. حال ببینیم چه فرا گرفته ایم.

معمولاً عبارت پیرو اندیشه ای را به عنوان معنا در بر ندارد بلکه جزئی از اندیشه ای را در بر دارد و در نتیجه ارزشی به عنوان مصداق ندارد دلیل این امر آن است که یا واژه های عبارت پیر و مصداق غیر مستقیم دارند به نحوی که آنچه اندیشه است مصداق عبارت پیرو است نه معنی آن یا آنکه به سبب وجود يك نشانه مبهم ، عبارت پیر و ناقص است و فقط در صورتی مبین اندیشه است که با عبارت پایه ترکیب شود. با وجود این مواردی پیش می آید که معنای عبارت پیرو اندیشه کاملی است. در این موارد میتوان عبارت پیرو را با عبارت هم ارزش آن عوض کرد بی آنکه لطمه ای به ارزش کل جمله وارد شود به شرط آنکه مانع دستوری وجود نداشته باشد.

بررسی تمام عبارتهای پیر و که ممکن است پیش آید نشان می دهد که پاره ای از این عبارتها در مقولات بالا جای نمی گیرد تا آنجا که به ذهن من می رسد دلیل این

۲۸۶

امر آن است که این عبارتهای پیر و معنای ساده ای ندارند. به نظر می رسد که ما تقریباً همیشه با اندیشه های اصلی که بیان میکنیم اندیشه هایی فرعی را نیز همراه می کنیم که هر چند بیان نشده اند اما شنونده بر طبق قواعد روانشناسی آنها را با شنیدن واژه های ما تداعی میکند و از آنجا که ظاهراً اندیشه فرعی، تقریباً مانند خود اندیشه اصلی با واژه های ما به روال خود پیوند دارند ما نیازمند بیان اندیشه فرعی نیز هستیم. معنی جمله بدین طریق غنی میشود و چه بسا پیش می آید که اندیشه های ساده ما از عبارتها بیشتر باشد. در بسیاری از موارد معنی جمله را باید به همین شیوه فهمید در موارد دیگر شک پیش آید که آیا اندیشه فرعی متعلق به معنای جمله است یا فقط آن را همراهی میکند ۲۰ شاید استنباط شود که جمله :

ناپلئون که جناح راست خود را در خطر می دید، خود فرماندهی نگهبانان خود را علیه پایگاه دشمن بر عهده گرفت.

نه تنها دو اندیشه ای را که در بالا نشان دادیم بیان میکند بلکه این اندیشه را نیز بیان می کند که شناختن خطر دلیلی بود بر اینکه ناپلئون فرماندهی نگهبانان خود را علیه پایگاه دشمن بر عهده بگیرد. حتی میتوان تردید داشت که آیا این اندیشه فقط در لفافه مورد اشاره قرار گرفته یا واقعاً بیان شده است. این موضوع را مورد بررسی قرار می دهیم که آیا اگر تصمیم ناپلئون پیش از آنکه خطر را می دید، اتخاذ شده بود جمله ما کاذب میبود یا نه. اگر برغم چنین امری باز هم جمله ما صادق باشد ، دیگر نمی توان اندیشه فرعی را جزئی از معنی دانست. چه بسا کسی جانب این نظر را بگیرد. شق دیگر وضع بسیار پیچیده ای بوجود می آورد در این شق اندیشه های ساده بیش از شمار عبارتها خواهد بود. اگر جمله ناپلئون جناح راست خود را در خطر می دید. » با جمله دیگری که همان ارزش را داشته باشد، مثلا و ناپلئون در آن موقع بیش از ۴۵ سال داشت عوض شود نه تنها اندیشه اول، بلکه اندیشه سوم نیز عوض می شود. از این رو ارزش اندیشه سوم نیز ممکن است تغییر کند و این در صورتی است که سن ناپلئون دلیل تصمیم او برای بر عهده گرفتن فرماندهی نگهبانانش بر ضد دشمن نباشد. این نشان میدهد که چرا عبارتهایی را که ارزش برابر دارند همیشه نمی توان در این گونه موارد جایگزین یکدیگر کرد. عبارت از راه

پیوند با عبارت دیگر اندیشه بیشتری را بیان میکند تا به تنهایی .

