بسم الله الرحمن الرحیم

روایات لو رآه واحد لرآه ألف-خمسون

باسْمه تعالي

مرحوم شیخ روایتی را از محمد بن مسلم نقل می‌کنند که این روایت در تهذیب دنباله‌ای دارد که در استبصار نیست:

«وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ وَ حَمَّادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِذَا رَأَيْتُمُ الْهِلَالَ فَصُومُوا وَ إِذَا رَأَيْتُمُوهُ فَأَفْطِرُوا، وَ لَيْسَ بِالرَّأْيِ وَ لَا‌ بِالتَّظَنِّي، وَ لَكِنْ بِالرُّؤْيَةِ. وَ الرُّؤْيَةُ لَيْسَ أَنْ يَقُومَ عَشَرَةٌ فَيَنْظُرُوا فَيَقُولَ وَاحِدٌ: «هُوَ ذَا هُوَ» وَ يَنْظُرَ تِسْعَةٌ فَلَايَرَوْنَهُ؛ إِذَا رَآهُ وَاحِدٌ، رَآهُ عَشَرَةُ آلَافٍ. وَ إِذَا كَانَ عِلَّةٌ، فَأَتِمَّ شَعْبَانَ ثَلَاثِينَ. وَ زَادَ حَمَّادٌ فِيهِ: وَ لَيْسَ أَنْ يَقُولَ رَجُلٌ هُوَ ذَا هُوَ لَا أَعْلَمُ إِلَّا قَالَ وَ لَا خَمْسُونَ. وَ‌ رَوَاهُ الْكُلَيْنِيُّ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ مِثْلَهُ إِلَى قَوْلِهِ إِذَا رَآهُ وَاحِدٌ رَآهُ أَلْفٌ. وَ لَمْ يَزِدْ عَلَى ذَلِكَ وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ مِثْلَهُ.»¹

مقصود از «وَ زَادَ حَمَّادٌ فِيهِ: وَ لَيْسَ أَنْ يَقُولَ رَجُلٌ هُوَ ذَا هُوَ لَا أَعْلَمُ إِلَّا قَالَ وَ لَا خَمْسُونَ.» چیست؟ استاد مفیدی در جلسه۵۳ (‌‌‌شنبه ۱۳اسفند۱۴۰۱) این جمله را ظاهر در احتمال اول دانستند. همان جلسه، یکی از فضلاء درس احتمال دومی مطرح کردند. سپس یکی از طلاب درس، احتمال سوم و چهارمی را هم مطرح کرد که استاد در جلسه۵۷ (یک‌‌‌‌شنبه ۲۱اسفند۱۴۰۱) این احتمالات را بررسی فرموده و مقصودشان در احتمال اول را بیشتر توضیح دادند.

احتمالات در اضافه‌ی حماد

احتمالات در «وَ زَادَ حَمَّادٌ فِيهِ: وَ لَيْسَ أَنْ يَقُولَ رَجُلٌ هُوَ ذَا هُوَ لَا أَعْلَمُ إِلَّا قَالَ وَ لَا خَمْسُونَ.»:

احتمال اول: ادامه‌ی فرمایش حضرت

«وَ لَا خَمْسُونَ.» ادامه‌ی فرمایش حضرت است؛ یعنی حضرت فرموده‌اند: «فَيَقُولَ وَاحِدٌ: «هُوَ ذَا هُوَ» وَ يَنْظُرَ تِسْعَةٌ فَلَايَرَوْنَهُ، وَ لَا خَمْسُونَ.»: نه تنها تسعه نمی‌بینندش، بلکه حتی پنجاه نفر هم اگر نگاه کنند، نمی‌بینندش. دقیقه۲۳

احتمال دوم: مقول قول حماد

تمام «وَ لَيْسَ أَنْ يَقُولَ رَجُلٌ هُوَ ذَا هُوَ لَا أَعْلَمُ إِلَّا قَالَ وَ لَا خَمْسُونَ.» مقول قول حماد است، در این صورت فاعل «قَالَ» محمد بن مسلم است؛ یعنی راوی از حماد (محمد بن ابی عمیر) گفته که حماد عبارت «وَ لَيْسَ أَنْ يَقُولَ رَجُلٌ هُوَ ذَا هُوَ» را اضافه کرده درحالی‌که محمد بن مسلم فقط «وَ لَا خَمْسُونَ.» را گفته بوده‌است. دقیقه ۳۴:۳۰

