بسم الله الرحمن الرحیم

نسخه شناسی مصاحف قرآنی

مجموعه مقالات آقای دکتر مرتضی کریمی نیا که در مجله آینه پژوهش به چاپ رسیده است:

١.نسخه شناسی مصاحف قرآنی(١):قرآن 1200 ، در موزۀ آستانه حضرت معصومه: قرآنی از عهد مأمون عباسی یا قرن پنجم

عبارت مهم: مانند تمامی نسخه های قرآنی نگاشته شده در فاصله قرون سوم تا نهم هجری، نسخه قرآنی ش ١٢٠٠ در آستانه حرم حضرت معصومه(س) حاوی برخی اختلاف قرائت هاست که تفاوت هایی با قرائت کنونی قرآن(در مشرق جهان اسلام به روایت حفص از عاصم و در مغرب،‌عموماً‌به قرائت ورش از نافع) دارد. این امر به سبب نقطه گذاری کاتب اصلی متن هم زمان با کتابت آیات قرآنی با سهولت بیشتری قابل تشخیص است. در موارد دیگر، این اختلاف قرائت به نحوه اعراب گذاری متن باز می گردد.[اشاره به برخی مثال ها مانند ما هو  علی الغیب بضنین یا بظنین] به جز دو مورد اول که قرائت کتابت شده مشترک میان ابوعمرو و یکی دو تن دیگر است،‌سایر موارد تنها قرائت مختص ابوعمرو بن العلاء البصری قاری بصره است. گفتنی است که تا پیش از سیطره فرهنگی و سیاسی دولت عثمانی و رواج قرائت حفص از عاصم در مشرق اسلامی،‌ کتابت قرآن به قرائت ابوعمرو در سراسر قرون چهارم تا هشتم رواج و تداول بسیار داشته است.

٢.نسخه شناسی مصاحف قرآنی(٢):«فاصدق و اکن/ فاصدق و اکون»: بازتاب قرائت ابوعمرو در نسخه های کهن قرآنی؛ قرون چهارم تا دوازدهم هجری

چکیــده: ایــن مقالــه ضمــن اشــارهای کوتــاه بــه اختــاف قرائــت موجــود در آیــۀ 10 ســورۀ منافقون(و اکن/  و اکون)
میکوشـد نشـان دهـد کـه قرائـت دوم  وأ کـون که از آن ابوعمرو و  منســوب بــه برخــی از صحابــه و تابعیــن اســت، در کتابــت برخــی نســخههای قرآنــی در
فاصلــۀ قــرون چهــارم تــا دوازدهــم هجــری بهجــا مانــده اســت، گواینکــه گاه مصححــان،
  برخـی از ایـن مصاحـف و نسـخهها را بـه قرائـت معروفتـر وأ کـن تغییـر دادهانـد.
بخش پایانــی مقالــه، حــاوی جدولــی از اطالعــات ایــن نســخهها و تصاویــری از صفحــات ایــن
مصاحـف قرآنـی اسـت

٣.مصحف شناسی قرآن(٣): قرآن شمارۀ 4256 موزۀ ملی ایران، پاره های مفقود، و نسخه های مشابه با آن

نسخۀ شماره 4256 یکی از قرآ نهای مهم کوفی موجود در موزۀ ملی ایران است. این نسخۀ 13 سطری به خطی کوفی )از نوع CIII ( و در ابعاد 40 * 32 سانتی متر بر روی پوست در قطع بیاضی کتابت شده است. این اثر، احتمالا در اصل، نیمۀ دوم از مصحفی دو پاره بوده است که تنها بخش دوم آن به صورت تقریباً کامل ا کنون به دست ما رسیده است. مقالۀ حاضر ضمن معرفی ویژگ یهای نسخه شناختی و رسم الخطی این قرآن می کوشد برگ هها و پار ههای دیگری را در کتابخانه ها، موز هها و خان ههای حراج دنیا شناسایی و معرفی کند که احتمالاً متعلق به بخش نخست این مصحف بود هاند یا در اندازه و با سبکی کاماً مشابه کتابت شد هاند. همچنین در انتهای مقاله، دیگر مصاحف مشابه با این سبک از کتابت کوفی در ابعاد و تعداد سطور متفاوت در کتابخان ههای ایران و جهان معرفی شد هاند.

۴.مصحف شناسی قرآن(۴):نکاتی تازه یاب در باب قرآن خراسان بنت ابی القاسم با ترجمه فارسی از قرن پنجم هجری

این مقاله به معرفی و بررسی قرآنی کهن از قرن پنجم هجری م یپردازد که در اوایل قرن ششم هجری در تملک دختری به نام خراسان بنت ابی القاسم بن علی بن مانکدیم قرار داشته است. ا کنون بیش از 17 جزء مختلف از این قرآن در را کتابخان ههای مختلف در ایران و جهان یافت هایم. هیچ اثری از وقف نسخه در جای جای پار ههای یافت شده از نسخه به چشم نمی خورد. تنها نام مالک نسخه در آغاز جزء اول این قرآن )جزوه ش 2752 در کتابخانه آستان قدس رضوی( همراه با نسب وی تا امام علی بن ابیطالب علیه السام ذکر شده است و نشان م یدهد اجداد وی از علویان طبرستان بود هاند، اما جد پدر وی یک سده قبل از کتابت نسخه به نیشابور مهاجرت کرده است. این قرآن در 30 پاره مجزا همراه با ترجمه فارسی با خط نسخ کهن و احتمالا در نیشابور )محل زندگی خراسان بنت اب یالقاسم( کتابت شده است. متن قرآن به قرائتی مرکب از کِسائی، ابن عامر، و ابوعمرو نوشته شده است. ترجمه فارسی آیات با آنکه متأثر از سبک و واژگان ترجمه تفسیر طبری است، اما دارای اختصاصات املایی،واژ گانی و لهجه ای مخصوص به خود است.