۲۸۷

حال مواردی را در نظر بگیریم که این وضع پیوسته رخ می دهد.

در جمله :

بیل [Bebel] به اشتباه گمان می کند که برگشت آلزاس - لورن میل فرانسه را به انتقام فرو می نشاند. » دو اندیشه بیان شده است که با وجود این با عبارتهای مقدم و تالی یعنی با

عبارات زیر نشان داده نشده است : ۱ بیل معتقد است که برگشت آلزاس - لورن میل فرانسه را به انتقام فرو می نشاند . ۲ برگشت آلزاس - لورن میل فرانسه را به انتقام فرو نمی نشاند.

در عبارت اندیشه اول، واژه های عبارت ،پیرو مصداق غیر مستقیم خود را دارند حال آنکه در عبارت اندیشه دوم همان واژه ها مصداق متعارف خود را دارند. این نشان میدهد که عبارت پیرو در جمله مرکب اصلی را باید دوبار در نظر گرفت و هربار با مصداقی متفاوت عبارت پیرو یکبار بر اندیشه دلالت دارد یکبار بر ارزش. از آنجا که تمام مصداق جمله پیرو ارزش بشمار نمی آید ما نمی توانیم به عوض کردن جمله مزبور با جمله ای هم ارزش آن اکتفا کنیم. نکات مشابهی در مورد عباراتی که پس از صیغه های فعلهای «دانستن» کشف کردن» و «معلوم است اندیشه ها را داریم : . یخ از آب سبکتر است. ۲. اگر چیزی از آب سبکتر باشد روی آب می ایستد. یخ روی آب می ایستد.

که می آید صدق میکند. ما به وسیله عبارت پیروی که بیان علت میکند و عبارت پایه همبسته آن چند اندیشه را بیان میکنیم که با این حال به طور جداگانه با عبارتهای اصلی متناظر نیستند. در جمله چون یخ از آب سبکتر است روی آب می ایستد.» این

اما ضروری نیست که اندیشه سوم با صراحت بیان شود زیرا در دو اندیشه دیگر مندرج است. از سوی دیگر نه ترکیبی از اندیشه اول و اندیشه سوم و نه ترکیبی از اندیشه دوم و اندیشه سوم معنای جمله ما را نمی دهد. حال ملاحظه می شود که

۲۸۸

جمله پیرو: «چون یخ از آب سبکتر است اندیشه اول و بخشی از اندیشه دوم را بیان می کند. به همین سبب است که جمله پیرو را نمی توان با جمله هم ارزش آن عوض کرد؛ زیرا چنین کاری اندیشه دوم ما را تغییر میدهد و به همین سبب چه بسا ارزش آن را هم تغییر دهد.

در جمله: «اگر آهن سبکتر از آب بود روی آب می ایستاد.» هم وضع از همین قرار است در این جا دو اندیشه داریم یکی آنکه آهن سبکتر از آب نیست و دیگر آنکه اگر چیزی سبکتر از آب باشد روی آب می ایستد. در این جا نیز عبارت پيرو يك اندیشه و بخشی از اندیشه دیگر را بیان می کند.

اگر جمله ای را که قبلا در نظر گرفتیم تفسیر کنیم » پس از آنکه شلسویگ - هولشتاین از دانمارک جدا شد پروس و اتریش با یکدیگر جنگیدند. »، و چنان تفسیر کنیم که این اندیشه را بیان کند که شلسویگ - هولشتاین زمانی از دانمارک جدا شد، ما اولا همین اندیشه را داریم و ثانیاً این اندیشه را که در زمانی ، که با عبارت پیرو به طور دقیقتر تعیین میشود پروس و اتریش با یکدیگر جنگیدند. در این جا نیز عبارت پیرو نه فقط يك انديشه بلکه بخشی از اندیشه دیگر را نیز بیان میکند. بنابراین نمیتوان به طور کلی عبارت پیرو را با عبارت دیگری که با آن هم ارزش باشد عوض کرد.

