ریشه های تاریخی نظام هجایی و الفبایی

نظام هجایی نت نویسی در کشورهای ایتالیا، فرانسه و ایران به پیروی از نظام فرانسوی معمول است. در قدیم بر اساس تئوری موسیقی قرون وسطییی از شش هجا تشکیل می شده است به شرح زیر:

Ut – Re – Mi – Fa – Sol – La

هجاهای ششگانه را کشیشی موسیقی دان از اهالی فرانسه و مقیم ایتالیا به نام گوییدو دِ آرتسو از شعر مناجات گونه که آهنگ آن را احتمالا خودش ساخته بود برگزیده و آن را به خاطر سهولت در حفظ کردن اصوات موسییقی و درک زیر و بمی شان نسبت به هم به شاگردان و سرایندگان خویش می آموخت. در قرن های بعد که نظام شش نتی گسترش یافت و به هفت نت امروزی رسید هجای Si بر آن افزوده شده و نیز هجای Ut که در نت خوانی دشوار بود به هجای Do بدل گشت. در نظام الفبایی به تبعیت از تئوری موسیقی یونان باستان و کوک سازهای آن زمان، نت La مبدا قرار گرفته و نت ها طبق همان تئوری با هفت حرف آغازین الفبای لاتین نامگذاری شده اند.

A – B – C – D – E – F – G

La – Si – Do – Re – Mi – Fa – sol

این نظام را کشورهای انگلیسی زبان و آلمانی زبان پذیرفته اند و به کار می برند. اما میان این دو گروه کشورها اختلاف هایی در نحوه نامگذاری به چشم می خورد.

سیستم نت نویسی

برای همه صداهای موسیقایی از بم ترین تا زیرترین آنها فقط هفت نام وجود دارد. این نامهای هفتگانه در برخی کشورهای غربی با کلمات تک هجایی و در برخی به صورت الفبایی به صورتی که در ادامه به آن اشاره می شود تلفظ و نوشته می شود.

نامگذاری هجایی

Do – Re – Mi – Fa – Sol – La – si

در زبان فارسی، نام نت ها از نامگذاری هجایی گرفته شده است.

نامگذاری الفبایی

نامگذاری هجایی با نت Do و نامگذاری الفبایی با حرف A (نت La) آغاز می شود. در نظام قدیمی تر هجایی، بجای نت Do از هجای اوت Ut استفاده می شده است. در برخی از روش های نت خوانی جدید، هجای Si را Ni می گویند.

مفهوم اکتاو

وسعت صداهای اصلی موسیقی، یعنی پهنه ای از بم ترین تا زیرترین اصاوت، متجاوز از ۶۰ صوت را دربر می گیرد. در حالی که نت ها فقط هفت نام دارند در واقع در این پهنه گسترده، پس از هفتمین نت، نام آنها از آغاز تکرار می شود. به گفته دیگر در ادامه پهنه اصوات موسیقی همواره پیش از هر نت Do نت Si و س از هر نت Si نت Do قرار دارد. این تکرار تا پایان یافتن اصوات موسیقی دادامه دارد. البته بسامد نت های تکرار شونده هربار دوبرابر بسامد نت های همنام پیشین است. به فاصله این دو نت همنام، اکتاو Octove گفته می شود.

طنین

صداها از نظر شخصیت صوتی با یکدیگر متفاوت هستند.صدایی که ما از هر شخص و یا سازی می شنویم دارای مشخصه هایی است که بوسیله آن مشخصه ها برای مت قابل تشخیص و شناسایی است. بدین جهت می توانیم صدای دوست را از غریبه تشخیص دهیم. به چنین ویژگی صدا، رنگ، طنین یا شیوش گفته می شود.

مهمترین مهارت های لحنی

مهمترین مهارت های لحنی که یک قاری باید خود را به آن مسلح کند عبارتند از:

۱ – انتخاب ردیف صوتی و نغمه ای شروع

۲ – انتخاب سرعت

۳ – اوج گیری بر اساس الگو

۴ – انتقال

۵ – تنظیم

۶ – اجرای تحریرها

۷ – اجرای فواصل

۸ – موتیف سازی

۹ – استفاده از ولوم و شدت صدا

۱۰ – اجرای قفلات

۱۱ – فرود و انواع آن

۱۲ – کاهش درجات صوت در حین تلاوت

۱۳ – نفس

۱۴ – تحریرها

۱۵ – ارتفاع صدا

۱۶ – آشنایی با نغمات

و …

فلسفه وجودی اصل تنوع در تلاوت قرآن

فلسفه وجودی اصل تنوع در تلاوت قرآن کریم ناشی از دو موضوع متفاوت می باشد:

۱ – تنوع موحود در ذات موسیقی

۲ – تنوع ناشی از گوناگونی مفاهیم و معانی آیات و تفاوت در تعبیرات قرآنی.

اساساً در ارائه یک موسیقی فارغ از توجه به مفاهیم لازم است در ذائقه مستمع تغییر و تنوع ایجاد شود. بدیهی است که یکنواختی در یک نغمه یا پرده صوتی به مرور نوعی ملال و دل زدگی در شنونده ایجاد می کند. از آن مهمتر به موجب گوناگونی مفاهیم آیات کریمه قرآن، برای یک قاری ضرورت دارد متناسب با این گوناگونی ها نظیر بیان وصف های متضاد همچون اوصاف بهشت و جهنم و …. همچنین بیان قصص، احکام و … نیز تنوع گونه های دستوری مانند خطاب، استفهام و … به تغییر لحن و نغمه یا پرده صوتی پرداخته و حق معنا را به گونه ای شایسته ادا نماید.

تنوع در لحن

مقصود از تنوع در موسیقی تلاوت، ایجاد گوناگونی در این موسیقی است. اگر تصور کنیم نوشته ای توسط یک گوینده با پرده صوتی و فرکانسی یک نواخت و بدون توجه به حالت های مختلف ادایی خوانده شود معلوم است که علاوه بر نارسایی مفهوم متن، نتیجه ای جز ملال و خستگی شنونده نخواهد داشت. اما اگر چنین متنی توسط گوینده ای آشنا به فن بیان و با توجه به تغییرات مختلف موجود در متن همچون تمنا، استفهام و خبر و … همراه با زیر و زبرهای مناسب خوانده شود بسیار اثربخش و نافذ خواهد بود. برخی از قدما نیز تنوع را در معنای تحویلات بکار برده اند. طبع لطیف از توقف در یک زمینه خسته می شود و چیز تازه می خواهد و در موسیقی، این مقصود صرف نظر از ترصیعات و توسل به گوشه ها و نغمه ها به تحویلات صورت می بندد.

مفهوم مدولاسیون

تغییرات نغمه ای را در زبان فرانسه، مدولاسیون می گویند.

هدف موسیقی تلاوت

اساساً به دلیل تبعیت آهنگ و نغمه از ساختار لفظی آیات در فن تلاوت قرآن، و بر خلاف آنچه که در غنای عربی به معنای اصطلاحی نه لغوی آن وجود دارد هدف اصلی ارائه زیبا و صحیح آیات قرآن است نه ارائه نغمه و مقامات. لذا همین محدودیت در متن و کلمات نوع خاصی از موسیقی را در فن تلاوت ایجاد نموده که مشابه آن اساساً در انواع موسیقی دیده نمی شود.

خاستگاه موسیقی تلاوت

خاستگاه اصلی موسیقی تلاوت – آنچه در عصر حاضر به سمع ما می رسد – همان موسیقی مقامی عرب می باشد. اما این سخن بدان معنا نیست که مقامات و تغمات موسیقی عرب عیناً و بدون هیچگونه دخل و تصرفی در ارائه الحان و نغمه های تلاوت مورد استفاده قرار گرفته است بلکه با بررسی آثار بجا مانده از مشاهیر فن تلاوت می توان مواردی را یافت که حکایتگر نوعی دگرگونی و تغییر و انطباق موسیقی مقامی عرب با ضرورت های تلاوت قرآن می باشد.

طنین صوت

یکی از مهمترین ویژگی های صوت، طنین می باشد که با عناوین رنگ، زنگ یا شیوش شناخته می شود. طنین معرف شخصیت و جنسیت صدا است. طنین را اینچنین تعریف کرده اند:

کیفیتی است در صوت که موجب تفاوت و تمایز اصوات هم شدت و هم ارتفاع از یکدیگر می شود.

عمل ماسک کردن

بر اساس آزمایشات صورت گرفته، گوش آدمی دارای ویژگی های مهمی است که در هنگام دریافت یک صوت مرکب قادر است از میان مجموعه فرکانسهای مختلف تنها یکی از مولفه های فرکانسی را برای شنیدن انتخاب نماید به طوری که بقیه شنیده نشود. به این عمل گوش در اصطلاح ماسک کردن می گویند.

درجات مهم در یک گام

درجاتی که معرف یک گام یا مقام هستند به ترتیب اهمیت، درجه اول یا تونیک، و پس از آن درجه پنجم یا دومینانت و سپس درجه هشتم یا اکتاو که در حقیقت همان درجه اول اما با تواتر دو برابر نیست می باشند.

گام

عبارات از توالی تثبیت شده اصوات پی در پی با فواصل معین در یک اکتاو است که دارای مفهوم موسیقی می باشد. در موسیقی عرب به آن مقام یا نغمه می گویند.

نبرات

نبرات یا عربات در موسیقی عرب به معنای تحریر بکار می رود.

نغمه

به معنای هر نوای خوش، ملودی و گاه به معنای مقام در موسیقی بکار می رود.

ویبراسیون

به معنای لرزش های ساز واره در موسیقی و تقریباً به مفهوم تحریر نزدیک است اما تحریر نیست. لرزش صدا تحت اختیار قاری ایجاد نمی شود و بخش عمده ای از آن از جمله موارد منفی صدا محسوب می شود. البته ایجاد لرزش با اختیار و با فکر و برنامه قبلی بسیار پسندیده و فنی می باشد. برای مثال در صدای استاد منشاوی و استاد شعیشع و بسیاری از قراء چنین چیزی وجود دارد و آنان به زیبایی از آن استفاده می کنند.

یکاه

به درجه Sol قبل از دیوان اساسی گفته می شود. دیوان اساسی با نت Do (راست) شروع می شود.

پیش نیاز و لوازم هنر قرائت

هنر قرائت؛ مانند هر فن و علم دیگری محتاج مقدمات و لوازمی است که بدون آنها موفقیت کامل، حاصل نخواهد شد ضروریترین پیش نیاز هنر قرائت، یادگیری کامل معنی قرآن و مفاهیم آن است که این امر با تسلط اجمالی بر قواعد عربی و لغات قرآن میسر می شود. ضرورت این امر ـ که متأسفانه چندان به آن اهمیت داده نشده است ـ با مراجعه به متن قرآن و روایات شریفه بدست می آید. در قرآن کریم چندین بار مفهومی یکسان با الفاظی مختلف بیان شده است و آن مفهوم چنین است: «قرآن نازل شده است برای اینکه مردم در آیات آن تدبر نمایند.» آیا تدبر در آیات شریفه قرآن بدون دانستن معانی و مفاهیم آن میسر است؟ البته، برای کسی که نمی خواهد در این هنر نورانی قدم بگذارد شاید یک قرآن با ترجمه کافی باشد. زیرا با نگاه کردن به قرآن ثوابی شامل حالش خواهد شد، ولی برای کسی که می خواهد، هنر قرائت را فرا گیرد و به وسیله آن کلام الهی را با زیباترین روش ابلاغ نماید، دانستن معنا بسیار ضروری است.

و اما، مهمترین لوازم هنر قرائت عبارتند از:
 

مشروعیّت هنر قرائت

در اکثر کتب روایی شیعی، بخشی وجود دارد، بنام «باب القران» یا «کتاب القرآن» که در آن روایاتی درباره فضل قرآن، فضیلت قاری قرآن، ثواب قرائت سوره ها و نکات دیگر مطرح شده است. یکی از این نکات، مسئله تحریم غنا و استحباب تحسین صوت در قرائت قرآن است که ما در ابتدای کتاب، تبرکاً برخی از روایات آنرا نقل نمودیم و اگر خوب دقت کنیم، متوجه خواهیم شد که آموختن هنر قرائت باتوجه به برخی از روایات (روایت شماره ۴) وجوب کفائی دارد (یعنی لازم نیست همه مسلمانان هنر قرائت را فرا بگیرند) یا لااقل مستحبّ مؤکّد می باشد. (یعنی مستحبّی است که انجام دادنش بهتر است و عمل به آن، تأکید شده است). محدثین بزرگوار ما، در توجیه بعضی روایات فرموده اند: قرآن را با صوت زیبا تا آن حدّی که غنا نباشد، باید قرائت کرد، البته بدون آنکه حدود حسن صوت و غنا را مطرح کنند. مرحوم شیخ حرّ عاملی، صاحب وسائل، در توجیه روایت شماره ۶، آنرا حمل بر تقیّه کرده است و استناد ایشان دوگانگی این روایت با روایت شماره ۷ است. آن روایت (۶) را اصل دانسته اند و این روایت (۷) را فرع و در دوگانگی اصل با فرع، مسلم است که اصل محترم است. بهر جهت آیا واقعاً در ورایات شریفه تعارض وجود

دارد و باید آنها را این چنین توجیه نمود؟ و آیا با دادن فتوا بر اینکه به کارگیری حسن صوت در قرائت قرآن مستحب است ولی غنا حرام، بدون مشخص کردن حدود هر دو، می توان روایت شریفه را فهمید و توجیه نمود؟ آیا مشروعیّت هنر قرائت و شرائط و حدود آنرا می توان از روایات استنتاج نمود؟ برای اینکه با حدود هنر قرائت و شرایط تلاوت قرآن آشنا شویم، روایت شماره ۷ را مورد بررسی دقیق قرار می دهیم: در جمله اول روایت شریفه با قید ( اقرؤا القرآن بالحان العرب…) قرائت قرآنی با الحان غیر عربی را خارج و نهی نموده است. در جمله دوم (و ایاکم و لحون…) قرائت قرآن با الحان عربی را که از افراد بی ایمان و اهل معصیت اخذ شده است، نهی فرموده است. در جمله سوم (فأنّه سیجی…) اشاره به جمله اول دارد؛ یعنی، از قرائت قرآن با روشهای ادیان دیگر یا آهنگهای غیرقرآنی برحذر داشته است. در جمله چهارم تا آخر روایت شریفه (لایَجوز تراقیهم…) صفات قاریانی را که برخلاف دستور جمله اول قرائت می کنند و علت اتخاذ چنین قرائتهایی را که موجب تیره و تار شدن قلب الهی انسان است، ذکر فرموده است. و این تاریکی به سبب معاصی حاصل می شود و تقلید از قرائت قاریانی را که چنین صفتی دارند، در ابتدای روایت شریفه نهی شده است.