عبارت مرتبط: نمونه هایی از اختلاف قرائات در متن قرآن خراسان

...

نکته جالب توجه آنکه فردی بعدها متن قرآن را بر اساس قرائت کسائی،‌با رنگ لاجورد(که به مرور به تیره متمایل شده است) با شیوه امروزی و با استفاده از حرکات اعراب گذاری کرده است. با این همه از قرائات دیگر قاریان و روات آن ها نیز نمونه و شواهدی در جزوات مختلف این قرآن می توان یافت. این امر،‌یعنی کتابت قرآن بر اساس اختیاری از چند قرائت مختلف در قرون چهارم و پنجم بسیار متداول بوده است و نمونه آن را در قرآن منسوب به خط ابن بواب در کتابخانه چستربیتی می توان یافت. به تدریج و در قرن ششم و هفتم هجری،‌از یک قرائت ثابت ابوعمور بصری و گاه روایت ابوبکر شعبة بن عیاش از عاصم در کتاب قرآن های مشرق اسلامی استفاده شده است.

۵.مصحف شناسی قرآن (5) حدادی طبری آملی و کتابت قرآن در خانقاه ابوالعباس قصاب آملی در شهر آمل مورخ 687 هجری قمری

این مقاله به معرفی نسخ های از قرآن به خط محقق م یپردازد که در سال 687 هجری در شهر آمل )شمال ایران( کتابت شده است. کاتب نسخه محمد بن ابراهیم الحدادی الطبری الآملی در انجامۀ آن نوشته است که قرآن را در خانقاه بنا شده و منتسب به صوفی معروف، ابوالعباس قصاب آملی: احمد بن محمد بن عبدالکریم طبری )زنده در قرن چهارم هجری/ دهم میادی( کتابت کرده است. این نسخه که تا یکی دو دهۀ قبل در ایران نگهداری م یشده، پس از ارائه در خانۀ حراج کریستیز )لندن، 6 ا کتبر 2009 (، ا کنون به موزۀ هنر اسامی )دوحه، قطر( انتقال یافته است.

۶.مصحف شناسی قرآنی (6) سه قرآن ایرانی از قرن پنجم و ششم هجری در کتابخانه حرم امام علی (ع) و بخش های مفقود آنها در دیگر نقاط جهان

کتابخانه حرم علوی در نجف اشرف یکی از غنی ترین مجموعه های قرآنی و تفسیری را در خود جای داده است. نویسنده در نوشتار حاضر اشاره مختصری به برخی از قطعات قرآنی متعلق به این کتابخانه دارد که در سالها و دهه های اخیر بر اثر سهل انگاری از این کتابخانه سرقت شده و اکنون با شماره هایی مشخص در برخی موزه های جهان نگهداری می شوند. وی در راستای این هدف، به سه نمونه از نسخ قرآن اشاره دارد که هر سه را کاتبانی ایرانی طی قرون پنجم و ششم هجری و با سبک کوفی ایرانی کتابت کرده اند.

٧.نسخه شناسی مصاحف قرآنی 7: قرآن ابوالحسن زنگی بن محمد بن علی الجشمی یا نسخۀ ابونعیم بن حمزة البیهقی:

سخۀ قرآنی به شمارۀ Is1435 در کتابخانۀ چستربیتی (ایرلند)، به سبب یادداشتی که در انتهای آن آمده است، در میان نسخه پژوهان غربی به «قرآنِ ابونعیم بیهقی» شناخته می‌شود. کسانی که این نسخه یا تصاویر آن را بررسی کرده‌اند، گمان برده‌اند که ابونعیم بیهقی کاتب این نسخه در سال 592 هجری بوده است. اما درواقع این نسخه یکی از هفت سُبْع از قرآنی 7پاره است که سایر بخش‌های آن اکنون در کتابخانۀ آستان قدس رضوی در مشهد نگه‌داری می‌شود. تمام این اجزای هفتگانه را ابوالحسن زنگی [زنکی] بن محمد بن علی الجِشُمی در سال 561 هجری بر حرم رضوی در مشهد مقدس وقف کرده بوده است. بررسی این نسخه‌ها نشان می‌دهد که ابونعیم بن حمزة البیهقی، دانشمند کمتر شناخته شدۀ شیعی، هنگام اقامت در مشهد رضوی، در محرم سال 592 هجری، در انتهای یکی از این هفت جزء، یادداشتی کوتاه (دعای ختم قرآن به روایت امام علی علیه السلام) را نوشته، اما وی کاتب متن قرآن نبوده است. این قرآن افزون بر جایگاهش در شناخت تاریخ کتابت و تذهیب مصاحف دوران سلجوقی، اطلاعات مهمی از شیوۀ رسم کلمات قرآن و نوع قرائت رایج در خراسان قرن ششم هجری را به ما ارائه می‌دهد.