محمد بن مسلم «وَ لَا خَمْسُونَ» را کجا گفته؟ آیا گفته: «اگر خمسون ببیند، فایده ندارد.»؟ یا این که گفته: «عده‌ای دیده‌اند، ولی اگر خمسون به آنها محلق بشوند، این خمسون نمی‌بینند و لذا هلال واضح نبوده‌است.»؟ یعنی آیا خمسون در کنار تسعه در عبارت «يَنْظُرَ تِسْعَةٌ فَلَايَرَوْنَهُ» قرارگرفته و منظور این است که: «نه تنها ۹نفر از ده نفر نمی‌بینند، بلکه اگر پنجاه نفر دیگر هم اضافه بشوند، آن پنجاه نفر هم نمی‌بینند.»؟ یا در کنار واحد در عبارت «إِذَا رَآهُ وَاحِدٌ، رَآهُ عَشَرَةُ آلَافٍ.» قرار گرفته و منظور این است که: «اگر پنجاه نفر ببینندش، پس هلال واضح است و ده‌هزار نفر هم می‌بینندش.»؟ هر دو هم درست است، الا این که این روایت «رؤیت شاذ» را دارد می‌گوید و رؤیت شاذ، دیدن یک نفر و دو نفر است، نه پنجاه نفر، پس ظهور این روایت در اولی است؛ یعنی وقتی از ده نفر ۹نفر نمی‌بینند، اگر پنجاه نفر دیگر هم اضافه بشوند نمی‌بینند.

بنابراین معنای «و لا خمسون» این است که: «يَنْظُرَ تِسْعَةٌ بل خمسون فَلَايَرَوْنَهُ»؛ یعنی هلالی که یک نفر گفته: «هُوَ ذَا هُوَ»، وقتی نگاه کنند نمی‌بینند، بلکه حتی اگر پنجاه نفر هم نگاه کنند، نمی‌بینند. این استظهار، از نفس این روایت است. ولی این معنا را در روایات دیگر هم داریم که حتی اگر پنجاه نفر هم ببینند، فایده ندارد¹. پس به قرینه‌ی روایات دیگر، منظور حماد از این «خمسون» این است که رؤیت اینطور نیست که پنجاه نفر در یک بلد ببینند ولی بلاد دیگر نبینند.²

احتمال سوم: مقول قول محمد بن ابی عمیر³

«وَ لَيْسَ أَنْ يَقُولَ رَجُلٌ هُوَ ذَا هُوَ لَا أَعْلَمُ إِلَّا قَالَ وَ لَا خَمْسُونَ» اصلاً مقول قول حماد نیست، محمد بن ابی عمیر این روایت را از دو نفر شنیده: حماد و ابی‌ایوب، از بین دو نقلی که شنیده، روایت حماد را نقل کرده و روایت حماد عبارت «فَيَقُولَ وَاحِدٌ: هُوَ ذَا هُوَ» را دارد، سپس محمد بن ابی عمر می‌خواهد بگوید: این عبارت را حماد اضافه کرده و در روایت ابی‌ایوب نیست؛ لذا می‌گوید: «حماد در این روایت اضافه کرده‌است، و در روایتی که ابی‌ایوب نقل کرده (و به نظر منِ محمد بن ابی‌عمیر صحیح است) این عبارت نیست.»، محمد بن ابی عمیر از این معنا که «این عبارت، در نقل ابی‌ایوب نیست.» اینطور تعبیر کرده که: «لَيْسَ أَنْ يَقُولَ رَجُلٌ هُوَ ذَا هُوَ»؛ یعنی درواقع منظور ابن ابی عمیر این بوده که: «لَيْسَ فی روایة ابی‌ایوب: أَنْ يَقُولَ رَجُلٌ هُوَ ذَا هُوَ».