بنابراین با این شرایط بسیار دقیق، حدود هنر قرائت این چنین مشخص می شود:
 

ارتباط معنوی آیات شریفه و مقامات

همانطور که در فصل مربوط به صوت گفتیم، هدف هنر قرائت القاء معنا می باشد. اگرچه با قرائت بدون آهنگ می توان از معانی قرآن استفاده نمود، ولی القاء معنایی که با هنر قرائت حاصل می شود به مراتب افضل و بهتر است. بنابراین حضرت حق، هنر قرائت را دوست دارد و به قاری قرآن مرحمت می نماید. چه زیبا است قرائتی که در آن معنای شریفه آیات قرآن با صوت و لحن قاری ارتباط معنوی نام داشته باشد و چه اثر عالی و نورانی دارد. بر خلاف قرائتی که حظ و بهره ای از این ارتباط ندارد و چه زیانکار است آن قاری و چه بی اثر است آن قرائت. آری:

وَ لا یَزیدُ الظّالمینَ اِلاَّ خساراً.

رعایت این اصل مهم، علاوه بر مقدماتی که دارد و در فصل اول آنها را توضیح دادیم، به دو امر اساسی احتیاج دارد:

۱- درک احساسی خاص از هر مقام؛ در این باره نمی توان احساسی کلی را بیان نمود و توقع داشت که همه، این احساس را نسبت به مقامات داشته باشند، زیرا نفوس انسانها مختلف است و هر کسی از آنچه که در پیرامونش می گذرد احساس خاصی دارد. اما به عنوان نمونه، احساس شخصی خویش را نسبت به یکایک مقامات بیان می کنیم تا راهگشای قاریان در این مسئله باشد.

مقام بیات

اگر گفته شود: زیباترین مقام قرآنی، بیات است اغراق نشده است، چه از حیث لطافت و حزن معنوی و چه از نظر وسعت گوشه ها و گستردگی آنها. از اینرو است که بدان «ام النغمات» می گویند. برخی از گوشه های آن حالت حب و عشق و رقت دارد.

مقام رست

مقامی است بسیار زیبا که حالت وقار، صلابت، متانت و بیانگری دارد. بدان «ملک المقامات» گویند و برخی از گوشه های آن حزنی همانند گوشه های، مقام بیات دارد.

مقام سگاه

علیرغم اینکه می گویند: مقام سگاه حالت غیرمعمولی به انسان می دهد و هیجان نفسانی ایجاد می نماید، برخی از گوشه های سگاه حالت امید، رجاء و شادمانی معنوی در قاری ایجاد می کند و برخی از گوشه های آن، حزنی معنوی در نفس بوجود می آورد.

مقام حجاز

نغمه جذاب و گسترده ای است. برخی از گوشه هایش سرور معنوی به ارمغان می آورد و برخی از آنها، حالتی بشارت دهنده دارد و عشق و محبت الهی را در انسان زنده می نماید.

مقام چهارگاه

مقامی است که همراه با جذابیت و سادگی اش، حالت یادآوری و خاطره انگیزی دارد و برخی از گوشه هایش انسان را متاثر از حزن معنوی می گرداند.

مقام صبا

مقامی است که حزن زاید الوصفی در انسان ایجاد می نماید و همچنین حالت هشدار و بیدار باش دارد. بعضی از گوشه های آن تحسر و تأثر شدیدی در قاری به وجود می آورد و همچنین حالت خوف و اندوه ایجاد می کند.

مقام نهاوند

مقامی است که بعضی از گوشه های آن، همچون گلی رنگارنگ و خوش بو است که بر گلبرگهایش شبنم نشسته باشد و از حیث لطافت، نسیم سحرگاهان را می ماند که صورت شب زنده داران را نوازش می کند و حالت محبت، سرور و بهجت در نفس ایجاد می کند.

۲- سناخت موضوعات مختلفه قرآن و درک تناسب آنها با مقامات:

برای اینکار باید موضوعات مختلف قرآن را جمع آوری نمود و هر یک از مقامات را به آنها عرضه کرد، سپس نسبت مقامات و آیات را تعیین نمود. در اینجا برخی از این موضوعات را بیان نموده تناسبشان را با هر یک از مقامات توضیح می دهیم.

احساس و تکنیک

علمای یونان را عقیده بر این بوده که هر آوازی دو رکن عمده دارد: احساس و تکنیک و اگر هر کدام از این دو کامل نباشد یا خللی به آنها وارد آید، آواز زیبا و موثری حاصل نمی شود. در هنر قرائت که نورانی ترین، زیباترین و مشکل ترین هنرهای آوازی است نیز چنین است. یعنی باید تکنیک و احساس هر دو به صورت کامل در تلاوت قرآن ظهور کند و هر کدام ناقص باشند حق تلاوت اداء نشده است.

شرایط صاحب سبک شدن

همانطور که گفته شد، بهترین سبک تلاوت قرآن، سبک تألیف ـ بدیع می باشد و برای رسیدن به آن و صاحب نظر شدن در آن سبک، شرایط زیر لازم است:

انواع سبکهای تلاوت

• سبک بدیع:

  و آن سبکی است که سابقه ای نداشته باشد یا ما برایش سابقه ای نشناسیم. مانند سبک اولین قاری که نوارهای تلاوتش در دسترس ماست.

  از این نظر سبک او را بدیع می دانیم که تلاوت قاریان قبل از وی در اختیار ما نست. پس اطلاق سبک بدیع به این تلاوت، خالی از تسامح نیست. بنابراین در تاریخ هنر قرائت، سبک بدیع بسیار محدود و انگشت شمار می باشد.
   

• سبک تقلید:

  در چنین سبکی تلاوت قاری عیناً منطبق بر تلاوتی دیگر است. بدیهی است که این سبک از این نظر که مانع بروز نو آوری می شود و استعداد قاری را محدود می کند و لذت واقعی به قاری نمی بخشد، سبک پسندیده ای نیست و فقط برای قاریان مبتدی آنهم در زمان محدودی جایز است. در واقع تحسین مستمعین در چنین سبکی به جهت تلاوت قاری نیست، بلکه حقیقت این تشویق و تحسین، به تلاوت مقلد این قاری مربوط می شود.
   

• سبک تألیف:

  سبکی است که از جمع آوری و تألیف تلاوتهای مختلف پدید می آید و دو نوع است:

  ۱- سبک تألیف ـ تقلید:

  فرق آن با سبک تقلید در این است که در آن سبک، کل تلاوت برگرفته از تلاوت یک قاری است منطبق با آن. ولی در این سبک، مجموعه تلاوت، گرفته شده از تلاوت چند قاری است امتیاز این سبک بر سبک تقلید این است که در آن روش، ذوق و فکر قاری دخالتی ندارد و فقط قرائتی صددرصد مطابق با قرائت مقلد خویش ارائه می دهد.

  اما در این سبک، قاری قرآن با استفاده از ذوق و استعداد خویش و با عنایت به توانایی های صوتی خود، آهنگ های مختلف را از قاریان مختلف گرفته و عیناً آنها را تقلید کرده و در مجموعه ای منظم ارائه می دهد. بیشتر قاریان عصر حاضر، پیرو این سبک می باشد.

  ۲- سبک تألیف ـ بدیع:

  در این سبک، تلاوت قاریان مختلف مانند مواد خامی است که با ذوق و دقت و نظر قاری، حالت گرفته و در مجموعه منظمی قرار می گیرد. مزیت آن بر سبک گذشته این است که تقلید عینی و کامل در آن نیست. بهترین سبک برای قرائت قرآن، سبک تألیف ـ بدیع می باشد. کسی را که با این سبک تلاوت می کند اصطلاحاً «صاحب سبک» می گویند.

ترکیب مقامات

فنی مرکب خوانی، فایده مهم آن ابلاغ مفاهیم آیات است. مثلاً در آیه شریفه

« وَ هُوَ الَّذی اَنْشَأَلَکُم السَّمْعَ وَ الْاَبْصارَ وَ الْاَفئِدهَ قَلیلاً ما تَشْکُرونَ!… »

اگر بخواهیم هر دو قسمت این آیه شریفه را با یک مقام تلاوت کنیم، القای معنا حاصل نمی شود. برای احتراز از این امر دو راه وجود دارد:

انواع سبک از لحاظ ردیف مقامات

• سبک کلاسیک:

  در این سبک، در طول هر تلاوت حداقل ۴ مقام کامل خوانده می شود. یعنی سه گام هر مقام (قرار، جواب، جواب الجواب) کاملاً رعایت شده و به ترتیب خوانده می شود.
   

• سبک فنی:

  در این سبک، تعداد مقامات لحاظ نمی شود و قاری ملزم به خواندن مرتب و کامل یک مقام نیست و ممکن است از قرار یک مقام به جواب مقام دیگر منتقل شود (بدون خواندن جواب آن مقام) و یا قرار چند مقام را بدنبال هم بخواند بدون آنکه جواب و جواب الجواب آنها را تلاوت کند. اگر چه ممکن است در این سبک یک مقام کامل نیز خوانده شود ولی الزامی در کار نیست. در این سبک که بسیار مشکل و فنی است، مسئله ترکیب مقامات جایگاه مهمی دارد.

  نکاتی که درباره هر دو سبک باید گفت این است که، سبک اول بنا بر سهول الوصول بودنش، بیشتر مورد استفاده است و اصالت با آن است. در علم موسیقی هم (به معنای عام) موسیقی کلاسیک، اهمیت بیشتری دارد و برای تعلیم از آن استفاده می شود. پس این سبک برای اکثریت قراء ارجح است، به شرطی که ارتباط معانی آیات با مقامات حفظ شود و هدف ردیف خوانی صرف نباشد. و سبک دوم برای مواقعی که موضوعات آیات شریفه پی در پی تغییر می کند، بسیار مناسب است. مثلاً در تلاوت آیه شریفه ای که صدر آن شرح حال مومنین است و ذیل آن درباره کفار، به هیچوجه از سبک اول نمی توان استفاده نمود و این قبیل آیات شریفه را باید با سبک فنی تلاوت نمود. باید توجه داشت اگر تلاوت بر مبنای این سبک برای القای معنا نباشد، عمل لغو و بیهوده ای است. اینکه قاری قرآن بدون توجه به معنا، هر لحظه در یک مقام تلاوت کند (بسان گنجشکی که لحظه ای روی شاخه درخت بند نمی شود و مرتباً تغییر مکان می دهد) یا عدم آشنایی او را با موسیقی قرآن می رساند و یا هنرنمائی صرف او را در صورت اول، باید مبانی هنر قرائت فرا گیرد تا قرائت او منظم شود و از آشفتگی در آید و در صورت دوم، باید گفت قرائتی که به قصد هنرنمایی (یا بهتر بگوئیم خودنمایی) باشد جز وزر و وبال چیز دیگری به دنبال نخواهد داشت و در آخرت از آن تلاوت در نامه عمل قاری اثری نخواهد بود. زیرا اجر آنرا در دنیا برده است و آن اجر، همانا تشویق و خوش آمد مستمعین است. خدایا! از شرور نفش خویش به تو پناه می بریم و از تو می خواهیم، قرائت ما را خالص و بی شائبه برای خودت قرار دهی، نه برای ریا و سمعه.

  خلاصه اینکه، سبک فنی در عین حال که بسیار پیچیده و مشکل است و هر قاری از عهده آن بر نمی آید، برای ارائه کامل ارتباط معنوی آیات و مقامات بسیار مفید است.

ردیف مقامات

بعد از شناخت مقامات موسیقی قرآن، باید تناسب آنها را با یکدیگر بدانیم تا هر مقامی در موضع مناسب خویش قرار گیرد و قرائت قرآن از نظر فنی، ردیف زیبا و دل نشینی پیدا نماید. برای اینکار، هر یک از مقامات را در نظر گرفته و تناسبش را با دیگر مقامات می سنجیم.