عبارات مرتبط:

یکی از ویژگی های مهم قرآن زنگی جشمی،‌آن است که خوشبختانه هیج یک از خوانندگان شیعه و سنی اجزای مختلف این قرآن حتی یک کلمه از آن را در متن نسخه تغییر نداده و آن را مطابق با قرائت حفص از عاصم نکرده اند. روشن است که در اجزای مختلف نسخه زنگی جشمی، متن قرآن به قرائت عاصم نیست. این امری کاملاً‌متداول در قران نویسی،‌دست کم تا قرن هفتم هجری بوده است. بررسی های من در این پنج بخش باقیمانده از قرآن زنگی جشمی نشان می دهد که تمامی بخش های این قرآن به احتمال قریب به یقین بنا به قرائت ابوعمرو بن العلاء کتابت شده است. [در ادامه نویسنده نمونه ها و سپس جدول اختلاف قرائت این مصحف با قرائت حفص از عاصم را ارائه کرده است]

...

نتیجه

...کتابت قران با رسم قیاسی و املایی و نیز کتابت قرآن بر اساس قرائت غیرعاصم و غیر حفص، هر دو از امور متداول در ایران و مناطبق بسیار دیگر در جهان اسلام بوده است. در این امر‌، میان شیعیان ،‌اهل سنت، معتزله و سایر فرق و مذاهب اسلامی هیچ تفاوتی دیده نمی شود.

٨.نسخه شناسی مصاحف قرآنی 8: الکافی فی التفسیر، اثر گمشدۀ السید الامام ضیاءالدین ابوالرضا راوندی (م حدود 571 ق)، و نسخۀ قرآن 4129 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی

نسخۀ قرآن به شمارۀ 4129، مورَّخ 583 هجری در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی (تهران)، درواقع حاوی یکی از تفاسیر مهم شیعی است که تاکنون ناشناخته باقی مانده است. در برخورد اولیه با این نسخه، ظاهر آن را متفاوت از سایر نسخه‌های قرآنی می‌یابیم، اما در حقیقت، این نسخه را باید اثری مرکب از متن قرآن، اختلاف قرائات عشرة و تفسیر قرآن به شمار آورد، هرچند فهرست‌نویس کتابخانه، آن را در شمار قرآن‌ها ثبت کرده و در معرفی‌اش به توصیفی ظاهری بسنده کرده است. از آنجا که این نسخه همواره در میان قرآن‌های کتابخانۀ مجلس جای گرفته، تاکنون کسی به اهمیت حواشی اطراف این نسخۀ قرآن که حاوی تفسیری بسیار مهم و مفقود از میراث شیعه در قرن ششم هجری است، توجه نکرده بود. در سال‌های اخیر کوشیده‌ام، با بازخوانی دقیق این حواشی، متنی مصحَّح و پژوهش شده از این تفسیر شیعی آماده کنم. بر این اساس، نوشتۀ حاضر به معرفی نسخه و کشف هویت مؤلف احتمالی آن یعنی ضیاءالدین ابوالرضا، سیّد فضل‌الله راوندی (زنده در 571 ق) می‌پردازد. ازجمله ویژگی‌های منحصربه‌فرد این اثر آنکه در پایان آن و در میان شماری از ملحقات علوم قرآنی، قدیم‌ترین نقد از سوی یک دانشمند شیعی در قرن ششم هجری بر روایت رسمی جمع قرآن به دست زید بن ثابت و در زمان ابوبکر آمده است

مطالب مهم و مرتبط: همچنین مفسر غالباً نخست قرائتی را که در متن قرآن در نسخه کتابت شده است تفسیر می کند و گاه به قرائات دیگر نیز در حواشی تفسیری اش اشاره می کند. وی به جز قرائت ذکر شده در متن قرآن تمام قرائات مهم دیگر در میان قراء عشره را در حاشیه ذکر می کند و گاه در متن تفسیر یا در بخش قرائات با عبارتی چون و قد ذکرته ، قد ذکرت هذا فی اول الجامع یا و قد ذکرت اختلاف القراء فی اول الجامع به جاهای دیگر از جمله بخش آغازین نسخه ارجاع می دهد. این عبارت اخیر نشان می دهد که نسخه ۴٢٩ احتمالا در اصل دارای مقدمه ای نیز بوده که در وضع کنونی آن باقی نمانده است...

طبیعی است که کاتب نسخه متن قران را بر اساس قرائت رایج کنونی(یعنی حفص از عاصم) کتابت نکرده است. این امری کاملاً‌ رایج در مشرق جهان اسلام دست کم تا میانه های قرن هفتم است که متن قران به یکی از قرائات غیر حفص، چون ابوعمرو، کسائی یا به ترکیبی از قرائات مثل اختیار ابوعبید یا اختیار ابوحاتم کتابت می شده و در این خصوص تفاوتی میان کاتبان شیعه و سنی نبوده است. کاتب خود در یکی از ملحقات پایانی نسخه با عنوان هذا قانون قراءات القراء العشره اظهار می کند که در اکثر موارد، قرائت مورد اتکار در کتابت متن قران در این نسخه،‌قرائت مورد اتفاق اکثریت قراء عشره است. با آنکه متن قرآن در این نسخه به روایت حفص از قرائت عاصم کتابت نشده و روایت حفص غالباً‌ همراه برخی از قرائات دیگر در حاشیه متن قرآن مشخص شده است،‌در قرون متأخر فرد یا افرادی کوشیده اند متن قرآن را مطابق با قرائت حفص کنند. از این رو گاه در برخی مواضع متن قران مخدوش شده و قرائت حفص در آن اعمال شده است. اما اعراب و نقط موجود در قرائت پیشین نسخه به طور کامل از میان نرفته است.[در پایان مقاله،  فهرست اختلاف قرائت نسخه با حفص از عاصم]