بر شمردن کامل همه امکاناتی که زبان فراهم می آورد دشوار است؛ اما من امیدوارم دست کم دلیلهای اساسی این امر را بدست داده باشم که چرا عبارت پیرو را همیشه نمی توان با عبارت هم ارزش آن عوض کرد. بی آنکه به صدق کل ساختار جمله لطمه ای وارد آید. این دلایل ناشی از آن است که : (۱) در مواردی عبارت پیرو بر ارزش دلالت ندارد زیرا فقط بخشی از یک اندیشه را بیان می کند؛ (۲) در مواردی عبارت پیرو بر ارزش دلالت دارد اما محدود به همین نیست؛ زیرا معنای عبارت حاوى يك اندیشه و بخشی از اندیشه دیگر است. مورد اول در جایی پدید می آید که: (الف) واژه ها مصداق غیر مستقیم داشته باشند، (ب) در مواردی که بخشی از جمله به جای آنکه نام خاص باشد نشانه مبهمی باشد. در مورد دوم عبارت پیرو را میتوان دوبار در نظر گرفت، يك بار با همان مصداق متعارف آن و بار دیگر با مصداق غیر مستقیم آن یا معنای بخشی از عبارت پیرو ممکن است در عین حال جزئی از اندیشه دیگر باشد که هرگاه همراه با اندیشه ای

۲۸۹

در نظر گرفته شود که به طور مستقیم با عبارت پیرو بیان شده است، معنای کل جمله

را تشکیل می دهد. از آنچه که ذکر شد این نکته با احتمال کافی بر می آید که هرگاه در مواردی نتوان عبارت پیروی را با عبارت هم ارزش آن عوض کرد این نکته را نمی توان دلیل بر رد نظریه ما دانست که میگوییم ارزش عبارت است از مصداق جمله ای که

اندیشه ای معنایش باشد.

حال به ابتدای بحث خود باز گردیم. وقتی دریافتیم که الف = الف و الف = ب ارزشهای خبری متفاوتی دارند توضیح آن این است که از لحاظ شناخت معنای جمله یعنی اندیشه ای که با جمله بیان شده است از مصداق آن - یعنی ارزش آن - اعتبار و اهمیت کمتری ندارد حال اگر الف = ب باشد در واقع مصداق «ب» همان مصداق «الف» است و از این رو ارزش الف = ب همان ارزش الف = الف است. به رغم این نکته معنای «ب» غیر از معنای «الف» و از این رو معنایی که در الف = ب بیان شده است غیر از معنایی است که در الف = الف بیان شده است. در این صورت دو جمله دارای ارزش خبری یکسانی نیستند. اگر مراد از «حکم» پیشروی از اندیشه به ارزش آن باشد چنانکه در این مقاله بوده است، پس می توان گفت که احکام نیز با یکدیگر تفاوت دارند.

پی نوشتها و مآخذ :

۱ این واژه [ برابر = equality را به معنای این همانی بکار میبرم و مرادم آن است که والف = به بدین معنی است که والف همان ب است یا والف و ب یکی است ..

۲ یادداشت مترجم انگلیسی اشاره است به کتاب فرگه با مشخصات زیر: Begriffsshrift, eine der arithmetischen nachgebildete Formelsprache des reinen Denkens (Hall, 1879).