روش تعلیم مقامات

برای تعلیم مقامات و نغمات، رسم بر این بوده است که قسمتی از قرائت یک قاری در فلان مقام انتخاب شده و به عنوان «معرف» آن مقام مشخص می شده است. این روش اگر چه تا حدودی مثمرثمر می باشد، ولی محذورات بسیاری در پی دارد که قاریان و اساتید شاید متوجه آنها نباشند.

بدیهی است برای یادگیری هر مقام باید آنرا مرتباً خواند و تکرار کرد تا در حافظه ثبت شده بتوان در تلاوت از آن استفاده کرد. اگر معرف مقامات، آیه شریفه ای از قرآن کریم باشد. این موانع ایجاد می شود: اولاً، تلاوت قرآن عبادت است و باید با نیت صحیح باشد و اگر به قصد تمرین انجام شود مسلماً عبادتی صورت نگرفته و صاحب قرآن راضی نخواهد بود (مثل اینکه کسی برای خواندن نماز به قصد خنک شدن، وضو بگیرد و یا مسلمانی برای صحت مزاج، روزه بگیرد). ثانیاً، تلاوت قرآن باید با تدربر باشد و تا آنجا که می دانیم در این نوع از تلاوت که برای تمرین و یادگیری مقامات است، هرگز تدبر صورت نمی گیرد (متاسفانه در اکثر تلاوتهای قراء جهان اسلام، این تدبر بسیار کمرنگ است) ثالثاً، در هر مکان و هر زمانی نمی توان قرآن تلاوت کرد.

پس باید روشی را انتخاب نمود که هیچ محدودیتی نداشته باشد و عظمت و احترام قرآن حفظ شود و به ساحت مقدس قرآن کریم، جسارتی نشود؛ یعنی؛ در هر مکان و زمان و حالتی، حتی در مکانها و زمانهایی که تلاوت قرآن منع شده است، بتوان از آن استفاده کرد. این روش چنین است که از اوزان اشعار عربی استفاده نموده، برخی از آنها را انتخاب کرده به عنوان «معرف» یک مقام در نظر می گیریم و با آن تمرین می کنیم. حسن این روش در به دست آوردن تسلط کامل بر نغمات است. بدین ترتیب که قاری قرآن زمانی که معرف یک مقام را بشناسد، هر آیه ای که در آن مقام تلاوت گردد سریعاً انطباق داده و درک خواهد کرد؛ برخلاف روش قبلی که این چنین تسلطی را به قاری نمی دهد. در واقع این معرفها مانند نتهای موسیقی هستند و همانطور که یک موسیقدان با نواخته شدن آهنگی بلافاصله نت آن در ذهنش نقش می بندد، قاری قرآن نیز با شنیدن آیات شریفه قرآن، معرف مقامات آنها در دستگاه حافظه اش نقش خواهد بست. بنابراین قاریان قرآن ابتدا باید این معرفها و نتها را حفظ کنند و با تمرین و کوشش بسیار بر آنها تسلط پیدا نمایند، بدون اینکه به قصد تمرین برای یادگیری مقامات، آیه ای را تلاوت نمایند. این روش علاوه بر کارآئی بیشتر، موجب نورانیت قاری قرآن شده و نیز رشد بیشتر و زیبایی افزونتر تلاوت وی را به ارمغان می آورد، زیرا شأن قرآن را حفظ نموده است و احترام لازمه آنرا بجا آورده است. معرفها عبارتند از:

گامهای لحنی

هر یک از مقامات، سه گام یا مرحله مختلف دارد که عبارتند از:«قرار»، «جواب» و «جواب الجواب» که به ترتیب آهنگ اول هر مقام را قرار، آهنگ دوم را جواب و آهنگ سوم را جواب الجواب گویند. این سه بخش از هر مقام را اساتید فن وضع کرده اند و به صورت سماعی است نه قیاسی.

لازم به تذکر است که این سه گام، ربطی به سه گام صوتی (پائین، توسط، اوج) ندارد. یعنی برخلاف شیوه متداولی که جواب الجواب یک مقام را با گام اوج صوتی می خوانند، هرگز چنین تطابقی لازم الاجرا نیست و می توان گام جواب الجواب یک مقام را با گام صوتی پائین خواند.

متاسفانه در مسابقات قرائت قرآن، رعایت این تطابق لحاظ می گردد که زیربنای علمی ندارد. آری، طبع انسان این چنین تطابقی را می پسندد و تا جایی که مانعی وجود ندارد، خوبست این انطباق رعایت شود. (مثلاً اگر قرار یک مقام با گام صوتی اوج خوانده شود، برای شخص خوش ذوق بی معنی و قبیح است!) ولی باید توجه داشت که رعایت این انطباق مبنای علمی ندارد.

در صورت رعایت این انطباق باید دقت داشت، قرار هر مقام با گام پائین یا توسط و جواب و جواب الجواب آن با گام توسط و اوج خوانده شود تا به این وسیله تلاوت قرآن با زیباترین سبک تلاوت، از نظر گامهای صوتی، یعنی سبکی که مبنای صوتی آن بر توسط است، اجرا شود. بنابراین سبک، به جز ابتدای قرائت، همیشه قرار مقامات با گام توسط خوانده می شود و جواب و جواب الجواب آن با گام توسط و اوج (به شرط رعایت ارتباط معنوی صوت و لحن با آیات)، اما در قرائتی که مبنای صوتی آن گام اوج است معمولاً قرار یک دستگاه با گام اوج خوانده می شود و همانطور که قبلاً اشاره شد چنین تلاوتی دلنشین و مطبوع نخواهد بود. پس باید از آن پرهیز کرد و راه احتراز از آن چنین است که گامها و پرده های صوتی در اثر تمرین و ممارست برای قاری قرآن ملکه شوند تا به راحتی آنها را تشخیص دهد و در حین تلاوت، گام صوتی خویش را گم نکند. زیرا مشکل عمده برخی از قراء، همین گم کردن پرده های صوتی است. بدین معنا که در حین تلاوت با کوچکترین اشتباهی از پرده ای منتقل به پرده های بالاتر یا پائین تر از آن شده و گام صوتی خویش را از دست داده و به اصطلاح خارج می شوند و تا آخر تلاوت نیز آنرا پیدا نکرده و در نتیجه تلاوت زیبایی ارائه نمی دهند.

نسبت لحن با صوت

نسبت لحن با صوت همچون نسبت راکب با مرکب است. یعنی صوت، در حکم مرکب و لحن،‌ در حکم راکب است و اصل در هنر قرائت، صوت است. زیرا همانطور که اگر مرکب راهرو و تعلیم دیده نباشد راکب به مقصد نخواهد رساند،‌ صوت نیز اگر آماده و تربیت شده نباشد، مانع ظهور زیبایی لحن می شود. در واقع لحن بخشی از صوت است و شایسته تر این بود که بحث مربوط به لحن را در فصل پیشین مطرح می کردیم، ولی به جهت سهولت در تعلیم، آن را در فصلی جداگانه و مبسوط مطرح می کنیم. صوت و لحن چنان عاشقانه جذب یکدیگر شده و در هم فانی گشته اند که تفکیکشان امر مشکلی است،‌ از اینروست که در روایات بیشتر به صوت اشاره شده است تا به لحن. زیرا آنچه به گوش می رسد و از دستگاه تکلم خارج می شود، صوت است و البته این صوت هر هنگام که ظهور می کند، آهنگی با خود دارد. بنابراین باز هم تأکید می کنیم که قاریان قرآن باید اهتمام و سعی فراوانی جهت پرورش صوتشان مبذول دارند و در حد توانشان تمرین نمایند تا این نعمت الهی را از قوه و استعداد به فعل و کمال برسانند تا به زیباترین وجه که شایسته قرآن کریم است از آن استفاده کنند و بدانند که یادگیری الحان و مقامات هنر قرائت،‌ بسیار ساده تر و ممکن تر از پرورش صوت است؛ پس آنرا جدی بگیرند و همیشه برای تکمیل و رشد آن بکوشند.
 

• تعریف لحن

  آهنگ و آواز را لحن گویند. منظور از لحن در هنر قرائت، آهنگ صوت است. یعنی صوت مقامات و نغمات موسیقی قرآن که همراه با صوت از دستگاه تکلم خارج شده و به گوش می رسد. لحن در هنر قرائت همانطور که در فصل اول کتاب مفصلاً بحث شد، فقط باید مقامات و نغمات عربی باشد و استفاده از الحان غیرعربی و یا عربی غیرقرآنی به هر نیتی که باشد خلاف است.

  لازم به ذکر است که اداء حروف و کلمات قرآن نیز باید با لحن عربی باشد، زیرا فرموده است:

  « اَعْرِبِ الْقُرآنَ فَانَّه عَرَبیّ »

  و این قسمت از لحن مربوط به علم تجوید است.

مبانی موسیقایی تلاوت قرآن کریم

۱- تنوع ( برخی از قدما از این معنا به تحویلات یاد کرده اند)

مقصود از تنوع در موسیق تلاوت ایجاد گوناگونی در این موسیقی است. برای فهم بیشتر مطلب به ذکر مثالی می پردازیم.اگر تصور کنیم که موشته ای توسط یک گوینده با پرده صوتی و فرکانسی یک نواخت و بدون توجه به حالتهای مختلف ادایی خوانده شود معلوم است که علاوه بر نارسایی مفهوم متن نتیج های جز ملال و خستگی شنونده نخواهد داشت.اما اگر چنین متنی توسط گویند ای آشنا به فن بیان و با توجه به تعبیرات مختلف موجود در متن همچون تمنا،استفهام،خبر و …..- همراه با زیر و زبرهای مناسب خوانده شود بسیار اثر بخش و نافذ خواهد بود.بنا بر آن چه گذشت فلسفه وجودی اصل تنوع در تلاوت قرآن کریم ناشی از دو موضوع کاملا متفاوت است:

۱- تنوع موجود در ذات موسیقی.

۲- تنوع ناشی از گوناگونی مفاهیم و معانی آیات و تفاوت در تعبیرات قرآنی.

اساساً در ارایه یک موسیقی – فارغ غز توجه به مفاهیم – لازم است در ذائقه مستمع،تغییر و تنوع ایجاد شود.بدیهی است که یک نواختی در یک نغمه یا پرده صوتی به مرور،نوعی ملال و دل زدگی در شنونده ایجاد می کند.از آن مهم تر به موجب گوناگونی مفاهیم آیات کریمه قرآن ،برای یک قاری ضرورت دارد متناسب با این گوناگونیها نظیر بیان وصف های متضاد همچون اوصاف بهشت و جهنم،مؤمنان وکفار،دنیا وآخرت و امثال آن ،همچون بیان قصص،احکام،دستورات اخلاقی،مثلهای قؤانی و غیره و نیز تنوع گونه های دستوری مانند خطاب،استفهام،خبر،نهی،امر و ….. به تغییر لحن و نغمه یا پرده صوتی پرداخته و حق معنا را به گونه ی شایسته ادا نماید.این تنوع می تواند دو مقوله متفاوت را در بر بگیرد :

– تنوع در مقامات و نغمات

– تنوع در پرده ها (درجات صوتی)

مبانی عرفی تلاوت قرآن کریم ۱

۱ – عربی بودن نغمات

این اصل برگرفته از حدیث شریف رسول اکرم بوده و اکنون به عنوان اصلی ترین مبنا در موسیقی تلاوت مورد پذیرش اهل فن قرار دارد و عدم رعایت آن هر چند موجب خروج از حوزه موسیقی نیست اما قطعاً از حوزه عرف تلاوت خارج می باشد.

۲ – رعایت ملزومات لحن ( تنغیم)

در موسیقی تلاوت قرآن کریم ملزوماتی وجود دارد که هر چند ممکن است مبنای موسیقایی برای آن وجود نداشته باشد اما در عرف تلاوت رعایت آنها ضرورت دارد.این ملزومات شامل چند چیز است :

اول : شروع تلاوت از قرار صوت بوده و از پرده های غیر معمول نباشد.

دوم : شروع تلاوت با یکی از دو مقام بیات و رست یا مشتقات آنها باشد.

سوم : خاتمه تلاوت با قرار صوت باشد (وطابقت درجه صوتی و شروع و پایان لازم نیست).

 چهارم : خاتمه تلاوت با همان مقامی باشد که از آغاز گردیده است.

پنجم : خط سیر لحنی قاری همواره از قرار به سوی جواب و نهایتاً بازگشت به قرار باشد.

در اینجا ممکن است تشکیک شود که نقیض این موارد نیز در تلاوت های مشاهیر طراز اول قرائت مشاهده گردیده و وجود موارد اندک نیز موجب می شود که در این مبانی خلال وارد آید.

در پاسخ باید گفت همواره احتمال آن وجود دارد که بر هر قانون و اصلی،استثنائاتی وارد گردد اما آنچه مهم است توجه به قاعده غلبه یا اغلبیت در استنباط موارد مورد نظر از عرف تلاوت یا همان مجموعه آثار به جای مانده از مشاهیر می باشد.

طبق بررسیی که از دویست تلاوت از قاریانی چون مصطفی اسماعیل،محمد رفعت،عبدالفتاح شعشاعی،ابوالعینین شعیشع،عبدالباسط،منشاوی،علی البنا،کامل یوسف با روش استقراء انجام گرفته است نتایج زیر در مورد ملزومات لحنی بدست آمده است :

۱ – در هیچ کدام از تلاوت ها شروع با مقامهایی غیر از بیات و رست نبوده است.