٩.نسخه شناسی مصاحف قرآنی (9) یک عالم گمنام شیعی در قرن چهارم و پنجم هجری: ابوالبرکات الحسینی الجوری و کتابت قرآنی در 421 هجری در نیشابور

 ابوالبرکات علی بن الحسین الحسینی یکی از عالمان و ادیبان مهم شیعه در قرن چهارم و ربع اول قرن پنجم هجری در خراسان بوده است. از زادگاه و تاریخ حیات وی اطلاعات زیادی در دست نیست، اما جستجو در منابع تاریخی نشان می‌دهد که وی شیعۀ امامی اثناعشری، از عالمان و ادیبان خراسان، و ساکن نیشابور بوده است. علاوه بر ذکر نام و اشعارش در آثار ابومنصور ثعالبی (متوفای 429 ق)، و ذکر نامش در شمار شاگردان و راویان شیخ صدوق (م 381 ق)، اجزای مختلف یک قرآن سی پاره در میان موقوفات حرم رضوی در مشهد به کتابت و وقف وی، توجه ما را به او و حیات علمی‌اش بیشتر جلب می‌کند. این مقاله پس از مروری بر احوال و آثار وی، به معرفی قرآنی سی پاره می‌پردازد که وی آن را کتابت و در ماه رمضان سال 421 هجری، بر حرم رضوی در مشهد مقدس وقف کرده است.

عبارت مهم و مرتبط: با توجه به رواج نداشتن کتابت قرآن بر اساس قرائت عاصم(به روایت حفص) در قرون نخست باید توجه داشت که قرآن ابوالبرکات نیز مانند اغلب نسخه های قرانی ایرانی در فاصله قرون چهارم تا ششم مطابق با یکی از اختیاری های قرائتی(ابوعببید، ابوحاتم، این محیصن و...)کتابت و اعراب گذاری شده است. در این اختیارها رنگ و بوی قرائت ابوعمرو (از قراء سبعه) و یعقوب(از قراء عشره) از سایر قراء بیشتر دیده می شود. با این همه مواردی را نیز می توان یافت که منحصرا با یکی دیگر از قراء سبعه مطابق باشد،‌اما هیچگاه قرائت مطابق با منفردات حفص از عاصم را در آن نمی توان یافت. [جدول اختلاف قرائت این مصحف با قرائت حفص از عاصم در ادامه که از جمله ی این اختلافات سلام علی آل یاسین است]

١٠.نسخه شناسی مصاحف قرآنی (10): قرآن کوفی 4289 در موزۀ ملی ایران و دیگر پارۀ مسروقۀ آن در موزۀ پارس (شیراز):

نسخۀ 4289 در موزۀ ملی ایران در اصل قرآنی 14 پاره بر روی پوست از قرن سوم هجری بوده که برخلاف دیگر نسخه‌های کهن کوفی، احتمالاً کاتبی ایرانی داشته است. مقالۀ حاضر با بررسی جوانب مختلف این نسخه، می‌کوشد سه هدف جداگانه را تأمین کند. نخست بیان ویژگی‌های کلی این نسخۀ کوفی مهم از قرن سوم هجری و تفاوت آن با دیگر نمونه‌های کوفی 7 سطری در قرن سوم، همراه با ارائه اطلاعاتی در خصوص دیگر اوراق و اجزای پراکنده‌ای که در اصل متعلّق به همین قرآن بوده‌اند. دوم آنکه نشان می‌دهد یک نسخۀ کوفی 7 سطری دیگر به شمارۀ 548 که دو دهه پیش از موزۀ پارس (شیراز) به سرقت رفته، تکه‌ای دیگر از همین قرآن بوده که پس از سرقت، اوراق مختلف آن در فاصلۀ سال‌های 2004 تا 2020 میلادی، در حراج‌های مختلف لندن (ساتبیز، کریستیز و بُنهامز) به فروش رسیده است. سوم آنکه نشان می‌دهد این قرآن کوفی بر خلاف تمام نمونه قرآن‌های حجازی و کوفی قرون نخست، از سنت «کتابت پیوسته» یا پیوسته نگاری در کتابت حروف و کلمات پیروی نکرده است. این امر احتمالاً برخاسته از سبک خاص کاتبان ایرانی (خراسان و ماوراء النهر) است که شکستن کلمات در انتهای سطر را زشت و ناپسند می‌دانسته‌اند، و در قرآن نویسی به سبک کوفی ایرانی (مشرقی) طی قرون سوم تا هفتم هجری همواره از کتابت گسسته بهره برده‌اند. مؤلف حدس می‌زند که این امر ناشی از پیوند فرهنگی مردم این مناطق با سنت کتابت به زبان‌های ایرانی و غیر ایرانی در خراسان، ماوراء النهر و ترکستان پیش از اسلام بوده است که بر خلاف مناطق غربی، از کتابت پیوسته پیروی نمی‌کرده‌اند.