پس نقل ابی‌ایوب چطور بوده؟ محمد ابن ابی عمیر پس از این که اشتباه حماد را نقل می‌کند، نقل صحیحی که از ابی‌ایوب شنیده بوده را نقل می‌کند به این صورت که به جای عبارت «فَيَقُولَ وَاحِدٌ: هُوَ ذَا هُو» در نقل حماد، ابی‌ایوب گفته: «وَ لَا خَمْسُونَ» یعنی (طبق برداشت محمد بن ابی عمیر) روایت صحیح، به یکی از سه صورت زیر بوده:

صورت اول: «وَ الرُّؤْيَةُ لَيْسَ أَنْ يَقُومَ عَشَرَةٌ وَ لَا خَمْسُونَ وَ يَنْظُرَ تِسْعَةٌ فَلَايَرَوْنَهُ»: رؤیت اینطور نیست که اگر ده نفر و یا حتی پنجاه نفر بروند، ۹نفر (از ده نفر یا ۴۹نفر از پنجاه نفر) نگاه کنند، (فقط یک نفر ببیند و) ۹نفر (از ده نفر یا ۴۹نفر از پنجاه نفر) نبینند.

صورت دوم: «وَ الرُّؤْيَةُ لَيْسَ أَنْ يَقُومَ عَشَرَةٌ وَ يَنْظُرَ تِسْعَةٌ وَ لَا خَمْسُونَ فَلَايَرَوْنَهُ»: رؤیت اینطور نیست که اگر ده نفر بروند استهلال کنند، ۹نفر نگاه کنند و حتی پنجاه نفر هم نگاه کنند ولی هیچ‌کدام (از این ۹نفر از ده نفر یا پنجاه نفری که ضمیمه شده‌اند) هلال را نبینند.

صورت سوم: «وَ الرُّؤْيَةُ لَيْسَ أَنْ يَقُومَ عَشَرَةٌ وَ يَنْظُرَ تِسْعَةٌ فَلَايَرَوْنَهُ وَ لَا خَمْسُونَ»؛ نه تنها این ۹نفر از ده نفر نمی‌بینند، بلکه اگر پنجا نفر دیگر هم بیایند، آنها هم نمی‌بینند.

احتمال چهارم: تخطئه‌ی نقل محمد بن مسلم⁴

«وَ لَيْسَ أَنْ يَقُولَ رَجُلٌ هُوَ ذَا هُوَ لَا أَعْلَمُ إِلَّا قَالَ وَ لَا خَمْسُونَ» مقول قول حماد است ولی فاعل «قال» امام است نه محمد بن مسلم. یعنی حماد این روایت را به همین صورت از محمد بن مسلم شنیده، ولی به قرائنی نقل محمد بن مسلم را تخطئه می‌کند و می‌گوید: عبارتِ «فَيَقُولَ وَاحِدٌ: هُوَ ذَا هُوَ» در فرمایش حضرت نبوده‌است.

پس کلام حضرت چی بوده؟ به جای این عبارتی که محمد بن مسلم اضافه کرده و حماد هم ابتداءً نقلش کرده سپس گفته این جمله در فرمایش حضرت نبوده، حضرت چه چیزی فرموده‌بودند؟ حماد می‌گوید: حضرت به جای این عبارت فرموده‌بودند: «وَ لَا خَمْسُونَ». از اینجا به بعد، همان سه صورت احتمال سوم می‌آید.

این احتمال شاید همان احتمالی اولی باشد که ابتداءً به ذهن استاد رسید ولی چون روی احتمال دوم بحث شد، فرصت نشد استاد ارتکاز خودشان را منقح کنند.

ظاهراً صورت سوم، سرراست‌تر است؛ به صورت طبیعی، اختلاف نقل‌ها، در جایی پیش می‌آید که یک راوی کلامی را از دو نفر به صورت مختلف بشنود سپس بخواهد بین دو نقلی که شنیده قضاوت کند که کدامیک از آن دو نقل صحیح است.

قضاوت و تکمله‌های استاد¹

قدر مشترک احتمال سوم و چهارم، تخطئه‌ی محمد بن مسلم توسط محمد بن ابی عمیر است. ولی این دو احتمال، خلاف متعارف احادیث است؛ تخطئه‌کردن‌ها ادبیات دیگری دارد.

جمله‌ی «لَا أَعْلَمُ إِلَّا قَالَ» اگرچه ظاهر اولیه‌اش این است که: «به آنچه می‌گویم، علم دارم.»، ولی این جمله اصطلاح شده برای این که بگوید: «ظنّ قوی دارم که این را هم گفت»؛ منظور از «لَا أَعْلَمُ إِلَّا قَالَ»، این است که: اظنّ ظنّاً قویّاً انّه اضافَ إلیه و لا خمسون. اگر همین عبارت را در نرم‌افزار جستجوکنید، می‌بینید که راوی برای ظن قوی به کار می‌برد؛ مثلاً می‌گوید: این عمل، ثواب حج را دارد، و لااعلم الا قال: و عمره؛ یعنی ظن قوی دارم که حضرت فرمودند: «ثواب حج و عمره دارد»². با این استثنا نمی‌خواهد بگوید: «علم دارم»، می‌خواهد بگوید: «علم ندارم» و «زیر علم» را دارم؛ شبیه استثناء منقطع است که: «جاء القوم الا حمارا».

