بسم الله الرحمن الرحیم
در جلسه دوشنبه 24 فروردین 94 بحثی درباره نشانه شناسی مطرح شد که خلاصه اش که در سایت قرار داده شد بدین بیان بود:
ج) بحثی در حوزه نشانه شناسی
از نکاتی که خوب است هر طلبه در روز خدود 10 دقیقه برای آن وقت بگذارد علومی است که امروز در حال شتاب گرفتن است که یکی از آنها نشانه شناسی است. هرچه این علم پیشرفت کند مزه تعدد قرائات بهتر چشیده می شود. از نکات مهم اینکه چیزی بود که قبلا تقسییم ثنایی بود بعد با زحمتی امروزه ثلاثی شده و به نظر من جای رباعی و خماسی و ... هم دارد و آن تقسیم به دال و مدلول بود که امروزه در بحثهای ما تقسیم حاکی و محکی و مصداق مطرح شده؛ و در بحثهای زبانشناسی جدید، بحث صورت، معنا و نشانه؛ یا دال و مدلول و نشانه.
تقسیم دال و مدلول به عنوان تفکیک دو حوزه چیز خوبی بود اما نه به عنوان دو قسم. اگر این تفکیک به دو حوزه را بپذیریم اکنون در هر یک از این دو حوزه اصطلاحاتی داریم:
در حوزه دال برای لفظ زید: زید ملفوظ (که از جنس صوت است و در ذهن نیست)، زید مسموع (که حاصل برخورد صوت با گوش و یک گونه امر ذهنی است نه خارجی)، زید متخیل (وقتی صوت قطع شده و من دوباره لفظ زید را در ذهن احضار می کنم)، زید معقول (طبیعی لفظ زید که در همه افراد کلمه زید که توسط افراد مختلف تلفظ یا شنیده یا تخیل می شود حضور دارد). همه اینها مربوط به حوزه دال بود.
اینها تازه ناظر به تلفظ زید بود. خود کتابت هم یک داستان مفصلی دارد. [یکبار کتابت «زید» مد نظر است اما در کتابت بحث توسعه دیگری هم می یابد] مثلا ما کتابتهایی داریم که به ازایش لفظ نداریم مثلا این کتابت: (+) لفظ «به اضافه» واقعا غیر از + است [شاهدش هم اینکه در زبانهای دیگر، لفظ دیگری برای + به کار می برند.]
مهمترین مبدا علم نشانه شناسی خود قرآن کریم است (همان طور که مبدا عدد منفی هم قرآن است با آیه لبث فیهم الف سنه الا خمسین عاما) در تفسیر منسوب به امام حسن عسکری آمده انبیای قبلی که می خواستند درباره پیامبر خاتم توضیح دهند می گفتند «یاتی بکتاب من الحروف المقطعه» [روایت را در معانی الاخبار ص25 یافتم: أَنَّ اللَّهَ لَمَّا بَعَثَ مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ ثُمَّ مَنْ بَعْدَهُ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ لَمْ يَكُنْ فِيهِمْ أَحَدٌ إِلَّا أَخَذُوا عَلَيْهِمُ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِيقَ لَيُؤْمِنُنَّ بِمُحَمَّدٍ الْعَرَبِيِّ الْأُمِّيِّ الْمَبْعُوثِ بِمَكَّةَ الَّذِي يُهَاجِرُ إِلَى الْمَدِينَةِ يَأْتِي بِكِتَابٍ مِنَ الْحُرُوفِ الْمُقَطَّعَةِ افْتِتَاحَ بَعْضِ سُوَرِهِ يَحْفَظُهُ أُمَّتُهُ فَيَقْرَءُونَهُ قِيَاماً وَ قُعُوداً وَ مُشَاةً وَ عَلَى كُلِّ الْأَحْوَالِ يُسَهِّلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حِفْظَهُ عَلَيْهِمْ ] لذا بود که ابن فاخته که از خصیصین امام علی ع بود می گفت فواتح السور یستخرج منها القرآن.
از آنجا که امروز (29 فروردین 94) به این بحث برگشت شد و احتمالا چند روزی این بحث ادامه داشته باشد مستقلا تاپیک جدیدی برایش باز کردم و انشاء الله بحثهای مربوطه را در اینجا می گذارم:
جلسه شنبه 29 فروردین 1394:- در جلسات قبل در بحث نشانه شناسی درباره حوزه دال توضیحاتی داده شد. خود دال انواعی دارد که شاید حدود 7، 8، 10 نوع کلی بشود. من کلمات مرتبط با این بحث را گرد آوری کردم حدود 35 کلمه است: علامت، رمز، نماد، نمودار، آرم، سمبل، اسم، لقب، کنایه، شَما، نفشه و ... . یکبار حدود 70 واژه یافته بودم.