عبارت مهم و مرتبط:

[پس از بیان این نکته که قرائت این مصحف،‌قرائت حفص نیست بلکه براساس یکی از اختیار قرائات نوشته شده است]

افزون بر اشاره فراوان کاتب نسخه به قرائات شواذ یا قرائات روایت شده از غیرقراء سبعه و عشره در این نسخه از قرآن گاه به مواردی از قرائات برمی خوریم که در مصادر موجود و شناخته شده کهن و جدید به هیچ کسی نسبت داده نشده است. از این رو،‌همانند برخی از کهن ترین مصاحف قرآنی قرن اول و دوم هجری،‌این مصحف قرآنی قرن سومی هم می تواند مصدری برای بازیابی قرائت های ناشناخته یا گمشده در تاریخ قرآن باشد. [مثلا دون الجَهَر یا کَلِم الله به جای کلام الله]

١١.نسخه شناسی مصاحف قرآنی (11)، قرآن نویسی منظم و باقاعده در ایران از قرن پنجم تا دهم هجری و تأثیر آن در کتابت قرآن از عصر عثمانی تا امروز

١٢. نسخه شناسی مصاحف قرآنی (12): ابوجعفر محمّد بن موسی الموسوی، عالم و ادیب شیعه در قرن چهارم، و قرآن وقفی‌اش بر حرم رضوی در سال 402 هجری

ابوجعفر محمد بن موسی الموسوی از نوادگان امام موسی کاظم علیه السلام، یکی از عالمان و ادیبان شیعه در نیشابور، و نقیب شیعیان در طوس در قرن چهارم هجری بوده که با امیران و حاکمان سامانی نیز ارتباطی نزدیک داشته است. هرچند نام وی در هیچ یک از مصادر رسمی فقه، حدیث، کلام، تفسیر و رجال شیعه ذکر نشده، بسیاری از ادیبان و مورّخان قرون چهارم و پنجم هجری چون ابومنصور ثعالبی، و ابونصر عُتبی مکرراً از او یاد کرده، و اقوال و ابیاتی را از او ذکر کرده‌اند که اغلب با تاریخ، ادبیات، فرهنگ و آداب ایرانیان در خراسان قرن چهارم پیوند دارد. مقالۀ حاضر ضمن بررسی منابع کهن و گردآوری اطلاعات پراکنده از زندگی و آثار ابوجعفر موسوی، به معرفی نسخه‌ای 30پاره از قرآن کریم می‌پردازد که وی آن را در سال 402 هجری، بر حرم امام رضا علیه السلام وقف کرده است. این نسخه یکی از قدیم‌ترین قرآن‌های وقفی و تاریخ‌دار شیعیان به شمار می‌آید که به خط نسخ بسیار کهن، و همراه با انبوهی علائم و نشان‌های مُذهَّب در خراسان کتابت شده است. رسم آن به شیوۀ قیاسی و مخالف با رسم عثمانی است، و قرائت آن در مجموع به قرائت ابوعمرو بصری و یعقوب حَضرمی بسیار نزدیک است.
[بیان جدول اختلاف قرائت نسخه با قرائت حفص از عاصم]

١٣.نسخه‌شناسی مصاحف قرآنی (13): مصاحف قرآنی منسوب به خط ائمه علیهم السلام: واقعیت یا جعل؟

 نشانه‌هایی در دست است که از حدود قرن چهارم هجری، کتابت و دستخط برخی از نسخه‌های قرآنی به خط کوفی را به امام علی علیه السلام یا دیگر صحابه، چون خلیفۀ سوم، عثمان بن عفان نسبت داده‌اند. از سوی دیگر جستجو در مجموعه‌های خصوصی، موزه‌ها و کتابخانه‌های ایران و جهان نشان می‌دهد اکنون قریب به 200 نسخۀ کامل یا ناقص قرآن منتسب به دستخط امام علی علیه السلام یا یکی دیگر از امامان شیعه وجود دارد. مقالۀ حاضر دو دسته دلیل یا مدرک تاریخی بر غیرواقعی بودن این انتساب‌ها ارائه می‌دهد. نخست بر اساس متون تاریخی قدیم می‌کوشد نشان دهد که کهن‌ترین اسناد مکتوب تاریخی برجا مانده از سه قرن نخست همگی فاقد چنین نسبت‌هایی‌اند. به علاوه، ذکر نام کاتب در انتها یا میانۀ یک نسخۀ قرآن امری غیر رایج در سه قرن نخست است؛ لذا وجود ترقیمه یا انجامۀ کاتب در انتهای بخشی از قرآن، و انتساب آن قرآن به یکی از امامان شیعه در قرن نخست، مستلزم زمان پریشی تاریخی (anachronism) است. دومین دسته از دلایل و شواهد بر جعلی بودن این انتساب‌ها، به جوانب نسخه‌شناختی این مصاحف منسوب به امامان شیعه بازمی‌گردد. در این بخش نویسنده، نشان می‌دهد که  برخی ویژگی‌های موجود در خود این نسخه‌ها، از جمله نوع خط (مثلاً به‌کارگیری خط کوفی مشرقی)، جنس مصحف (مثلاً استفاده از کاغذ)، محتوای قرآنی (مثلاً استفاده از قرائات مختلف رسمی و شاذ)، وجود اشتباهات و سهو کاتب (که به اعتقاد شیعه، از جانب امام روی نمی‌دهد)، و نیز نشانه‌های واضحی از جعل امضا به خط کوفی، به روشنی ما را قانع می‌کنند که کتابت این مصاحف به دست امامان شیعه را نادرست و غیرواقعی بدانیم