مقصود از احتمال اول این است که: اگر پنجاه نفر هم برای استهلال بروند، باز نمی‌بینند؛ مثل همان تسعه که ندیدند. مقصود از احتمال دوم این بود که: «و لا خمسون» یعنی لا اعتبار بخمسین؛ یعنی اگر پنجاه نفر هم ببینند، اعتباری به حرف‌شان نیست.

درواقع در احتمال اول، جمله‌ی «وَ لَيْسَ أَنْ يَقُولَ رَجُلٌ هُوَ ذَا هُوَ» مقول قول حماد نیست، بلکه محمد بن ابی عمیر که می‌خواهد اضافه‌ی در کلام حماد را نقل کند، ابتدا خلاصه‌ی حدیث را در این جمله بیان می‌کند تا موضع اضافه‌ی حماد را در «لَاأَعْلَمُ إِلَّا قَالَ وَ لَا خَمْسُونَ» نقل کند. طبق این احتمال، این روایت را محمد بن ابی عمیر اینطور نقل کرده که: «الرُّؤْيَةُ لَيْسَ أَنْ يَقُومَ عَشَرَةٌ فَيَنْظُرُوا فَيَقُولَ وَاحِدٌ: «هُوَ ذَا هُوَ» وَ يَنْظُرَ تِسْعَةٌ فَلَايَرَوْنَهُ، لَاأَعْلَمُ إِلَّا قَالَ وَ لَا خَمْسُونَ. إِذَا رَآهُ وَاحِدٌ، رَآهُ عَشَرَةُ آلَافٍ.»؛ یعنی نه تنها ۹نفر از ده نفر نمی‌بینند، بلکه ۵۰ نفر دیگر هم اگر به آن ۹نفر ضمیمه بشوند، باز هم نمی‌بینند؛ یعنی رؤیت آن یک نفر، به نحوی بوده که دیگران تأییدش نمی‌کنند. و اینچنین رؤیتی، ملاک نیست؛ رؤیتی ملاک است که اگر یک نفر دید، همه (ده‌هزار نفر) ببینند.

اشکال: محمد بن ابی عمیر می‌خواهد با تکمله‌ی حماد سه جمله نقل کند: «فَيَقُولَ وَاحِدٌ: هُوَ ذَا هُوَ»، «وَ يَنْظُرَ تِسْعَةٌ فَلَايَرَوْنَهُ»، و «وَ لَا خَمْسُونَ». شما می‌فرمایید: محمد ابن ابی عمیر جمله‌ی سوم را خواسته بعد از جمله‌ی دوم یعنی «وَ يَنْظُرَ تِسْعَةٌ فَلَايَرَوْنَهُ» نقل کند، درحالی‌که این جمله را بعد از جمله‌ی اول یعنی «فَيَقُولَ وَاحِدٌ: هُوَ ذَا هُوَ» آورده‌است؛ چون ابن ابی عمیر تا اینجا را به صورت خلاصه در کلامش نقل کرده سپس گفته بعد از «هُوَ ذَا هُوَ» حماد «وَ لَا خَمْسُونَ» را اضافه کرده‌است. این، عجیب است؛ اگر ابن ابی عمیر می‌خواست جمله‌ی سوم را از جمله‌ی دوم استثنا کند نه از جمله‌ی اول، نباید جمله‌ی سوم را بعد از جمله‌ی اول می‌آورد، بلکه باید بعد از جمله‌ی دوم نقل می‌کرد و می‌گفت: «وَ زَادَ حَمَّادٌ فِيهِ: وَ يَنْظُرَ تِسْعَةٌ فَلَايَرَوْنَهُ لَا أَعْلَمُ إِلَّا قَالَ وَ لَا خَمْسُونَ.».