Ueber Begriff und Gegenstand (Vierteljahrsschrift für Wissenschaftliche Philosophie XVI 1892], 192-205). یادداشت مترجم انگلیسی نگاه کنید به مقاله فرگه با مشخصات زیر:

[ مقاله مذکور زیر عنوان ON CONCEPT AND OBJECT درباره مفهوم و شی به انگلیسی ترجمه شده در کتاب زیر آمده است:

مفهومنگاشت زبان صوری اندیشه مجرد بر الگوی زبان حساب . ]

1. Geach and M. Black: Translations from the Philosophical Writing of Gottlob Frege (1952). درباره معنی اسم خاص واقعی مانند و ارسطوه ممکن است اختلاف عقیده پیدا شود. فی المثل می توان برای واژه ارسطو این معنی را قائل شد شاکر افلاطون و استاد اسکندر کبیر کسی که این معنا را قائل شود برای جمله

ه ارسطو در استاگیرا متولد شده معنای دیگری قائل میشود تا کسی که معتقد باشد معنای اسم «ارسطو» عبارتست

۲۹۰

از معلم اسکندر کبیر که در استاگیرا متولد شد. تا زمانی که مصداق یکی باشد این گونه تفاوتها را می توان با مسامحه پذیرفت هر چند که در ساختار نظری هر علم برهانی باید از آنها پرهیز کرد و در زبان کامل نیز نباید و خنه

کنند. ه تجربیات مستقیمی را که در آنها تأثرات حسی و افعال خود جای آثاری را که در ذهن نهاده اند می گیرند نیز می توان جزء تصورات دانست. تمایز بین خود تأثرات حسی و افعال از یکسو و آثار ذهنی آنها از سوی دیگر از لحاظ بحث ما اهمیت ندارد مخصوصاً که باد بودهای تاثرات حسی و افعال همواره با خود تأثرات و افعال همراه هستند تا صورت محسوس کامل گردد. از سوی دیگر می توان تجربه مستقیم را شامل هر شیئی دانست به شرط آنکه قابل

ادراک حسی یا واقع در مکان باشد. . بنابراین مصلحت نیست که واژه تصوره را برای دلالت بر چیزی بکار ببریم که تا این اندازه تفاوت اسامی دارد.

مراد من از اندیشه کار ذهنی اندیشیدن نیست بلکه مضمون عینی آن است که می تواند مال مشاء چند اندیشنده باشد.

چه خوب بود اگر برای نشانه هایی که فقط دارای معنی هستند اصطلاح خاصی داشتیم. اگر این گونه نشانه ها را مثلا باز نمون [representation بنامیم، واژه های هنر پیشگان روی صحنه بازنمون بشمار می آید، در واقع خود

هنر پیشه نوعی بازنمون است. یادداشت مترجم انگلیسی نگاه کنید به مقاله و درباره مفهوم و شی مشخصات این مقاله در پی نوشت ۳ مده

است

۱۰ در نظر من حکم فقط دریافتن اندیشه نیست بلکه پذیرفتن صدق آن نیز هست. ۱۱. یادداشت مترجم انگلیسی : « عبارت اسمی مجرد ترجمه لفظ به لفظ astriaxican Nennsatzen است که برگه

به کار برده و معنای آن بر من معلوم نیست.

۱۲. در جمله و الف دروغ گفت که ب را دیده است عبارت پیرو بر اندیشه ای دلالت می کند که گفته شده (اولا) آن اندیشه را الف تصدیق کرده است (ثانیاً) در حالی که الف به کذب آن اندیشه یقین داشته است. ۱۳ یادداشت مترجم انگلیسی فرگه نام پروسی جنگ را که Belle Alliance | اتحاد زیبا است به کار برده است.

۱۴ یادداشت مترجم فارسی : جذر منفی ۱۴ ترجمه عبارت 4 The negative square root of است. حرف The در زبان انگلیسی و ظاهراً معادل آن در زبان آلمانی نه تنها علامت اسم معرفه است بلکه در مواردی بر یگانگی و بی همتا بودن و منحصر به فرد بودن نیز دلالت دارد. از این رو است که فرگه در جمله بعد به حرف

تعریف مفرده اشاره میکند. بنابر این معنای دقیق عبارت انگلیسی یگانه جذر منفی ۴ است.