١۴. نسخه شناسی مصاحف قرآنی (14): «مصحف نجف اشرف»، قرآن کوفی شمارۀ 1 منسوب به امام علی علیه السلام در نجف اشرف

 چکیده: یکی از معروف‌ترین نسخه‌های قرآن منسوب به دستخط امام علی علیه السلام، قرآن کوفی کاملی به شمارۀ 1 در کتابخانۀ حرم امام علی علیه السلام در نجف اشرف است. انتساب قطعی این نسخه به دستخط امام علیه السلام پذیرفتنی نیست، اما این نسخه را می‌توان یکی از باارزش‌ترین نسخه‌های کوفی متعلق به سدۀ دوم هجری به شمار آورد. مقالۀ حاضر برای نخستین بار، جوانب مختلف نسخه‌شناختی، خط، تذهیب، رسم و املا، قرائات، عد الآی، و سایر ویژگی‌های قرآن شناسانۀ این قرآن کوفی را بررسی می‌کند. در این نسخه که آن را «مُصحف نجف» می‌نامم، همانند اغلب نسخه‌های کوفی سده‌های دوم و سوم هجری، ویژگی‌های بَصْری در کتابت قرآن غلبه دارد: اغلب کلمات اختلافی در میان مصاحف نخستین شهرها، مطابق با مصحف بصره نوشته شده؛ نظام شمارش آیات (عد الآی) کاملاً بر نظام بَصْری منطبق است؛ و اختلاف قرائات ثبت شده در نسخه عمدتاً به قرائت قاریان بصره (ابوعمرو و یعقوب) و گاه کوفه (حمزة و کِسائی) نزدیک است.

بخش های مهم:

در این قرآن ها، اغلب یکی از اختیارهای قرائی رایج در ایران،‌یا سایر مناطق جهان اسلامی مانند اتیار ابوعبید یا اختیار ابوحاتم مورد نظر کاتب بوده است.قرآن منسوب به دستخط امام علی علیه السلام در نجف اشرف نیز از این امر استثنا نیست و در آن قرائت ابوعمرو(از قراء سبعه) و یعقوب حضرمی(از قراء  عشره) هر دو از قاریان بصری بسیار غلبه و برجستگی دارد.

[در ادامه جدول اختلاف قرائت نسخه با قرائت حفص از عاصم]

١۵.نسخه‌شناسی مصاحف قرآنی (15): قرآن ابن‌بواب یا نسخۀ ابوسعد محمد بن حسین بغدادی

در کتابخانۀ بزرگ آیة الله مرعشی نجفی (ره) در قم، نسخه‌ای کوچک از قرآن کریم، حاوی دو جزء هشتم و هفدهم به خط کوفی مشرقی هست که در انتهای آن، امضایی منسوب به ابن‌بواب در سال 392 هجری آمده است. بر پایۀ این انجامه، برخی نسخۀ مذکور را به خط ابن‌بواب (م 413 ق) دانسته‌اند. این مقاله نشان می‌دهد که هرچند این انتساب نادرست، و انجامۀ نسخه جعلی و الحاقی است، اما خود نسخه بسیار کهن و متعلّق به اوایل سدۀ پنجم هجری است. در آغاز اجزای مختلف این قرآن در کتابخانه‌های مختلف، نام ابوسعد محمد بن الحسین بغدادی (م 439 ق) از وزیران آل بویه در بغداد ذکر شده، و احتمالاً همین شخص آمِر به کتابت این قرآن یا مالک آن بوده است. نویسنده در این مقاله، دیگر پاره‌های باقی مانده از این قرآنِ 30 پاره در کتابخانه‌ها و موزه‌های ایران و جهان را در کنار هم گرد آورده و به بررسی کامل آنها از جهت متن، رسم المصحف، قرائت، و مانند آن پرداخته، و در پایان مقاله، دیگر قرآن‌های کوفی مشرقی را معرفی کرده که از حیث خط مشابه با قرآن ابوسعد بغدادی‌اند.

بیان اختلاف قرائت نسخه با قرائت حفص از عاصم

١۶.نسخه شناسی مصاحف قرآنی (16) قرآن کوفی 4251 موزۀ ملی ایران: منبعی برای شناخت قرائات معروف و شاذ قرآنی

نسخۀ شمارۀ 4251 موزۀ ملی ایران از کهن‌ترین قرآن‌های کوفی در ایران به شمار می‌رود که تقریباً تمامی اوراق آن در کنار هم باقی مانده و تاریخ کتابت آن را می‌توان به سدۀ دوم هجری نسبت داد. این اثر حاوی 326 برگ 16 سطری، از جمله وقفیات شاه عباس صفوی بر آستانۀ شیخ صفی در اردبیل بوده، اما از سال 1316 به موزۀ ملی ایران انتقال یافته و در آنجا نگهداری می‌شود، اما تاکنون مطالعه یا پژوهش خاصی دربارۀ آن صورت نگرفته است. مقالۀ حاضر ضمن معرفی کلی این نسخۀ کهن قرآنی و بررسی ویژگی‌های مختلف متنی و هنری آن، نشان می‌دهد که چند ویژگی در این نسخه وجود دارد که آن را از سایر نمونه‌های مشابه متمایز می‌کند: یکم، ترسیم سرسوره‌های قرینه در صفحۀ آغازین هر سوره. دوم، ذکر قرائات غیر معروف و شاذ. سوم، اشاره به تک‌تک مواضع تقسیمات قرآنی (تقسیمات سه بخشی تا ده بخشی قرآن). چهارم، نامگذاری‌های خاص برای سوره‌ها از جمله سورۀ موسی (به جای طه)، سورۀ سلیمان (به جای شعراء) و سورۀ داود (به جای ص). از این میان، یکی از ویژگی‌های خاص این نسخه، ذکر قرائات قرآنی خاص و غیر مشهور است که اصطلاحاً آن را شاذّ می‌نامیم. با آنکه اعراب گذاری اصلی نسخه با دوایر طلایی رنگ انجام یافته، کاتب یا اعراب گذار نسخه، با به کارگیری دوایر سبز رنگ در برخی کلمات قرآنی، به قرائت‌های دیگر نیز اشاره کرده که عموم این قرائات، غیر معروف، و گاه در میان آثار اسلامی ناشناخته‌اند. به نظر می‌رسد این شیوه از ذکر قرائات شاذ در بسیاری از قرآن‌های کوفی در قرن دوم و سوم هجری به ویژه در ایران رواج داشته است.