پاسخ استاد: درست است. ولی شروع مطلب، از آنجا بود که یک نفر داشت می‌دید: «فَيَقُولَ وَاحِدٌ: هُوَ ذَا هُو». چون این جمله‌ی اول، این دنباله (جمله‌ی دوم) را داشت که «يَنْظُرَ تِسْعَةٌ فَلَايَرَوْنَهُ»، پس این نحوه نقل‌کردن از محمد بن ابی عمیر عرفی است که وقتی می‌خواهد نقل حماد (جمله‌ی سوم) را بگوید، از آن روایت فقط جمله‌ی اول را تکرارکند، سپس چون این جمله‌ی اول یک دنباله‌ای دارد که اخیراً گفته، بدون این که آن دنباله را بگوید، جمله‌ی سوم را بگوید و منظورش این باشد که: «این جمله‌ی سوم (از حماد) را دارم بعد از جمله‌ی دوم (دنباله‌ی جمله‌ی اول) نقل می‌کنم.».

علی ایّ حال، این احتمالات هیچ‌کدام به حد صفر نمی‌رسد.

روایت جناب علی بن جعفر-یری هلال رمضان وحده

                        مسائل علي بن جعفر و مستدركاتها، ص: 149

193- و سألته عمن يرى هلال شهر رمضان وحده لا يبصره غيره أ له‏
                        مسائل علي بن جعفر و مستدركاتها، ص: 150
أن يصوم قال إذا لم يشك فيه فليصم وحده و إلا فليصم «1» مع الناس إذا صاموا «2».

__________________________________________________
 (1) في «ق» و «م»: و يصوم.

                        قرب الإسناد (ط - الحديثة)، النص، ص: 231
904- و سألته عن الرجل يرى الهلال في شهر رمضان وحده لا يبصره غيره، أ له أن يصوم؟ قال:
 «إذا لم يشك فيه فليصم، و إلا فليصم مع الناس» «3».

                        من لا يحضره الفقيه، ج‏2، ص: 124
1915- و سأل علي بن جعفر أخاه موسى بن جعفر ع عن الرجل يرى الهلال «2» في شهر رمضان وحده لا يبصره غيره أ له أن يصوم قال إذا لم يشك فليفطر «3» و إلا فليصمه مع الناس.

                        تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان)، ج‏4، ص: 317
 «964»- 32- علي بن جعفر عن أخيه موسى بن جعفر ع قال: سألته عن الرجل يرى الهلال في شهر رمضان وحده لا يبصره غيره له أن يصوم قال إذا لم يشك فيه فليصم و إلا فليصم مع الناس.

                        لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقيه، ج‏6، ص: 438
 (و سال على بن جعفر اخاه موسى بن جعفر صلوات الله عليهما عن الرجل يرى الهلال فى شهر رمضان وحده لا يبصره غيره أ له ان يصوم قال اذا لم يشك فليفطر و الا فليصمه مع الناس)
و به اسانيد صحيحه منقول است كه على گفت سؤال كردم از برادرم حضرت موسى بن جعفر صلوات الله عليهما از شخصى كه هلال شوال را در ماه رمضان تنها به بيند و غير او ديگرى نديده باشد آيا روزه مى‏تواند گرفت حضرت فرمودند كه هر گاه شك نداشته باشد و يقين داشته باشد بخورد و اگر يقين نداشته باشد چنانكه مردمان روزه‏اند او نيز روزه باشد و مكرر تجربه‏

                        لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقيه، ج‏6، ص: 439
كرده ‏ام از صلحا و عدول كه شهادت داده‏ اند و باز معلوم شده است ايشان را كه اشتباه كرده‏اند برگشته‏ اند و غالب آنست كه چون طالب ماهند در قوت متخيله ايشان مصور مى‏شود و خيال مى‏كنند كه در آسمانست و بسيار است كه به اعتقاد خود ماه را ديده‏اند و نشان مى‏دهند و ديگرى نمى‏بيند بعد از آن از جانب ديگر ديده مى‏شود و مى‏يابند كه غلط كرده بوده‏اند و از اين جهت كسانى كه صلاحى و عقلى دارند زود بزود شهادت نمى‏دهند تا يقين نشود ايشان را.