۲ – ۵/۹۹% از تلاوتها با قرار صوت آغاز و ۹۳% از انها با قرار صوت خاتمه یافته است.

۳ – خاتمه ۹۷% از تلاوتها با مقام بیات و رست بوده است.

۴ – در ۸۹% از تلاوت ها خط سیر لحنی تلاوت از قرار صوت به سوی جواب یا بالاتر بوده است.

۵ – در تمامی تلاوت ها خط سیر لحنی تلاوت از قرار صوت به سوی جواب یا بالاتر بوده است.

۶ – در ۸۷% تلاوت ها قاری از جواب صوت – اوج مقام- به قرار صوت – پرده ای پایین همان مقام یا مقام دیگر بازگشت نموده است.

در بررسی های فوق هر چند مواردی به عنوان نقیض و خلاف مبانی یاد شده وجود دراد اما درصد بالای موارد موافق حاکی از همان قانون نانوشته ای است که همواره طی قرن گذشته مورد عنایت و رعایت قاریان مبرز جهان اسلام قرار داشته است.ما نیز با توجه به همین موضوع یعنی قاعده اغلبیت این موارد را به عنوان ملزومات عرفی لحن در موسیقی تلاوت محسوب نموده و متذک می شویم.رعایت این جوانب در تلاوت از یک طرف نشانگر انضباط لحنی و حاکی از میزان تسلط یک قاری در اجرای منویات ذهنی او و از طرف دیگر هم سو با طبع و ذوق موسیقایی شنوندگان کلام وحی است.

مبانی عرفی تلاوت قرآن کریم ۲

۳ – رعایت یک نواختی سرعت تلاوت

برای درک بهتر این موضوع فرض نمایید یکی ازآیات قرآن کریم توسط دو قاری مختلف تلاوت گردد.اگر مدت تلاوت قاری اول بیست ثانیه و دیگری سی ثانیه به طول انجامد حکایت از آن دارد که دور تلاوت نفر اول سریع تر از نفر دوم است.آنچه به عنوان یک قاعده و مبنا مورد نظر است،آن است که میزان سرعت این دو تلاوت باید از ابتدا تا انتها یک نواخت بوده و به اصطلاح،دور آنها کند و تند نگردد.نظر به اهمیت این موضوع که معمولاً عدم رعایت آن حالت ناخوشایندی به تلاوت داده و از صلابت و وقار آن می کاهد به تجزیه و تحلیل این موضوع و عوامل مؤثر در آن می پردازیم.به طور کلی سرعت تلاوت ناشی از دو عامل اصلی است :

۱ – ذات قرائت با روایت

آشنایان به قرائات هفت گانه یا ده گانه و روایات های منقول از آنها می دانند که برخی از این قرائات و روایات با توجه به قواعد آنها دارای مراتب مختلفی از نظر مدت و سرعت تلاوت هستند هرچند هرکدام از آنها با سرعت یکسان که ناشی از خواست و اراده قاری است تلاوت شود.بنابراین اگر فرض نماییم سوره مبارکه واقعه با راویات ورش از نافع،حفض از عاصم و سوسی از ابوعمرو و توسط یک قاری تلاوت گردد ملاحظه می شود که تلاوت این سوره با روایت ورش مدت بیشتری نسبت به تلاوت آن با روایت حفص و تلاوت با این روایت نیز مدت افزون تری نسبت به تلاوت با روایت سوسی به طول می انجامد.به همین جهت شاید یکی از رویکردهای تقسیم مراتب تلاوت به تحقیق، تدویر و تحدیر ناظر به همین موضوع باشد لکن این نوع از سرعت به هیچ وجه مورد نظر ما در این بحث نیست.

۲ – برای بررسی این موضوع به مقایسه شیوه تلاوت سه تن از اساتید طراز اول جهان اسلام یعنی محمود علی البنا،مصطفی اسماعیل و محمد عبدالعزیز حصان از نقطه نظر سرعت تلاوت می پردازیم.آنچه از این بررسی برمی آید آن است که این سه شیوه در سه مرتبه مختلف از نظر سرعت تلاوت قرار می گیرند.به این ترتیب که تلاوت مرحوم محمود علی البنا تلاوتی کند،تلاوت شیخ محمد عبدالعزیز حصان تلاوتی تند و تلاوت مرحوم مصطفی اسماعیل بین این دو و مرتبه وسط قرار دارد.ما در این مجال قصد آن نداریم که در مورد علل انتخاب هر کدام از این شیوه ها از دیدگاه صوت و لحن سخن بگوییم زیرا در فصل صوت شناسی در حد لزوم درباره آن صحبت کرده ایم اما لازم است اشاره نماییم که شاخص تفاوت سرعت در تلاوت های مختلف که ناشی از اراده و خواست قاری است میزان کشش صداهای کشیده آ،ای،او است که در اصطلاح علم تجوید مد طبیعی یا ذاتی نامیده می شود و از نخستین کلمات شروع تلاوت که حتی ممکن است الفاظ استعاذه باشد معلوم می گردد.

آنچه از نحوه تلاوت قاریان مشهور جهان بدست می آید این است که سرعت تلاوت آنان هر مقدار که باشد از ابتدا تا انتها به یک حالت و یک نواخت است.لذا قاری قرآن که ممکن است به علل متفاوتی دور کند،متوسط و یا تند را برای تلاوت خود برگزیند باید ملزم و مقید به رعایت همان سرعت در طول تلاوت باشد زیرا افزایش یا کاهش ان به لحن او خلل وارد نموده و شنونده را سریعاً متوجه این نقص می نماید.در پار های از اوقات ملاحظه می شود قاری قرآن به دلیل کمبود نفس برای رسیدن به موضع صحیح وقف،کلمات پایانی قطعه یا آیه را با سرعت بیشتری ادا می کند.این مسأله به عنوان یک نقصان به ویژه در مسابقات تلاوت قرآن بیشتر به چشم می خورد که به هر شکل امری مذموم شناخته می شود.

مبانی عرفی تلاوت قرآن کریم ۳

۴ – استفاده از اسلوب های جایز

منظور از اسلوب های جایزه روش هایی است که استفاده از آن متناسب با شأن و جایگاه تلاوت قرآن کریم بوده و مورد تأیید خواص این فن می باشد.زیرا به رغم آن که تلاوت قرآن از آن حیث که نوعی موسیقی است این قابلیت را دارد که به شیوه ها و اسلوب های مختلف اجرا گردد.اما استفاده از برخی شیوه ها مورد مذمت و نهی واقع گردیده است.بنابراین با شناخت این شیوه ها حوزه استفاده از اسلوب های جایز معلوم  و مشخص می گردد.

در برخی روایات مواردی پیرامون نهی قاری در استفاده از بعضی روش ها وجود دارد که شاید به درستس مفهوم واقعی آنها از خود روایات استفاده نشود.اصطلاحاتی همچون ترجیع،تطریب یا ترعید از آن جمله اند.این مفاهیم سالیان متمادی است که مورد بحث و مناقشه اهل علم و قرائت قرار داشته است ولی امروزه برخی از این موارد در عرف تلاوت مفهومی واحد پیدا کرده اند و قاریان خود را مقید به اجتناب از آن می دانند.در اینجا ازمیان نظریات مختلفی که پیرامون این اصطلاحات مطرح گردیده تعاریف کاربردی و دقیق کتاب حق التلاوه تألیف حسنس شیخ عثمان نقل می گردد.وی در مقدمه بحث با اشره به این روش ها به دلیل این که به کار برنده آنها التزامی به ترتیل مورد نظر خداوند سبحان در قرآن کریم ندارد مورد نهی اهل علم قرار گرفته به شرح آنها می پردازد.وی هفت مورد را به عنوان شیوه های غیر جایز مورد بحث قرار داده است.این موارد عبارتند از :

۱ – تطریب

۲ – ترجیع

۳ – ترقیص

۴ – تحزین

۵ – ترعید

۶ – تحریف

۷ – تلاوت قرآن به همراه آلات موسیقی

۸ – ایجاد ایقاع (ضرب) در تلاوت

مبانی عرفی تلاوت قرآن کریم ۴

۴ – استفاده از اسلوبهای جایز

منظور از اسلوب های جایز روش هایی است که استفاده از ان متناسب با شأن و جایگاه تلاوت قران کرم بوده و مورد تأیید خواص این فن می باشد.زیرا به رغم ان که تلاوت قرآن از آن حیث که نوع موسیقی است این قابلیت را دارد که به شیوه ها و اسلوب های مختلف اجرا گردد.اما استفاده از برخی شیوه ها مورد مذمت و نهی واقع گردیده است.بنابراین با شناخت این شیوه ها حوزه استفاده از اسلوب های جایز معلوم و مشخص می گردد.

در برخی روایات مواردی پیرامون نهی قاری در استفاده از بعضی روشها وجود دارد که شاید به درستی مفخوم واقعی آنها از خود روایات استفاده نشود.اصطلاحاتی همچون ترجیع،تطریب یا ترعید از ان جمله اند.این مفاهیم سالیان متمادی است که مورد بحث و مناقشه اهل علم و قرائت قرار داشته است.ولی امروز برخی از این موارد در عرف تلاوت مفهومی واحد پیدا کرده اند و قاریان خود را مقید به اجتناب از آن می دانند.

در اینجا از میان نظریات مختلفی که پیرامون این اصطلاحات مطرح گردیده تعاریف کاربردی و دقیق کتاب حق التلاوه تألیف حسنی شیخ عثمان نقل می گردد.وی در مقدمه بحث با اشاره به این روش ها به دلیل این که به کار برنده آنها التزامی به ترتیل مورد نظر خداوند سبحان در قرآن کریم ندارد مورد نهی اهل علم قرار گرفته به شرح آنها می پردازد.وی چند مورد را به عنوان شیو های غیر جایز مورد بحث قرار داده است.این موارد عبارتند از :

۱ – تطریب.

۲ – ترجیع.

۳ – ترقیص.

۴ – تحزین.

۵ – تحریف.

۶ – تلاوت قرآن به همراه آلات موسیقی.

۷ – ترعید.

۸ – ایجاد ایقاع (ضرب) در تلاوت.

تطریب

حالتی است که قاری تنها با نتباعت از صوت خود و ایجاد خلل در احکام و اصول تجوید،قرآن بخواند.به عبارت دیگر فارغ از تجوید و مراعات قوانین صدا را به هر گونه که خواست در گلو بچرخاند.مؤلف در ادامه در این باره توضیح می دهد اگر قاری از مقامات و نغمات فنی استفاده نموده و ادای او نیز مطابق احکام تجوید باشد قرائت او کاملاً جایز و از مصادیق تطریب محسوب نمی گردد.

(بیشتر…)

مبانی عرفی تلاوت قرآن کریم ۵

 – القای معانی و مفاهیم

 با وجودآن که معیارهای القای معانی آیات در فن تلاوت قرآن به درستی شفاف و قابل بیان نبوده و هر کس با توجه به برداشت خود از این موضوع سخن می گوید اما علت طرح این مسأله در اینجا این است که همواره به یاد داشته باشیم در هنر مقدس تلاوت،اصل بر بیان معانی و ابلاغ پیام قرآن به نحو شایسته به مخاطب و شنونده کلام وحی است.

مقامات و تغمات در حقیقت وسیله ای برای بیان زیباتر و شیواتر آیات شریفه قرآن هستند.لذا سعی و مجاهدت قاری قران به طور دایمی باید مبتنی بر این موضوع باشد که چگونه می توان بهتر و مطلوب تر معانی و مفاهیم را به مستمع القا نمود.نه آنکه چگونه مقامات و نغمات را به اجرا در آورد.از یاد بردن این مهم در تلاوت ،نتیجه ای جز آنچه که امروزه در عالم تلاوت قرآن به وقوع می پیوندند ندارد و ان این است که نه تنها قاری ایرانی که معمولاض فارغ از معنای ،قرآن می خواند بلکه حتی در کشور مصر به عنوان مهد تلاوت نیز شاهد آن هستیم که نسل جدید قاریان بدون نوجه به این عنصر اساسی تنها به ابعاد تنغیمی تلاوت توجه دارند.

در حقیقت تلاوت های امروزی به جای القای معانی جشنواره ای از نغمات و مقامات است.در خالی که نزد نسل های پیشین قاریان القای معانی از چنان جایگاه و اهمیتی برخوردار بود که گاه ملاحظه می گردد قاری رای رساندن معنا و مفهوم،جنبه های تنغیمی تلاوت را تحت شعاع قرار می داد و از این دست نمونه های فراوان وجود دارد که برای اهل تلاوت آشناست.

نکته آخر اینکه قاریان قرآن حتی با وجود گوناگونی و تنوع در شیوه ها و سبک خای تلاوت نباید از این مبانی و اصول عدول کنند.