بخش های مهم

...دانشمندان اسلامی در قرن چهارم هجری ابتدا هفت قرائت بعدا هشت قرائت سپس ده قرائت را رسمی و صحیح شمرده اند و سایر قرائات را در شمار قرائت شاذ قرار داده اند. با این همه قرائات شاذ هیچگاه از میان نرفته اند...

ظهور قرائات در قرآن ۴٢۵١ موزه ملی ایران،‌به این نسخه ویژگی خاصی بخشیده است، به گونه ای که تقریباً‌ تمام قرائات رسمی و نیز اغلب قرائات شاذ را در آن می توان یافت. اعراب گذاری اصلی این نسخه با نقاط طلایی رنگ صورت گرفته است. اعراب گذار در این مرحله،‌مشهورترین قرائت را که یکی از قرائات سبعه یا عشره است با افزودن دایره های زرین نشان داده است. روشن است که این قرائت در بسیاری از جاها مطابق با قرائت کنونی ما روایت حفص از عاصم نیست. در مرحله بعد علامتگذار با استفاده از نقاط سبز رنگ به قرائت های دیگر اشاره کرده است. این قرائت ها هم دیگر قرائات رسمی هفتگانه و ده گانه و هم بسیاری از قرائات شاذ غیر رسمی را شامل می شود. بدیهی است که در زمان کتابت و علامت گذاری نسخه در قرن دوم و سوم هجری،‌تفکیک قرائات رسمی از قرائات شاذ صورت نگرفته بود و تمامی این موارد صرفا قرائت های قرانی شمرده می شدند.

بنا برآنچه گفتیم نسخه ۴٢۵١ موزه ملی ایران بسیاری از قرائت های رایج در قرون نخست را به ما نشان می دهد که امروزه در شمار قرائات شاذ یا غیرمعروف شناخته می شوند. جالب تر آن که گاه در این نسخه قرائت هایی می یابیم که در کتب مربوط به قرائات ثبت نشده اند لذا می توان گفت چنین نسخه های کهن از قرآن خود منبع موثقی برای شناخت قرائات شاذ و غیرمعروفند. جستجو در میان نسخه های کهن قرآنی به خط کوفی نشان می دهد این امر-یعنی اشاره به قرائات شاذ و غیررسمی-در قرآن های دیگری از سده های نخست ...نیز متداول بوده است.

مقاله قرآن مترجم زعفرانی مورخ 546 هجری در ری: کهن ترین نسخه قرآنی کامل، تاریخ دار و حاوی ترجمه فارسی

دکتر کریمی نیا

چکیده:

این مقاله به معرفی و تحلیل نسخه‌ای از قرآن همراه با ترجمة فارسی می‌پردازد که در ربیع الآخر سال ۶ هجری به دست ابوالفخر زعفرانی احتمالا در ری کتابت شده است. در قیاس با سایر آثار مشابه» این نسخه را باید کهن‌ترین قرآن کامل» تاریخ‌دار و مترججم فارسی دانست که اکنون به دست ما رسیده است. این نسخه اکنون در موزة رضا عباسی در تهران نگهداری می‌شود» اما نسخه‌ای دیگر به کتابت همین فرد (مورّخ جمادی الاخر سال ۵۴۸ هجری در ری) در کتابخانه سازمان دیانت ترکیه (آنکارا) نگهداری می‌شود که شباهت‌های بسیاری با نسخة تهران دارد. متن قرآن (نسخة تهران) به قلم نسخ کهن کتابت شده و ترجمة آیات با حروف ریز در میان سطرها قرار گرفته است. این ترجمه بر اساس گزینش و ویرایشی از ترجمة فارسی آیات قرآن در تفسیر سورآبادی» تالیف مفسّر کرّامی خراسان» ابوبکر محمد بن عتیق نیشابوری (م ۴۹۴ ق) انجام گرفته است. ترجمة فارسی زعفرانی تا حد زیادی لفظ به لفظ. و حاوی بسیاری از واژه‌ها و تعابیر کهن فارسی است که برخی از آنها تنها در تفسیر سورآبادی آمده است. با این همه» ابوالفخر زعفرانی که احتمالا از خاندان زعفرانی‌های ری بوده است. به سبب تمایلات معتزلی خود و پدرانش» به رونویسی صرف از تفسیر سورآبادی نپرداخته» بلکه واژه‌ها و ساختار فارسی جملات را به اختیار خود تغییر داده» و در برخی مباحث کلامی» دیدگاه معتزلی خود را بر نگرش کرّامی سورآبادی ترجیح داده است. مقالة حاضر با مرور زبان و گویش فارسی در این ترجمه» به جدولی از مهم‌ترین داده‌های کلامی معتزلی» و نیز فهرستی از مهم‌ترین موارد اختلاف قرائات در متن و ترجمة فارسی آیات اشاره می‌کند.