در یک تقسیم شاید بتوان کل نشانه ها را به سه دسته تقسیم کرد: نشانه های قراردادی (مثلا علامت تعجب در تابلوهای رانندگی به معنای «ایست»)، نشانه های توصیفی (مثلا خطی با انحنا به راست که نشانه «گردش به راست» است) و نشانه های طبیعی (مثلا عکس خود چیزی را برای نشانه آن قرار دهند)
اما بحث در حوزه مدلول بمراتب مهمتر است. آقای عارفی در کتاب مطابقت صور ذهنی با خارج، آمده بود و در ناحیه مدلول، حاکی و محکی و مصداق را از هم جدا کرده بود. به هر حال اینها جای کار جدی دارد. الان کسی فقط بحثهای تفسیری مسلمانها را که ذیل بحث حروف مقطعه مطرح شده مرور کند می بیند که چه مطالب مهمی درباره نشانه شناسی در بحثهای آنهخا مطرح شده که امروز هنوز این علم به افق آن بحثها نرسیده است که از باب نمونه به برخی اشاره می شود. ما این اقوال را می آوریم و خود شما قضاوت کنید که با توجه به حوزه دال و مدلول اینها در کجا قرار می گیرند:
مرحوم طبرسی در مجمع البیان درباره حروف مقطعه ابتدا می گوید برخی گفته اند این سری است بین خدا و رسول و سپس 10 قول درباره اینها مطرح می کند. علامه طباطبایی در المیزان با ارجاع بع مجمع، عملا با احتساب همین قول، یازده قول را مطرح می کند. ابن عاشور (مفسر معاصر اهل سنت) در التحریر و التنظیر، 21 قول را درباره اینها مطرح می کند. [آن گونه که رشید رضا نقل کرده ظاهرا فخر رازی است که این احصاء 21 قول را انجام داده و وی هم این قول که اینها رمز بین خدا و روسل است از این 21 قسم خارج دانسته زیرا بقیه 21 قول همگی معنایی برای این حروف قائلند اما این قول خیر. مطلب رشیدرضا در تفسیر المنار ج8 ص 267 آمده که از فخر رازی نقل کرده را در لینک زیر می توانید بخوانید.
http://lib.eshia.ir/41753/8/267 دیدگاه خود رشیدرضا که خیلی از خودش تعریف می کند از صفحه 262 شروع می شود. ضمنا مطلب در تفسیر فخر رازی در ابتدای تفسیر سوره بقره ج2 ص250 تا 265 آورده است]
جالب توجه اینکه هیچ یک از اینها قول ابوفاخته را که به نظر ما بهترین قول بود، به عنوان یک قول در عرض بقیه مطرح نکرده است؛ قول وی را طبری نه در بحث از حروف مقطعه، بلکه در بحث از آیات محکم و متشابه آورد که وی می گوید محکمات همین حروف مقطعه است که منها ستخرج القرآن و قبلا اشاره کردیم که با یک بی اعتنایی جدی مواجه شد هم علامه طباطبایی آن را کنار گذاشت و هم در میان اهل سنت، ثعالبی (قرن 5) یک حمله تندی به وی کرده است.
روایتی را مجمع از کتب عامه نقل می کند (این را ثعلبی در تفسیرش آورده [تفسیر ثعلبی ج1 ص136]) که امیرالمومنین فرمودند: إِنَّ لِكُلِّ كِتَابٍ صَفْوَةً، وَصَفْوَةُ هَذَا الْكِتَابِ حُرُوفُ التَّهَجِّي. صفوه دو معنی دارد: صافی و خالص و پاک (العسل المصفی) و انتخاب شده (صفوه المرسلین). هر چه باشد با تعبیر ابوفاخته خیلی قرابت دارد و این مطلب را قبلا در تفسیر منسوب به امام عسکری بود (و ابن عاشور هم در تفسیرش آورده) که امام صادق ع فرمود انبیای گذشته وقتی می خواستند خبر از پیامبر خاتم دهند می گفتند یاتی بکتاب بحروف مقطعه.
سوال: در قرآن بعد از حم عسق می فرماید: کذلک یوحی الیک و الی الذین من قبلک.
پاسخ: این اشاره به سنخ وحی است. یعنی ریخت وحی طوری است که ابتدا مقطعه است و سپس وصل می شود. اما وقتی به آنها نازل می شد دیگر حروف مقطعه نداشت. یعنی فقط وصل شده بود. زیرا تورات و انجیل قرار نبوده که تدوین کل تکوین باشد. (مهم است که حروف مقطعه اولا انگیزه ای برای تحریفش نیست و ثانیا انگیزه برای حفظش زیاد است با این حال هیچ جا نقل نشده که بگویند در تورات و انجیل و ... چنین حروفی بوده است و اگکر می بود اقتضای تحریف و حذف شدن نداشت)
اما ارتباط این بحث با نشانه شناسی. ما غالبا مدلول و مفهوم و معنا و مقصود را یکی می گیریم. اما اینها با هم تمازیات دقیقی دارد.