مهذب الأحكام (للسبزواري)؛ ج‌10، ص: 256

مهذب الأحكام (للسبزواري)، ج‌10، ص: 256‌

[الخامس: البينة الشرعية]

الخامس: البينة الشرعية (7) و هي خبر عدلين سواء شهدا عند الحاكم و قبل شهادتهما أو لم يشهدا عنده أو شهدا ورد شهادتهما، فكلّ من شهد عنده عدلان يجوز، بل يجب عليه ترتيب الأثر (8) من‌

______________________________
(7) لعموم ما دل على حجيتها، و خصوص ما ورد من المستفيضة في المقام التي يأتي بعضها.

(8) لظهور الإجماع، و لإطلاق النصوص المستفيضة كقول أبي عبد اللّٰه (عليه السلام): «إنّ عليّا (عليه السلام) كان يقول: لا أجيز في رؤية الهلال إلا شهادة رجلين عدلين» «1».

و عنه (عليه السلام) أيضا: «قال عليّ (عليه السلام): لا نقبل شهادة النساء في رؤية الهلال إلا شهادة رجلين عدلين» «2».

و عنه (عليه السلام) أيضا: «أو شهد عليه بينة عدول» «3».

و يمكن أن يكون اعتبار البينة من الأمور المتعارفة بين جميع الناس و من مرتكزاتهم أيضا في جميع الملل و الأديان، و إنّما الاختلاف في العدالة إذ رب عادل في ملة غير عادل في ملة أخرى، و لكنه اختلاف صغرويّ لا يضرّ بمسلّمية أصل الكبرى في الجملة، فيكون اعتبارها لأجل حصول العلم العادي الذي تطابقت على اعتباره آراء الناس، فقد تمت الحجية الشرعية، فيجب ترتيب الأثر، و كذا في جميع الموضوعات- كالطهارة، و النجاسة، و القبلة، و الحلية، و الحرمة، و غيرها مما لا تحصى- فلو قامت البينة على أنّ البلل الخارج من الشخص مني وجب عليه الغسل. نعم، في مورد الخصومة و المنازعة الذي لا بد فيها من الرجوع إلى الحاكم الشرعي تكون البينة بنظر الحاكم الشرعي أيضا.

و أما قول الصادق (عليه السلام) في موثق الخزاز: «إنّ شهر رمضان‌

______________________________
(1) الوسائل باب: 11 من أبواب أحكام شهر رمضان حديث: 7.

(2) الوسائل باب: 11 من أبواب أحكام شهر رمضان حديث: 8.

(3) الاستبصار ج: 2 صفحة: 64 ط النجف الأشرف.

مهذب الأحكام (للسبزواري)، ج‌10، ص: 257‌

الصّوم أو الإفطار و لا فرق بين أن تكون البينة من البلد أو من خارجه و بين وجود العلة في السماء و عدمها (9). نعم، يشترط توافقهما في الأوصاف (10)،

______________________________
فريضة من فرائض اللّٰه فلا تؤدوا بالتظني، و ليس رؤية الهلال أن يقوم عدّة فيقول واحد: قد رأيته، و يقول الآخرون: لم نره إذا رآه واحد رآه مائة، و إذا رآه مائة رآه ألف، و لا يجزي في رؤية الهلال إذا لم يكن في السماء علة أقلّ من شهادة خمسين، و إذا كانت في السماء علة قبلت شهادة رجلين يدخلان و يخرجان من مصر» «1».

و قريب منه خبر الخزاعي «2» فمحمول على مورد التهمة بالخطإ و مخالفة النوع للبينة و في مثله يشكل اعتبار أصل البينة لتبادر الناس إلى خطئها حينئذ و لذا حكم (عليه السلام) باعتبارها فيما إذا كانت في السماء علة، لعدم تحقق المخالفة حينئذ غالبا، لأنّهم لا يدعون الرؤية مع العلة و لا يبادرون إلى خطإ من ادعاها، فالمستفيضة الدالة على اعتبار البينة في الهلال غير قابلة للتخصيص. و من نسب إليه من القدماء عدم اعتبار البينة إذا لم تكن في السماء علة لعله أراد ما قلناه فراجع و تأمل.

ثمَّ إنّ الحصر في مثل قول الصادق (عليه السلام): «ليس على أهل القبلة إلا الرؤية، و ليس على المسلمين إلا الرؤية» «3» إضافيّ لا أن يكون حقيقيا، فلا ينافي التحقق بطريق آخر من شياع أو بينة أو نحوهما من الحجج المعتبرة.

________________________________________
سبزوارى، سيد عبد الأعلى، مهذّب الأحكام (للسبزواري)، 30 جلد، مؤسسه المنار - دفتر حضرت آية الله، قم - ايران، چهارم، 1413 ه‍ ق