۱۵ ، بنابر آنچه در بالا گفتیم همواره باید اطمینان حاصل کرد که عبارتی از نوع عبارت مورد بحث دارای مصداق باشد و آن هم از طریق قرارداد خاصی صورت می پذیرد یعنی قرار میگذاریم که در مواردی که مفهوم بر هیچ

شیئی اطلاق نمی شود یا بر بیش از یک شی اطلاق میشود، مصداق آن » خواهد بود. ۱۶ در مورد این گونه جمله ها تفسیرهای گوناگون به آسانی امکان دارد. معنای جمله «پس از آن که شلسویگ -

هولشتاین (Schleswig Holstein از دانمارک جدا شد پروس و اتریش با یکدیگر جنگیدنده را می توان بدین صورت نیز تقریر کرد که پس از جدایی شلسویگ هولشتاین از دانمارک، پروس و اتریش با یکدیگر جنگیدند . »

در این تقریر البته روشن است که دیگر نباید گفت که جزئی از معنی جمله این اندیشه است که شلسویت -

هولشتاین زمانی از دانمارک جدا شده است. بلکه این جدایی پیش فرض لازمی است تا عبارت «پس از جدائی

شلويك - هولشتاین از دانمارک اصلا بتواند مصداق داشته باشد. یقین است که می توان جمله را بدین معنی

تفسیر کرد که شلسويك - هولشتاین زمانی از دانمارک جدا شده است. با این تفسیر موردی پیش می آید که پس از

این بررسی خواهد شد. برای آنکه تفاوت را روشن تر دریابیم، ذهن یک چینی را در نظر می گیریم که چون آگاهی

اندکی از تاریخ اروپا دارد معتقد است که جدا شدن شلسويك - هولشتاین از دانمارک دروغ است این چینی جمله ما را در تقریر اول به صادق می داند نه کاذب بلکه مصداق داشتن آن را انکار میکند زیرا عبارت پیرو در جمله

مصداق ندارد. این عبارت تنها به ظاهر زمانی را تعیین می کند. اما اگر جمله ما را به شیوه دوم تفسیر کند در آن

۲۹۱

اندیشه ای می یابد که آن را کاذب میداند به علاوه که جزئی از جمله در نظر او مصداق ندارد. ۱۷ گهگاه نشانه زمانی صریح وجود ندارد و باید آن را از سیاق عبارات استنباط کرد.

۱۸ همچنین است در مورد اما»، و با وجود این . ۱۹. اندیشه جمله ما را بدین صورت نیز میتوان بیان کرد و یا خورشید تاکنون طلوع نکرده است یا آسمان بسیار ابری است و این جمله نشان میدهد از این گونه جمله های مرکب چه باید فهمید. ۲۰ این نکته در موردی اهمیت می یابد که بخواهیم بدانیم گفته ای دروغ است با سوگند است با شهادت دروغ

[1] مآخذ یادداشت :

1. I rege. Gottlob: Posthumous Writings translated by P. Long and R. White. Oxford, Blackwell. 1979, p. 253.
2. Frege. Gottlob: The Foundations of Arithmetic, translated by J. 1. Austin. 2nd ed. Oxford,

Blackwell. p. x

3. Dummett. Michael: "Gottlob Frege" w: The Enevelopedia of Philosophy.ed. Paul Edwardsetal

New York. London, 1967, Vol. III, p. 226

4. Geach, Peter and Max Black: Translations from the Philosophical Writings of Gottlob Frege. 2nd

ed.. Oxford, Blackwell, 1960, p. 140.

5. Ibid. p. 234
6. Ibid. p. 143
7. Sluga. Hans D. Goulob Frege, (The arguments of philosophers). Routledg & Kegan Paul.. London, Boston and Henley, 1977, p. 162
8. (Quoted in Sluga, Ibid, p. 170
9. CI Sluga. Ibid. p. 65.
10. Dummett, Ihid, p. 225. 11. Shuga, ibid. p. 157.
11. bid
12. Ibid