مثلا یک قول رایج درباره این حروف این است که حضرت که می خواست برای مردم قرآن را بخواند همهمه می کردند که صدای حضرت شنیده نشود لذا این حروف ابتدا می آمد مردم چون جدید و عجیب بود ساکت می شدند و بعد آیات می آمد. نزد کسی که به این قول قائل است: این حروف نشانه هایی هستند که مدلول ندارند اما مقصود دارند. پس مدلول می تواند غیر از مقصود باشد. شبیه حروف نداء (مانند یا) که مقصود دارد اما مدلول ندارد. (جالب هم این است که دلالت حرف نداء بر مقصود هم تابع وضع است زیرا در زبانهای مختلف حروف ندا متفاوت هستند)
قول دیگر این است که
آنها راجع به مدت قومى و اجل اقوام دیگر است. مثلا در تفسیر عیاشی روایت بود که حضرت به کسی که با استهزا به اینها می نگریست نهیب زد و بعد گفت شماره ما به ازای حروف را سوال کرد و بعد فرمود حالا جمع بزن. این سال سقوط بنی امیه است. حال آیا در این قول، این حروف مدلول دارد؟ مثل قبلی نمی شود گفت که مدلول دارد. اما مدلول متعارف [که مثلا مدلول لفظ زید، شخص زید است] هم نیست. مقصود که دارد. آیا معنی دارد؟
به هر حال، اقوال مسلمین درباره حروف مقطعه نوعی بیان دیدگاه های مختلف درباره نشانه شناسی است که انشاء الله فردا ادامه این اقوال را از این جهت پی می گیریم.
****************
تقریر جدید:
************
تقریر آقای صراف:
24/1/1394
· با شرایطی که الآن هست که علیه شیعه مطرح می‌کنند که قائل به تحریف قرآن است بحث در این مورد ضرورت دارد ولی باید دو جهت را با هم پیش ببریم: 1-قرآن چیست؟ 2-مصاحفی که قرآن خودش را در آن نشان داده چه سرگذشتی داشته؟
· اگر تعدد قراءات چیز خوبی است آیا همه وجوهش خوب است؟
· تعدد قراءات سه حوزه متفاوت دارد: 1-قراءت متعدد است و مربوط به نحوه اداء است اما قطع داریم که مال ملک وحی نیست و مال قاری بعد از او است و مربوط به لهجه قاری است و اداء الفاظ است و سر سوزنی اثری در معنای آیات ندارد. 2-حوزه‌ای که مربوط می‌شود به اینکه ملک وحی می‌توانسته دو جور بیاورد و دو جور هم خوانده شده ولی منشأ آن اجتهادات و استحسانات و ذوق قاری است. 3-اختلاف مربوط به روایت و متکی به روایت. در این حوزه سوم لحن چندان اهمیتی ندارد.
· معمولاً اصول القراءات مربوط می‌شود به ادای الفاظ اما اصلی مثل وقف در معنا دخالت دارد.
· مطلب مهمی است که در علومی که در حال رشد است مطالعه شود. یکی از این علوم نشانه‌شناسی است.
· یکی از تقسیمات مطرح شده در فضای علمی دال و مدلول بود که در حال حاضر تقسیم ثلاثی شده. مثلاً در جایی شده: حاکی، محکی، مصداق. در کتب زبانشناسی: صورت، معنا، نشانه.
· اصطلاحات و زوایای بحث به قدری گسترده شده که باید حوزه‌بندی کرد. شاید بهتر باشد بگوییم دو حوزه داریم: حوزه دال و حوزه مدلول.
· مثلاً لفظ زید مال حوزه دال است و شخص زید و مفهوم جزئی زید در حوزه مدلول‌اند. طبیعی لفظ زید در حوزه دال است. تصویر ذهنی لفظ: لفظ زید که از دهان بیرون آمد یک صوت است که یک چیز خارجی است اما زیدی که قوه سامعه ما درک کرد و انتقاش این صوت در قوه سامعه سامع یک زید مسموع است، در لحظه استماع با زمانی که همان را یادآوری می‌کند فرق می‌کند و حین یادآوری یک زید متخیل است. ملفوظ، مسموع، متخیل، معقول: معقول زمانی است که به صورت طبیعی لفظ درک شد. اینها همه در حوزه دال شد.
· وقتی لفظ را نوشتیم، حتی آن کسی که کر بوده از اول می‌تواند با این نقش کار کند و این هم در حوزه دال است. در علم نشانه‌شناسی هر آنچه در حوزه دال است را نشانه می‌گویند. علاماتی مثل + و = و – وجود دیگری برای «به اضافه» نیست بلکه یک نماد و علامت است.
· مبدأ نشانه‌شناسی را می‌توان در قرآن پی‌جویی کرد. یکی از چیزهایی که انبیاء در بشارت به آخرین پیامبر داشتند حروف مقطعه است و این حروف مقطعه مبدأ نشانه‌شناسی است.
شرح وافیه.xps