ارتباط معنوی صوت و آیات شریفه

در قرآن موضوع‌های مختلفی مطرح شده، از مهمترین بحث معارف (توحید) تا ساده ترین مسئله فقهی که هر کدام از این موضوعات، صدای متناسب با شأن خود را می طلبد. قاری قرآن اگر پیش نیاز هنر قرائت؛ یعنی یادگیری معانی آیات شریفه و قواعد عربی را فرا گرفته باشد و علاوه بر آن احساس و ذوق لطیفی داشته باشد، در قرائت قرآن انطباق صوت با معنا را حفظ می نماید، در غیر این صورت، قرائتی بی معنی ارائه خواهد داد. برای نمونه برخی از آیات که تناسب با گام اوج صوتی دارند بیان می کنیم:

(بیشتر…)

پیش نیاز و لوازم هنر قرائت قرآن کریم

هنر قرائت؛ مانند هر فن و علم دیگری محتاج مقدمات و لوازمی است که بدون آنها موفقیت کامل، حاصل نخواهد شد ضروریترین پیش نیاز هنر قرائت، یادگیری کامل معنی قرآن و مفاهیم آن است که این امر با تسلط اجمالی بر قواعد عربی و لغات قرآن میسر می شود. ضرورت این امر ـ که متأسفانه چندان به آن اهمیت داده نشده است ـ با مراجعه به متن قرآن و روایات شریفه بدست می آید. در قرآن کریم چندین بار مفهومی یکسان با الفاظی مختلف بیان شده است و آن مفهوم چنین است: «قرآن نازل شده است برای اینکه مردم در آیات آن تدبر نمایند.» آیا تدبر در آیات شریفه قرآن بدون دانستن معانی و مفاهیم آن میسر است؟ البته، برای کسی که نمی خواهد در این هنر نورانی قدم بگذارد شاید یک قرآن با ترجمه کافی باشد. زیرا با نگاه کردن به قرآن ثوابی شامل حالش خواهد شد، ولی برای کسی که می خواهد، هنر قرائت را فرا گیرد و به وسیله آن کلام الهی را با زیباترین روش ابلاغ نماید، دانستن معنا بسیار ضروری است.

(بیشتر…)

مشروعیّت هنر قرائت

در اکثر کتب روایی شیعی، بخشی وجود دارد، بنام «باب القران» یا «کتاب القرآن» که در آن روایاتی درباره فضل قرآن، فضیلت قاری قرآن، ثواب قرائت سوره ها و نکات دیگر مطرح شده است. یکی از این نکات، مسئله تحریم غنا و استحباب تحسین صوت در قرائت قرآن است که ما در ابتدای کتاب، تبرکاً برخی از روایات آنرا نقل نمودیم و اگر خوب دقت کنیم، متوجه خواهیم شد که آموختن هنر قرائت باتوجه به برخی از روایات (روایت شماره ۴) وجوب کفائی دارد (یعنی لازم نیست همه مسلمانان هنر قرائت را فرا بگیرند) یا لااقل مستحبّ مؤکّد می باشد. (یعنی مستحبّی است که انجام دادنش بهتر است و عمل به آن، تأکید شده است). محدثین بزرگوار ما، در توجیه بعضی روایات فرموده اند: قرآن را با صوت زیبا تا آن حدّی که غنا نباشد، باید قرائت کرد، البته بدون آنکه حدود حسن صوت و غنا را مطرح کنند. مرحوم شیخ حرّ عاملی، صاحب وسائل، در توجیه روایت شماره ۶، آنرا حمل بر تقیّه کرده است و استناد ایشان دوگانگی این روایت با روایت شماره ۷ است. آن روایت (۶) را اصل دانسته اند و این روایت (۷) را فرع و در دوگانگی اصل با فرع، مسلم است که اصل محترم است.

(بیشتر…)

تعریف مقام

تعریف مقام در اصطلاح موسیقی به مجموعه ی اصواتی که بین یک نت و تکرار آن (جواب) با ترتیب معیّن قرار دارد مقام گفته می شود. ـ تعریف نغمه نغمه در لغت، عبارت از صدایی موسیقایی است که خالی از کلام و حرف باشد. در اصطلاح موسیقی نغمه در این معانی به کار رفته است: هر صدای موسیقایی (Sing)، ملودی (Melody)، در مقابل هارمونی (Harmony) [موسیقی چند صدایی]، مقام اصلی (Gamme)، مقام فرعی یا مشتقات یک مقام اصلی (گوشه) همچون نغمه شوری از مقام بیات، نغمه هزام از مقام سیکا و یا نغمه نکریز از مقام نهاوند. ـ تعریف لحن لحن در تلاوت قرآن، کیفیتی است که از استفاده صحیح و مطلوب مقامات و نغمات عربی برای ارایه آیات قرآن کریم بر اساس اصول و مبانی مربوط حاصل می آید. مقامات اصلی و تعداد آن ۱ـ مقام راست ۲ـ مقام بیاتی ۳ـ مقام صبا ۴ـ مقام سیکاه (سه گاه) ۵ـ مقام حجاز ۶ـ مقام نهاوند ۷ـ مقام عجم (ماهور ـ راست پنجگاه در موسیقی ایرانی و گام ماژور در موسیقی غرب) ۸ـ مقام کُرد ۹ـ مقام نوا ۱۰ـ مقام جهارکاه (چهارگاه) در موسیقی مقامی عرب تعداد مقامات اصلی و فرعی (گوشه ها) بالغ بر سیصد است. ـ شناخت علمی مقامات عربی مقام هایی که بر روی درجه DO (راست) قرار دارند: ۱ـ مقام راست ۲ـ مقام سوزناک ۳ـ مقام حجازکار ۴ـ مقام نهاوند ۵ـ مقام نکریز مقام هایی که بر روی درجه Re (دوکا) قرار دارند: ۶ـ مقام بیاتی ۷ـ مقام کرد ۸ـ مقام حسینی ۹ـ مقام شوری ۱۰ـ مقام عشّاق مصری ۱۱ـ مقام صبا ۱۲ـ مقام صبا زمزم ۱۳ـ مقام حجاز ۱۴ـ مقام شاهناز مقام هایی که بر روی درجه mi (سیکاه) قرار دارند: ۱۵ـ مقام سیکاه ۱۶ـ مقام هزام مقام هایی که بر روی درجه Fa (جهارکاه) قرار دارند: ۱۷ـ مقام جهارکاه مقام هایی که بر روی درجه Si (قرار) استقرار یافته اند: ۱۸ـ مقام عجم عُشِیران ۱۹ـ مقام بستنکار ۲۰ـ مقام عراق در موسیقی مقامی ایران با نام ماهور و در موسیقی غرب به گام ماژور نامبردار است. دارای مقامات فرعی همچون عجم عشیران، چهارگاه، سوز دل آرا و شوق افزا می باشد. نغمه ای شاد و شادی آور امّا نه به طور مطلق. بسیار اتفاق می افتد که مقام صبا و عجم را با هم ترکیب می کنند که خود حاوی معانی بدیعی می شود.

مقام حجاز

در گذشته های دور در منطقه ای به نام حجاز در شبه جزیره ی عربستان، صحرانشینان در طی مسافت های طولانی، سوار بر شتر می شد و تحت تأثیر نوع راه رفتن این حیوان، نغمات خاصی را با خود زمزمه می کردند. با گذشت زمان، بر وسعت این نغمات افزوده شد و به دلیل منحصر به فرد بودن این نغمات، اعراب نام حجاز را براین نغمات گزاردند. استادان لحن اعتقاد دارند، حجاز یادآور ناله ی برخاسته از غم و هجرانی است که حوادث گذشته را به تصویر می کشد و انسان های متأثر از آن را به یکی شدن، چاره اندیشی و تفکر فرو می برد و در این غم عمیق، شور و شعف با احساسات عالی و حزین آمیخته می شود. قاری توانا می تواند در اجرای این مقام یکپارچگی، اتحاد و آرزو برای بشر را به تصویر بکشد. حجاز در آیاتی با مضامین بشارت و انذار، نعمات خداوند،تذکر و یادآوری، جملات امری و توصیه ای، خلقت جهان هستی و موجودات و نیز فراخوان عمومی قابل اجرااست [ پیشین ].
حجاز در آغاز با جریانی ملایم و روان همراه است و هر گونه تکلف در اجرا از تأثیر گزاری آن می کاهد. این مقام گوشه هایی دارد از جمله: کارکرد، کار، دوکا، غطا، زنکران، نوی، اصفهان، کرد، رمل، و منصوری [ عربی القبانی، ۴۲:۱۳۷۷ ].
بعضی گوشه ی گالگور را نیز به عنوان زیرشاخه ی حجاز آورده اند [ رجب نژاد، ۳۷:۱۳۷۹]. با بررسی اجرای قرائت قاریان بزرگ جهان و توصیه ی استادان لحن بهتر است این مقام را پس از مقامات بیات، صبا و سه گاه تلاوت کنیم [ نرم افزار مائده ]. مقام حجاز را می توان با مقامات رست و صبا ترکیب کرد [ ملاتقی، ۱۰۸:۱۳۸۱ ].
از میان قاریان مشهور جهان، « شهید القراء » [ قاسم احمد، ۳۶:۱۳۷۴ ] یعنی استاد محمد صدیق منشاوی، در اجرای مقام حجاز مهارت و استادی فوق العاده ای از خود به نمایش گزارده است [ ملاتقی، ۱۵۱:۱۳۸۱ ].

مقام چهارگاه

این مقام ترکیبی از نغمات ماهور، چهارگاه و چند مقام فرعی و کوچک دیگر است. نغمه ی ماهور نقش بسیار مهمی در این مقام ایفا می کند [پیشین]، چون گوشه هایی از ماهور به چهار گاه ختم می شود که در تلاوت بسیار زیبا جلوه می کند [رجب نژاد، ۳۷:۱۳۷۹]. چهارگاه از دو واژه ی چهار و گاه به معنای چهارمین محل توقف یا چهارمین زمان تشکیل شده و عده ی بسیاری از استادان لحن معتقدند، به وجود آمدن چهارگاه، با رعد و برق آسمان مرتبط است.

به هر حال، این نغمات از هرجا که برخاسته اند، امروزه در میان اعراب رنگ و بوی عربی به خود گرفته و به عجم معروف اند. اعراب معتقدند، عجم مقامی است درخشان و پاک که با جوشش و عظمت و هیجان خود، شور و شوق جوانی را در انسان ایجاد می کند و به ارائه ی شبه تحریرها که نقش مهمی در این مقام دارند، تأکید می کنند. مهم ترین محل های اجرای این مقام در آیاتی با مفاهیم خدا، بهشت، توبه، معجزات پیامبران، دعا و درخواست و نیز حرکت و مبارزه، می توان بهره جست و از تأثیرات مهم آن می توان به ایجاد شور، شوق و هیجان در شنونده اشاره کرد [نرم افزار مائده].
از میان قاریان مشهور دنیا، استاد شحات محمد انور که درتلاوت دارای سبک «تألیف بدیع » [تهرانی، ۱۳۷۴: ۷۰]دارد ، برخلاف بیش تر قاریان حال حاضر که سبک تألیف تقلید دارند، استاد اجرای این مقام است[ ملاتقی، ۱۳۸۱ :۱۵۱] . بر اساس توصیه ی استادان لحن و اجرای اکثر قاریان بزرگ دنیا، بهتر آن است که این مقام را پس از مقامات رست و سه گاه تلاوت کنیم؛ هر چند که مرحوم عبدالباسط پس از مقام حجاز و مرحوم منشاوی پس از بیات و نهاوند وارد این مقام شده اند[نرم افزار مائده]. ترکیب این مقام با صبا، جایز است ومی توان آن را با مقامات بیات، رست و سه گاه همراه کرد [ملاتقی، ۱۳۸۱ :۱۱۱].

مقام سیکا (سه گاه)

گروهی زادگاه این مقام را آذربایجان و اهل آن را از بهترین اجرا کنندگان سه گاه می دانند، اما به مرور زمان این مقام درسایر سرزمین های هم جوار گسترش پیدا کرده و به دلیل ویژگی منحصر به فرد لحنی خود، در میان عرب زبانان جایگاه ویژه و مناسبی برای خود کسب کرده و با گذشت زمان، رنگ و بوی عربی به خود گرفته است ؛ به نحوی که هم اکنون یکی از مقامات اصیل و نام آشنا در میان مقامات و الحان قرآن کریم است.

استادان لحن، سه گاه را گل سرخ و نگین مقامات و در مباحث زیباشناسی این مقام را به دلیل حلاوت در دل نشینی، برانگیزاننده ی حس محبت، عشق و سوز دل معرفی می کنند [نرم افزار مائده].
استاد محمد رفعت که به واسطه ی نبوغ ذاتی اش در خلق الحان و اصوات، بنیانگذار سبک جدید و رایج در تلاوت قرآن کریم [عربی القبانی، ۱۰۲:۱۳۷۷] و میان قاریان مشهور جهان، به « قیثاره السماء » یعنی گیتار آسمان [قاسم احمد، ۳۴:۱۳۷۴] ملقب شده است، در اجرای مقام سه گاه اجراهای استادانه ای دارد [نرم افزار مائده]. از دیدگاه استادان لحن، این مقام گونه های دیگری نیز دارد، از جمله سه گاه حزام که استاد مصطفی اسماعیل درقرائت سوره های لقمان، نازعات و علق آن را با استادی تمام اجرا کرده است [پیشین].
آن چه از تلاوت قاریان بزرگ و رهنمود استادان لحن به دست می آید، آیاتی با مضامین عشق، وعده ی الهی، بشارت، مغفرت، صفات مؤمنان، استجابت دعا و پیروزی، بهترین محل های اجرای مقام سرور آفرین سه گاه هستند. نکته ی مهمی که لازم به ذکر است این که، این مقام با جریانی آرام و پرسوز آغاز می شود و با انتقال احساسات عالی، توجه شنونده را به خود جلب میکند [پیشین].
به طور معمول، قاریان بزرگ این مقام را پس از حجاز می خوانند، [مجموعه نرم افزارهای آموزشی آشنایی با دستگاه ها و نغمات قرآنی]. ولی می توان قبل و بعد از این مقام، از حجاز و هم چنین چهار گاه استفاده کرد و ترکیب سه گاه با مقامات رست، صبا و نهاوند جایز است [ملاتقی، ۱۱۰:۱۳۸۱]. اما استادان لحن توصیه کرده اند که این مقام پس از مقامات رست، حجاز، نهاوند و چهارگاه اجرا شود [نرم افزار مائده].