کلام مولف

 از نسخه قرآن زعفرانی متعلق به قرن ششم هجری دو نسخه کامل به دست ما رسیده است. این نشان می‌دهد کاتب این دو نسخه، حرفه‌ای بوده است. نسخه اول نسخه موزه رضا عباسی به شماره ۵۵۱ و نسخه دوم در سازمان دیانت ترکیه موجود است.

نویسنده کتاب سیره‌پژوهی در غرب افزود: نسخه قرآن زعفرانی به قرائت مرسوم امروز؛ یعنی قرائت حفص از عاصم نیست. (قرائت حفص از عاصم یکی از دو روایت از قرائت عاصم ازقراء سبعه (قاریان هفتگانه) قرآن است. این قرائت، قرائت متداول قرآن در میان مسلمانان جهان و حرکت‌های حروف در قرآن‌های چاپ حاضر بر اساس آن است) زیرا تا قبل از قرن هفتم و هشتم در سرزمین‌های اسلامی این قرائت اصلاً مرسوم نبود.

مقاله مصحف المشهد الرضوی یا مصحف مشهد

توضیحات نویسنده

سایت حلقه کاتبان

مصحف المشهد الرضوي یا Codex Mashhad عنوانی است که من به ترکیب دو نسخۀ کهن قرآنی به شماره‌های ۱۸ و ۴۱۱۶ در کتابخانۀ آستان قدس رضوی داده‌ام که در اصل یک قرآن کامل را تشکیل می‌داده‌اند اما به دلایلی نامعلوم از هم جدا افتاده‌اند. این کهن‌ترین اثر قرآنی در ایران، و حجیم‌ترین نسخۀ حجازی در قطع عمودی (با ۲۵۲ برگ) در سراسر جهان است که تاکنون می‌شناسیم. داستان کشف این دو تنها نسخۀ قرآنی به خط حجازی در کتابخانه را به تفصیل در جایی دیگر خواهم آورد. از حدود سال ۱۳۹۴ که پارۀ نخست این قرآن (یعنی نسخۀ ۱۸) را یافتم، در پی تحقیق متن آن و انتشار چاپ عکسی (فاکسیمیله) از آن بودم. دو سال بعد، بخش دیگر آن را در نسخۀ ۴۱۱۶ پیدا کردم. خوشبختانه پس از سالها تلاش من، همکارانم و مؤسسۀ آل البیت قرار است که در سال جاری این اثر به انتشار عمومی برسد، همراه با تحقیق و بازنویسی متن نسخه، پانویس‌های توضیحی درخصوص رسم و املا و قرائات و سایر ویژگی‌های متنی و نسخه شناختی آن، و به ضمیمۀ دو مقدمه به عربی و انگلیسی. اکنون نسخۀ عربی مقدمۀ من در مجلۀ تراثنا (سال ۳۹، ش ۱۵۳، محرم ـ ربیع الأول ۱۴۴۴) منتشر شده که در اینجا به اشتراک می‌گذارم، با این توضیح که در نسخۀ نهایی، این مقدمه اندکی مشروح‌تر است و حاوی اطلاعاتی درباب تاریخ گذاری و آزمایش کربن۱۴ بر روی مصحف. همچنین بخشی اصلی این مقدمه نیز به زبان انگلیسی در مجلۀ مخطوطات اسلامی (Journal of Islamic Manuscripts) از سوی انتشارات بریل (سال ۲۰۱۹) انتشار یافته است.

شرح مقاله

«مصحف مشهد» در کتابخانۀ آستان قدس رضوی متشکّل از دو نسخۀ قرآن به شماره‌های 18 و 4116 را می‌توان یکی از مهم‌ترین اسناد عینی در شناخت ما از تحولات تاریخ متن قرآن کریم به‌شمار آورد. مجموع ویژگی‌های این مصحف، در کمتر نسخه‌ای از قرآن‌های کهن به خط حجازی یافت می‌شود. با دقت در متن نسخه، ویژگی‌های رسم، غرائب املائی، اختلاف قرائات، و نهایتاً چینش یا ترتیب بندی سوره‌ها، می‌توان نتیجه گرفت که بخش اصلی این نسخه در دورانی بسیار زودهنگام، و احتمالاً در قرن نخست هجری کتابت شده است. برخلاف سایر نسخه‌های کهن قرآنی از سدۀ نخست هجری، متن کامل قرآن در صورت اولیۀ «مصحف مشهد»، به روایت رسمی عثمانی، اما بر اساس ترتیب سور منسوب از ابن‌مسعود کتابت شده است.

این مقاله نگاشته دکتر مرتضی کریمی‌نیا در مجلۀ مخطوطات اسلامی، انتشارات بریل (Journal of Islamic Manuscripts)، سال دهم، ش 3، 2019 منتشر شده است.

اصل مقاله به زبان انگلیسی

لینک مقاله عربی: مصحف المشهد الرضوی؛ اثر فی تاریخ القرآن من القرن الاول الهجری