مقام صبا

مجموعه ای از نغمات حزین است که گذشته ای را به تصویر می کشد که انسان آن را از دست داده و انسان را به خویشتن خویش دعوت می کند. استادان لحن معتقدند، صبا آتش دل و نوای فراق است که هر شنونده ای را به کنکاش و بررسی گذشته ی خود دعوت می کند و می گویند، اگر مقامات را به منزله ی موجودی زنده در نظر بگیریم، صبا صدای وجدان آگاهی است که در عین توبیخ و بررسی جزء به جزء رفتار و اعمال، انقلابی در دل ایجاد می کند و مسیر توبه و بازگشت را هموار می سازد. لذا هر کس که میل به بازگشت در وجودش بیش تر باشد. صبا را بهتر، تأثیر گزارتر و به جاتر اجرا می کند [ نرم افزار مائده ].

(بیشتر…)

مقام بیات

درخصوص معنای لغوی این مقام عده ای معتقدند، واژه ای ترکی و به معنای غم یا غمگین است. عده ای دیگر می گویند، طایفه و قبیله ای از ترکمن است و عده ای اصل این کلمه را « به یاد » می دانند، مانند به یاد خداوند متعال، به یاد پیامبر گرامی اسلام (ص) و به یاد فاطمه ی زهرا (س) [ نرم افزار مائده ].
این مقام، اولین مقامی است که عموم قاریان در آغاز تلاوت از آن استفاده می کنند و در میان الحان، تنها مقامی است که در سه سطح، بیات شروع ( محدوده ی قرار )، توسط ( محدوده های جواب و جواب جواب ) و فرود ( پایان تلاوت ) اجرا می شود [ پیشین].
مقام بیات که به ام النغمات یا ام المقامات [ محمدی، ۱۲۷:۱۳۸۲ ] معروف است، زیر شاخه ها و گوشه هایی دارد که عبارت اند از: لامی، صافی، ابراهیمی، کرد، مصری، شور، حسینی، دشتی، نوا، محیر، دوکا، رمل، علی و….
[ عربی القبانی، ۴۲:۱۳۷۷ ].

(بیشتر…)

مقام نهاوند

در مورد خاستگاه این مقام دو نظر وجود دارد: عده ای معتقدند، در زمان های دور در منطقه ی نهاوند ایران، نغماتی در میان مردم زمزمه می شد که منحصر به فرد بود و گروهی دیگر، خاستگاه اولیه ی آن را کشور هند می دانند. اما به هر حال این مقام از هر کجا که باشد، امروزه رنگ و بوی عربی به خود گرفته است و چون دانه های مروارید، در میان نغمات قرآنی خودنمایی می کند [ نرم افزار مائده ].

نهاوند از نغمات و مقاماتی است که نه مانند صبا بسیار حزین و نه مانند سه گاه شور آفرین است، بلکه از مقامات معتدل است که به قاری قدرت مانور بیش تری می دهد [ مجموعه نرم افزارهای آموزشی آشنایی با دستگاه ها و نغمات قرآنی ].
نغمه ی فرعی که در این مقام وجود دارد، « نیکریت » نام دارد [ رجب نژاد، ۱۳۷۹ :۳۷ ]. بهترین محل اجرای این مقام، داستان های قرآنی، و استاد مسلم این نغمه مرحوم مصطفی اسماعیل است که در اجرای آن از تکنیک « موجی خوانی » که از ابزارهای تنوع لحن به حساب می آید، به صورتی زیبا و دل نشین استفاده می کند [ نرم افزار مائده ].
استاد عربی القبانی معتقد است،راحت ترین کارها، آوردن نهاوند پس از سه گاه است [ عربی القبانی، ۵۴:۱۳۷۷ ]. و می توان نهاوند را با مقامات رست، صبا و سه گاه ترکیب کرد [ ملاتقی، ۱۰۹:۱۳۸۱ ].

مبانی موسیقایی تلاوت قرآن کریم

۵ – تناسب و همگونی لحن و صوت

اصولاً زیربنای یک کار لحنی به طور عام و به شکل خاص در فن تلاوت قرآن کریم توانایی ها و داشته های صوتی خواننده یا قاری قرآن است.

واضح است که قاری قرآن لزوماً باید شیوه لحنی خود را بر اساس خصوصیات صوتی خود اختیار و تنظیم نماید. مثلاً فرض کنید شخصی اساساً دارای صدای زیر و با ارتفاع کم به عنوان یک روش در تلاوت خود سعی کند بعد از هر بار اوج خواندن قطعه ای را در پرده پایین اصطلاحاً بم تلاوت کند. اما این پرده به دلیل عدم توانایی ذاتی صوت او به واسطه محدودیت ارتفاع صوتی از فاصله موسیقی لازم نسبت به پرده های اوج برخوردار نبوده و یا دچار خلل و اشکال باشد.در اینجا شیوه لحنی مورد تبعیت قاری با صدای او تناسب و همگونی ندارد.

عکس این موضوع نیز صادق است یعنی کسی که دارای صدای بم باشد بخواهد پرده های اوج را با تکلف زیاد و خارج از توان صوتی خود بخواند یا شخصی را در نظر بگیرید که صدای وی از تحریر پذیری خوب و مطلوبی برخوردار نیست و بخواهد به طور مستمر در لابلای الحان و انغام خود از تحریر استفاده کند.

بدیهی است که چنین عملی به شدت از زیبایی و سلامت لحن او خواهد کاست.در این شرایط نیز باید گفت که انتخاب نوع لحن بر اساس خصوصیات صوت قاری انجام نگرفته است.در مورد میزان انعطاف پذیری صوت نیز ممکن است شیوه های مختلفی به کار گرفته شود که حاکی از همگونی و تناسب نباشد.

با ذکر این توضیحات علت طرح چنین موضوعی به عنوان یکی از مبانی موسیقایی تلاوت قرآن معلوم گردید زیرا توجه قاری قرآن به این معنا موجب هر چه زیباتر شدن موسیقی تلاوت شده و مسیر او را در انتخاب هر چه بهتر و مطلوب تر لحن هموار می سازد.

مبانی موسیقایی تلاوت قرآن کریم

مبانی موسیقایی تلاوت قرآن کریم

ادامه درس (تطابق)

الف): هماهنگی آهنگ با طول زمانی قطعه

این آهنگ ممکن است یک نغمه کامل یا قسمتی از یک نغمه و یا ملودی ساخته شده بر اساس یک نغمه باشد. قطعه مورد نظر در تلاوت نیز ممکن است یک آیه بلند،یک آیه کوتاه و یا یک قسمتی از یک آیه بلند و کوتاه باشد. روشن است در اینجا قاری باید با ملاحظه و مطالعه طول زمانی قطعه مورد نظر به انتخاب و اجرای آهنگ متناسب یا آن بپردازد.

زیرا آهنگ ها و نغمات از نظر زمان اجرا دارای تفاوت هایی بوده و می توان این زمانها را کاهش یا افزایش داد. البته گاهی برای کامل نمودن یک نغمه حداقل زمانی در حدود ده تا پانزده ثانیه نیاز است و اگر تنها قسمتی از یک نغمه اجر ا شود این مدت به نصف یا کمتر تقلیل می یابد.

یک قاری قرآن باید تصمیم ذهنی خود را سریعاً به اجرا در آورد زیرا برای مطالعه قطعه مورد نظر و تطبیق آهنگ با آن تنها از مکث ها طبیعی بین قطعات یا آیات می تواند استفاده کند. به همین سبب دانش و معلومات نغمه ای، تسلط بر پرده ها،حضور ذهن و هوش و ذکاوت، نقش بسیار مهمی را در این زمینه ایفا می کند.

به عنوان نمونه برای خواندن آیات کوتاه نظیر الله الصمد یا قسمت کوتاهی از یک آیه مانند و زخرفاً در نغمه سیکا (سگا) باید سریعاً به انتخاب قسمتی از این نغمه پرداخت اما چگونگی تطبیق آن با این الفاظ و پرده ی اجرای آن امری است که به عنوان عوامل یاد شده بستگی دارد.

معمولاً قاریان مبتدی قادر نیستند به درستی عمل تطبیق را انجام دهند. لذا هنوز آهنگ پایان نیافته است کلمات قطعه پایان می یابد و یا به عکس آهنگ به نقطه پایان خود رسیده اما هنوز قطعه باقی است.

در حالت اول قاری ناچار می شود قسمتی از آهنگ را به ناگاه حذف و سریعاً حالت فرود نغمه یا نقطه پایانی آن را به اجرا در آورد و در حالت دوم ناچار به تکرار حالت پایانی نغمه تا به اتمام رسیدن قطعه می گردد.

رسیدن به نقطه تعادل در این موضوع تنها با تمرین و ممارست و شناخت هر چه بیشتر آیات قرآن کریم و از همه مهم تر بهره مند بودن از هوش و استعداد ذاتی لازم حاصل می گردد.

مبانی موسیقایی تلاوت قرآن کریم بخش ۳ (قسمت ۱)

– ترادف

ترادف در لغت به معنای پشت سر هم بودن است.اما اصطلاح ردیف ، کاربرهای متعددی در موسیقی دارد که یکی از مهم ترین آنها در موسیقی سنتی ایران است.ردیف خوانی گوشه ها و نغنات در موسیقی های مقامی که در واقع قالب هایی از پیش تعیین شده هستند موضوعی است که بسیار مورد توجه و اهمیت موسیقی دانان ایران قرار دارد.البته گاهی در نقل گوشه ها و نغمات،اندک اختلافاتی موجود دارد.به همین دلیل مثلاً اگر گفته شود مقام ماهور با ردیف فلان شخص.

یعنی ترتیب گوشه ها در مقام ماهور به روایت و نقل فلان شخص می باشد.

نکته ای که حائز اهمیت فراوان است این است که به هر حال ترتیب قرار گرفتن این نغمات یا ردیف ها به شکلی است که هیچ گونه ناهمگونی و ناجور بودن در آن احساس نمی شود و این کاری است که دقیقاً با طبع و منطق موسیقایی منطبق می باشد.چینش و ترتیب و تنافر و توافق آنها موضوعی است که همواره از اهمیت و حساسیت – حتی در میان گذشتگان – برخوردار بوده است.

این قاعده امروزه بیشتر در مواردی کاربرد دارد که نوع موسیقی،مقامی – یا به تعبیر دیگر سنتی باشد.زیرا همان طور که گفته شد این نوع موسیقی دارای فرمهای مشخص و از پیش تعیین شده ای است که سینه به سینه انتقال یافته و رعایت فرم و قالب در آن امری الزامی محسوب می گردد و بنابراین در موسیق کلاسیک و علمی به هیچ وجه کاربردی ندارد.

ردیف خوانی به مفهومی که در موسیقی ایران وجود دارد در موسیقی مقامی عربی وجود ندارد.تنها در آموزش نغمات عربی،ترتیب و روشی مشخص و سنتی وجود دارد.لیکن در اجرا این ترتیب از الگوی مشخصی پیروی نمی کند و هر کسی ممکن است ترتیب خاصی از نغمات را ارایه نماید.مهم آن است که این نغمات یا قالب های از این پیش تعیین شده طوری در کنار هم قرار گیرند که از منطق موسیقی خارج نباشند.از این رو چگونگی ترادف و در کنار هم قرار دادن آنها موضوعی است که با وجود آزادی به لحاظ ترتیب و چینش،مورد توجه قرار دارد.

در تلاوت قرآن کریم که نوعی موسیقی آن بر اساس موسیقی مقامی عرب شکل گرفته نیز این قاعده جاری است.

البته بعضی از صاحب نطران در این مورد معتقد هستند که موسیقی قرائت قرآن این تعریف را دارد

( صوت القرائه صوت الخاص و نغم القرائه،نغم الخاص)

ترادف نغمات موجود در یک مقام اصلی یا مقامات اصلی در کنار هم،بسیار مهم و از شاخصه های اصلی صحت و سلامت لحن می باشد.

برای دست یابی به این موضوع دو شیوه وجود دارد

۱ – فراگیری مستقیم نغمات موسیقی مقامی عرب،نحوه ارتباط آنها و شناخت مقدم و مؤخر آنها (ترادف).

۲ – فراگیری تجربی آنها از طریق استماع تلاوت مشاهیر قاریان،سرودها و مدیحه های دینی عربی.

مبانی موسیقایی تلاوت قرآن کریم بخش ۲

– تنّوع

مقصود از تنوع در موسیقی تلاوت،ایجاد گوناگونی در این موسیقی است.برای فهم بیشتر مطلب به ذکر مثالی می پردازیم.

اگر تصور کنیم که نوشته ای توسط یک گوینده با پرده صوتی و فرکانسی یک نواخت و بدون توجه به حالت های مختلف ادایی خوانده شود معلوم است که علاوه بر نارسایی مفهوم متن نتیجه ای جز ملال و خستگی شنونده نخواهد داشت.اما اگر چنین متنی توسط گوینده ای آشنا به فن بیان و با توجه به تعبیزات مختلف موجود در متن – همچون تمنا،استفهام،خبر و … همراه با زیر و زبر های مناسب خوانده شود بسیار اثر بخش و نافذ خواهد بود.

بنا بر آنچه گذشت فلسفه وجودی اصل تنوع در تلاوت قرآن کریم ناشی از دو موضوع کاملاً متفاوت است :

الف : تنوع موجود در ذات موسیقی.

ب : تنوع ناشی از گوناگونی مفاهیم و معانی آیات و تفاوت در تعبیرات قرآنی.

اساساً در ارایه یک موسیقی فارغ از توجه به مفاهیم لازم است در ذائقه مستمع تغییر و تنوع ایجاد شود.

بدیهی است که یک نواختی در یک نغمه یا پرده صوتی به مرور نوعی ملال و دل زدگی در شنونده ایجاد می کند.از آن مهم تر به موجب گوناگونی مفاهیم آیات کریمه قرآن،برای یک قاری ضرورت دارد متناسب با این گوناگونی ها نظیر بیان وصف های متضاد همچون اوصاف بهشت و جهنم،مؤمنان و کفار،دنیا و آخرت و امثال آن و همچنین بیان قصص،احکام،دستورات اخلاقی،مَثَل های قرآنی و غیره و نیز تنوع گونه های دستوری مانند خطاب،استفهام،خبر،نهی،امر و … به تغییر لحن و نغمه با پرده صوتی پرداخته و حق معنا را به گونه ی شایسته ای ادا نماید.

این تنوع می تواند دو مقوله متفاوت را در بر گیرد.

۱ – تنوع در مقامات و نغمات.

۲ – تنوع در پرده ها ی صوتی (درجات صوتی).

اول : تنوع در مقامات و نغمات.

یقیناً قاریان مشهور جهان در استفاده از مقامات مختلف و رنگ آمیزی لحنی و نغمه ای به یک گونه عمل نکرده اند..برخی از تعداد مقامات کمتر و برخی از تعداد بیشتری استفاده کرده اند.از میان مشاهیر فن تلاوت،مرحوم مصطفی اسماعیل نزدیک به بیست و پنج مقام اصلی،فرعی و ترکیبی را مورد استفاده قرار داده است.در حالی که استاد عبدالباسط از تعداد بسیار کمتری از نغمات استفاده نموده است.اما آنچه که مورد اتفاق می باشد این است که برای ایجاد تنوع در تلاوت همه قاریان صاحب سبک و طریقه از بیش از یک مقام در تلاوت استفاده نموده اند.

دوم : تنوع در پرده ها (درجات صوتی)

با بررسی آثار بجا مانده از مشاهیر تلاوت در می یابیم که آنان در استفاده از طبقات و درجات صوتی در طول تلاوت تفاوت های آشکاری با یکدیگر دارند.برخی از آنان برای ایجاد تنوع صوتی – علاوه بر تنوع نغمه ای – از پرده ها و طبقات مختلف صدا استفاده کرده اند.

در حالی که عده ای دیگر از چنین امکانی بهره نجسته اند.بنابراین تلاوت آن دسته از قاریان که از تمام طبقات صوتی موجود در موسیقی استفاده می نمایند بسیار متوع تر از تلاوتی آنانی است که تنها از یک طبقه صوتی در تلاوت خود دارند.به علاوه از این تفاوت پرده ها و طبقات صوتی می توان متناسب با مفاهیم آیات قرآن و تعبیرات موجود در آن به شکل شایسته ای استفاده نمود.

مبانی موسیقایی تلاوت قرآن کریم بخش ۱

هنگامی که گفته می شود در تلاوت قرآن مجید نباید از لحن های اهل فسق،ترجیع،نوح و رهبانیت بهره جست،همچنین وقتی سخن از زیبا خواندن و تحسین صوت در قرآن به میان می رود در واقع به نوعی درباره ی مبانی و اصولی که شیوه و روش خواندن خاصی را به دنبال دارد گفت و گو می کنیم.

با وجود اینکه در باب مبانی موسیقی تلاوت کمتر سخن گفته شده و حتی به جرأت می توان گفت منابع مکتوب و مشخصی تحت این عنوان وجود ندارد اما به اعتقاد ما این مبانی به صورت قانون نانوشته ای در فن تلاوت مورد رعایت و احترام قاریان قرآن قرار داشته و دارد.ما در این گفتار تلاش نموده ایم این مبانی و اصول را از منابع موجود و در دسترس،استخراج نموده،باز شناسیم.هر چند این احتمال وجود دارد که برخی از صاحب نظران اصولاً به چنین کاری اعتقاد نداشته و یا با پاره ای از این مبانی موافق نباشند.

بسیاری بر این باورند که اساساً آنچه در حوزه زیبا شناسی و تحت عنوان مقوله هنر مورد بررسی و ارزیابی قرار می گیرد تابع اصول و مبانی مشخصی نیست و اگر جز این بود این همه سبک های هنری در طول تاریخ هنر به ظهور نمی رسید.

اما در مقابل،بسیاری معتقدند به رغم تنوع و گوناگونی ای که در ذات هنر وجود دارد و با وجود سبکها و شیوه های مختلفی که در طول تاریخ به منصحه ظهور رسیده است،اصولاً تمامی هنرها در زمینه های گوناگون از روح یگانه ای برخوردارند که انسانها را به برداشت مفهوم واحدی از آنها وا می دارد.این روح یگانه یقیناً تابع نظام مشخصی است که ابعاد آن قابل تعریف و تبیین می باشد.

به عنوان مثال هنر خوشنویسی اسلامی به رغم گوناگونی و تنوعی که دارد و شامل خطوطی همچون نستعلیق – شکسته نستعلیق – ثلث،نسخ،کوفی و غیره می شود (و شاید در آینده نیز خطوط زیبای دیگری اختراع شود) دارای اصول و مبانی اولیه ای است که حقیقتاً عدول از آن اصول و مبانی خط را از حوزه هنر خوشنویسی خارج می سازد لیکن به هر حال این خطوط دارای تفاوت های آشکاری با یکدیگر بوده و قواعد مربوط به حوزه را دارند به طوری که عوام بدون شناخت و آگاهی از این مبانی از تمامی این خطوط لذت و حظ بصری را می برند.

پس از ذکر این مقدمه کوتاه حال اگر بپذیریم موسیقی تلاوت قرآن که در آن اصوات و انغام با سبک و سیاق ویژه ای ارایه می گردد نوعی هنر تنغیمی است که به دلیل ویژگی های خاص خود در میان انواع موسیقی آوازی از موقعیت ممتازی برخوردار است به ناچار باید بپذیریم که این شیوه مبتنی بر رعایت مبانی و زیر ساخت های اولیه مشخصی است که گرچه تاکنون به طور شفاف و معین دسته بندی و مکتوب نگردیده اما همچون قوانین و قواعد نانوشته ای است که ده ها و بلکه صدها سال است قاریان مبرّز قرآن کریم با توجه به آن قوانین به تلاوت قرآن می پردازند.

در اینجا لازم است به نکته ای اشاره شود و آن این که هنگامی که از قوانین و اصول و مبانی سخن می گوییم نباید فراموش کنیم که برای تمامی قوانین استثنائی نیز وجود دارد که وجود آنها خللی به شمول آن قوانین وارد نمی سازد.در اینجا ما نیز ضمن بیان مبانی و اصول اذغان داریم که به هر حال در عالم قرائت و در بیان این مبانی و در میان آثار فراوان بر جای مانده از اساتید فن تلاوت گاه ممکن است مواردی خلاف جریان حاکم مشاهده شود اما توجه به قاعده اغلبیت موجب می گردد که آن اندک استثنائات نیز تعمیم نیابد.

فن تلاوت به مفهوم تنغیمی و نه تجویدی آن از آن جهت که یک کار موسیقایی به حساب می آید قطعاً نمی تواند فارغ از قواعد عمومی و کلی حاکم بر موسیقی باشد و لذا باید پذیرفت قواعد پایه ای علم موسیقی که بر موسیقی تلاوت نیز حکمفرماست و نیز عرف تلاوت که شامل مجموعه دستورات رهبران و بزرگان دین و آرای علمای این رشته از یک طرف و آثار شنیداری بر جای مانده از مشاهیر تلاوت در قرن اخیر از طرف دیگر است – دو منبع اصلی مبانی این رشته به حساب می آید.

فاصله در موسیقی

فاصله Interval
نتها هر چه به سوی بالا می روند زیرتر می شوند و هر چه پائینتر باشند بم تر هستند. در این حالت فهمیده می شود که میان هر دو نت فاصله ای وجود دارد. روشن است که نتها هر چه از یکدیگر دورتر باشند فاصله میانشان نیز بیشتر است.

فاصله در موسیقی عبارت است از مسافت میان هر دو نت موسیقی و به گفته دیگر اختلاف دو نت از نظر زیر و بمی یا اختلاف سطح آن دو روی خط حامل.

فاصله مطبوع و نامطبوع در موسیقی

رکیب دو یا چند نت که همزمان شنیده میشوند ( فاصله هارمونیک ) اگر احساس ختم ، آرامش و استراحت بدهد را فاصله مطبوع و اگر احساس هیجان ، انتظار و کشش ( مانند موزیک صحنه های اکشن و یا ترسناک فیلم ها ) داشته باشد فاصله نامطبوع میگویند .

فواصل همصدا ( فاصله اول ) ، پنجم و اکتاو هارمونیک ، مطبوع کامل هستند .
هیچ گونه ناخوشایندی در شنیدن همزمان آنها وجود ندارد و ترکیب آنها حالتی تو خالی ایجاد میکند . توقف روی این فواصل یا این درجات حالت آرامش و ختم ایجاد میکند و به آن کادانس میگویند .
مثال :
اجرای همزمان ۲ نت دو ( در اکتاو مشابه )

فواصل در موسیقی

در موسیقی به فضای میان دو نتی که با یکدیگر مقایسه می شنود، فاصله بین آنها گفته می شود. ممکن است این دو نت یا باهم نواخته شوند (بصورت آکورد) و یا بطور متوالی (بصورت ملودی) به دنبال هم.

– در گام دو ماژور فاصله میان نتهای “دو” تا “ر بمل” یعنی از C تا Db را دوم کوچک میگویند که معادل نیم پرده است. حالا اگر پایه گام شما مثلآ “سل” باشد، فاصله G تا Ab بازهم معادل دوم کوچک است.

– فاصله بین نت “دو” تا نت “ر” یعنی از C تا D را فاصله دوم بزرگ می گویند که معادل یک پرده کامل است. حالا اگر همین فاصه را از گام Eb ماژور که در Jazz زیاد هم بکار برده می شود بخواهیم اجرا کنیم، فاصله دوم بزرگ چیزی نیست جز فاصله میان Eb و F (نت “فا”).

آموزش صوت و لحن (درس ۹)

 تا اینجا ما با ویژگیهای اصوات آشنا شُدیم ، حال باید دید چه عواملی موجب شکل گیری یک صدا می شود به هر حال اصوات انسانی هر کدام دارای طبیعتی خاص خود هستند که این طبیعت در بستر سلسله عواملی شکل گرفته است ، برخی از این عوامل بطور جبری صدای ما را شکل داده است و برای ما گُریز از آن امکان پذیر نبوده و یا بسیار سخت می باشد . بطور کُلّی این علل و عوامل در ۵ عنوان طبقه بندی می شود :

 ۱- وراثت :

 امروزه ثابت گردیده که بسیاری از خُصوصیّات شخصیّتی انسان اعم از ویژگیهای جسمی و فیزیکی و یا ویژگیهای روحی و روانی از طریـق وراثت انتقال می یابد . رنگ چشمان ، مو ، شکل ظاهری ، قد و قامت ، نوع صدا و یا بسیاری از رفتارهای ما از نسـل های قبل تر به ما انتقال می یابد . این موارد را در علمی بنام ژنتیک مورد بررسی قرار می دهند یکی از مواردی که از طریق وراثت منتقل می شود خصوصیّات صوتی نظیر طنین ، شدّت و ارتفاع صداست . بطوریکه مثلاً طنین صدای دو خواهر یا برادر یا یک پدر و پسر بسیار شبیه به هم است . وجود افراد خوش صدا در یک خانواده و حتّی در چند نسل متفاوت ، همگی حاکی از این مسئله است . گرچه الزاماً اینگونه نیست که این خصوصیّات حتماً از یک نسل قبل تر به فرد منـتقل شود بلکه ممکن است از نســل های پیش تر از آن نیز انتقال یابد . به هر حال نوع صدای ما تا حدّ زیادی توسّط ژنها به ما منتقل می شود و گُریزی از آن نیست .

 ۲- محیط :

 انسان از همان بدو تولّد همواره تحت تأثیر محیط پیرامون خود قرار داشته و دارد . این تأثیرها بخصوص بیشتر صوتی است بطوریکه کودک سُخـن گفتن و تبدیل اصوات به الفاظ را با همان نشیب و فرازهای صوتی که در محیط پیرامون وی و خانواده اش وجود دارد یاد می گیرد . برای مثال لهجه ی یک انسان ، متأثر از محیط پیرامون وی شکل می گیرد یا بطور نمونه تون سُخن گفتن در برخی خانواده ها بالاتر و در برخی خانواده ها مُلایم تر و آهسته تر است . معمولاً فرکانس صدای صُحبت عادّی در محیط های روستائی که سر و صدای زیادی در آن وجود ندارد بسیار پائین تر از فرکانس صدای افراد شهر نشین است . زیرا بدلیل آلودگیهای صوتی موجود در محیط های شهری ، افراد همواره مجبورند از فرکانس بالاتری برای صحبت کردن استفاده کنند . بنا بر این محیط می تواند روی شکل گیری صدای فرد بویژه از نظر ارتفاع تأثیر بگذارد .

 ۳- وضعیّت جغرافیائی ( آب و هوا ) :

آب و هوا و منطقه جغرافیائی که انسان در آن زندگی می کند در شکل گیری و پرورش صدا ، هم تأثیر مثبت و هم منفی دارد . براساس بررسیهای موجود ، معمولاً بهترین صداها ( از نظر موسیقائی ) در مناطق خوش آب و هوای مدیترانه ای و یا مُشابه آن وجود دارد . وجود اصوات برجسته و نمونه با استانداردهای بالای جـهانی در کشورهایی همچون : مصر ، یونان ، ایتـالیا ، سوریّه و ترکیّه مؤیّد چنین موضوعی است . درکشور ما نیز میانگین اصوات مستعد و خوب در مناطق خوش آب و هوای کوهستانی نظیر اردبیل و کردستان و آذربایجان و یا مناطق مرطوب شمالی نظیر گیلان و مازندران بسیار بالاتر از مناطق کویری و گرم و خشک است .

 ۴- نژاد :

 دانستیم که عوامل وراثتی در انتقال خصوصیّات صوتی چه نقشی دارند . در اینــجا به موضوع دیگری که هر چند بی ارتبـاط با مسئله‌ی وراثت نیست امّا خود ، دارای هویّت مُستقلّی می باشد و آن مسئله ی نژاد است ، اشاره می کنیم . مطالعات انجام شده نشان می دهد که نژادهای مختلف به رغم برخورداری از تنوّع و گوناگونی درونی موجُود در هر نژاد ، در عین حال خصوصیّات مُشتــرکی دارند که آنها را از نژاد دیگر مـُتمایز و مُتـــفاوت می کند . در خصــوص صوت نیز چنیــن قاعـده ای حُکمفرماست . برای مثال نژادهای ساکن در شمال آفریقا دارای اصواتی بم و قوی هستند در حالیکه در نقطه ی مقابل آنها نژاد ساکن در جنوب شرقی آسیا می باشند که در کشورهایی چون : مالزی ، اندونزی ، تایلند و فیلیـپـین ساکن هستند . این نژاد معمولاً دارای صدایی زیر و ضعیف می باشند ضمن آنکه میانگین استعداد صوتی در برخی از نژادها مانند مصری ها و ایرانی ها به مراتب بیشتر از نژاد ساکن در شبه جزیره ی عربستان از نقطه نظر فعّالیّت موسیقائی می باشد .

آموزش صوت و لحن (درس ۸)

– تحریر :

 در ادامه ی مباحث ویژگیهای صوت ، به مبحث تحریر میرسیم . تحریر که با عناوین دیگری همچون : ترجیع ، چهچهه ، غلت ، زخارف صوتی ، عربات و یا نبرات نیز خوانده می شود از جمله ویژگیهایی است که خاص اصوات موسیقائی است . تحریر در لغت به معنای آزاد نمودن چیزی است امّا در اصطلاح به صدائی آهنگین گفته می شود که بدون کلام بوده و از عبور هوا و ارتعاش تارهای صوتی به وجود می آید با این وصف که در حین تحریر هوا ی داخل ریه هنگام عبور ، همواره به وسیله ی ماهیچه های صوتی قطع و وصل می شود . این تعریف یکی از تعاریف علمی در مورد تحریر است که بیشتر با نوع تحریرهای موسیقی ایرانی مناسبت دارد امّا تعریف دیگری که با نوع تحریرهای عربی بیشتر همخوانی دارد این است که در تحریر صدای شخص از درجه ای به نزدیکترین درجه ی مطبوع مُجاور آن رفت و برگشت نماید . تفاوتی که در این تعریف به نسبت تعریف اوّل دیده می شود این است که در تعریف اوّل به مسئله ی قطع و وصل صدا اشاره شده است که با چهچهه یا تحریر فارسی مطابقت دارد امّا در تعریف دوّم به رفت و برگشت صدا بدون قطع و وصل آن ، که این نوع تحریر بسیار ریزتر از نوع فارسی آن بوده و بسیار دلنشین تر است .

از این توضیحات به این مطلب می رسیم که تحریرها میتوانند انواع مختلفی داشته باشند گرچه از منظر دیگری شاید بتوان گفت به اندازه ی تعداد خوانندگان خوش تحریر انواع تحریر وجود دارد و هر کس مُتناسب با نوع صدای خود گونه ای از تحریرها را ایجاد می کند امّا منظور ما در اینجا ، چنین تنوّع بی حدّ وحصری نیست . انواع تحریر مورد نظر ما با توجُّه به سه عامل بسیار مُهم دسته بندی می شوند :

عامل اوّل ، نوع حنجره ی اشخاص :

قطعاً افراد مختلفی که قادر به اجراء تحریرها هستند از نظر سرعت تحریر دهی با هم در یک سطح قرار ندارند . در واقع اگر میزان نوساناتی که در موقع تحریر در صدای این اشخاص ایجاد می شود را اندازه گیری کنیم و آنرا در یک واحد زمانی یکسان مثلاً ۱ یا ۲ ثانیه در نظر بگیریم متوجّه می شویم که پاره ای افراد از تعداد بیشتری از تحریرها در این مدّت قادر به استفاده هستند در اصطلاح به افرادی که با سرعت بیشتری می توانند تحریرها را اجراء کنند ، افرادی با تحریرهای ریز می گویند ، به همان میزان کسانی هم دارای تحریرهای متوسّط یا دُرشت هستند . در میان قاریان مشهور مصری نیز این تفاوت در سرعت اجراء تحریر کاملاً مشهود است . برای نمونه به تحـــریرهای اُستاد کامل یوسف البهتــیمی که از نوع بســیار ریز و سریع است گوش داده و آنرا با تحــریرهای اُستاد محمود علی البـنّــا که از نوع تحریرهای دُرشت است مُقایسه کنید .

عامل دوّم ، فُرم یا نوع موسیقی :

نوع موسیقی مورد استفاده در تعیین شکل تحریر دخالت مستقیم دارد برای نمونه تحریرهای فُرم موسیقی ایرانی را با موسیقی تُرکمنی و عربی مقایسه نمایید . در حقیقت نوع عربی تحریر ، کاملاً با تحریر یا چهچهه فارسی یا تُرکمنی تفاوت دارد . درتحریرهای فارسی بنوعی قطع صدا و وصل مُجدد آن یا شکست صوتی مُلایمی وجود دارد در حالــیکه در تحریر ترکمنی این تحــریرها تو گلویی تر و با فاصله ی بیشتری اجراء می شود ضمن آنکه اساساً در برخی از فُرمهای موسیقی بخصوص غیر شرقی تحریر به این معنا وجود ندارد .

عامل سوّم ، پرده ی صدا :

افزون بر آنچه بیان شد توان افراد در تحریر دادن به صدا در طبقات مختلف ، متفاوت است . گاه ممکن است شخص ، در پرده های اوج از تحریر خوبی برخوردار باشد امّا همین شخص در پرده های پائین یا بم صدا تحریر مناسبی نداشته باشد و یا بالعکس در پرده ی بم تحریر خوبی داشته باشد و در اوج چنین نباشد . بنا بر این قاری یا خواننده باید این تجربه را بدست آورده باشد که نقطه ی قُوّت تحریر وی در چه طبقه یا پرده ای است ؟ و در آن طبقه یا پرده مانور بیشتری داشته باشد .

درپایان مبحث تحریر لازم است یادآوری کنیم که دامنه ی تحریرها تا حدّی است که آنها را جزو اصوات موسیقائی بدانیم و در صورتیکه لرزش های صدا که معمولاً به آن ( ترعید ) گفته می شود و از دایره ی اصوات موسیقی خارج است را در تلاوت استفاده کنیم مشمول تحریر نیست . ترعید در واقع صدایی لرزش گونه است مانند صدای بُـــز یا کسی که از شدّت سرما می لرزد که اساساً صــدایی مطبوع و گوش پسند نیست .

آموزش صوت و لحن (درس ۷)

انعطاف :

 چهارمین ویژگی از ویژگیهای اصوات که اختصاص به صدای موسیقایی دارد ویژگی انعطاف صدا است . این مفهوم بر گرفته از ویژگی مدّت است که مفهومی کاملاً موسیقایی دارد . همانطور که می دانید مدّت مکث و استقرار روی درجات صوتی در یک قطعه موسیقایی متفاوت است . گاه این مدّت ممکن است بطور مثال ۲ ثانیه یا نصف آن یا حتّی کمتر باشد ، به همین دلیل است که شکل نُت ها در موسیقی متفاوت است . بیشترین ارزش زمانی یک نُت در موسیقی مربوط به نُت گِرد است . نصف ارزش نُت گرد به نُـت سفید _۴ / ^۱ آن به نُت سیاه ، _۸ / ^۱ به نُت چنگ ، _۱۶ / ^۱ به نُت دولا چنگ ، _۳۲ / ^۱ به نُت سه لا چنگ ، _۶۴ / ^۱ به نُت چهارلا چنگ اختصاص دارد . از این مقدّمه ی کوتاه نتیجه میگیریم اگر قطعه ای موسیقی که از نُت های گرد یا سفید ساخته شده باشد را بشنویم و آن را با قطعه ای دیگر که از نُُُت های سه لاچنگ یا چهار لاچنگ ساخته شده باشد مقایسه کنیم در می یابیم که سرعت اجراء نُت ها در قطعه ی دوّم بسیار بیشتر از قطعه ی اوّل است در اصطلاح موسیقی به این موضوع « تُندای » یک قطعه موسیقی می گویند . در مورد اصوات انسانی نیز چنین موضوعی صادق است ، زیرا برای اجراء قطعات با سرعت بالا یا نُت های سریعتر نیاز به حنجره ای بسیار آماده و سریع الإ نتقال است در حقیقت هر چه قدرت مانور یک صدا در انتقال درجات صوتی یا نُت ها بیشتر باشد اصطلاحاً می گویند انعطاف پذیری آن صدا بالاست . انعطاف صوت در نزد افراد یکسان نیست . برخی از صدایی سنگین تر و کند تر برخوردارند و برخی نیز اساساً انعطاف لازم برای اجراء درجات موجود در یک قطعه موسیقی را ندارند و پاره ای هم دارای صدایی بسیار منعطف می باشند . در میان قاریان مصری که تماماً از انعطاف پذیری لازم برخوردار بوده اند که توانسته اند چنین جایگاهی را کسب کنند هم شاهد تفاوت هایی از حیث میزان انعطاف صدای آنان هستیم برای مثال قاریانی همچون علی محمود ، مصطفی اسماعیل ، غلوش ، شحّات انور ، حصّان صدایی بسیار مُنعطف تر از امثال ابراهیم شعشاعی ، منصور شامی دمنهوری و بسیونی دارند .

 در میان خصوصیّات صوت ، مهمترین خصیصه برای دنبال کردن فعالیت های آوازی بویژه تلاوت قرآن کریم ، انعطاف پذیری صدا است . در واقع منظور از« صوت حسن » یا صدای خوش در روایات بیشتر مربوط به همین ویژگی است زیرا وقتی کسی از انعطاف صوتی لازم برخوردار نباشد اصولاً صدایی نغمه پذیر نخواهد داشت و بدیهی است چنین کسی قادر به دنبال کردن تلاوت قرآن نمی باشد بنا بر این مرز بین اصوات خوش یا حسن از غیر آن با انعـطاف پذیری معــلوم می شود که البته لازمه ی آن هم بهـره مندی از یک حدّ اقل لازم می‌باشد. انعطاف صوت در تلاوت قُرآن کریم دو کاربرد بسیار مُهم دارد .

۱- انتخاب سرعت یا دور تلاوت :

اصولاً درشیوه های موجود تلاوت قرآن کریم مشاهیر تلاوت ملاحظه میشود ، برخی که از انعطاف صوتی کمتری برخوردارند ، از دور کنُدتری در تلاوت خود استفاده می نمایند در صورتیکه قاریانی که از انعطاف صوتی مناسب تر و بیشتری بهره مند هستند قادرند از دور یا سرعت بیشتری هم استفاده کنند . قاریان عزیز نیز باید در انتخاب دور تلاوت خود به این ویژگی صوتی توجّه نموده و بر اساس میزان انعطاف پذیری ، سرعت تلاوت خود را انتخاب نمایند . برای مثال سرعت تلاوت مرحوم حصّان بسیار بیشتر از محمُود علی البنّاء می باشد .

۲- انتخاب شیوه لحنی تلاوت :

انتخاب شیوه ی لحنی در تلاوت کاملاً به ویژگیهای صوتی قاری بستگی دارد مثلاً کسی که صدای او دارای انعطاف پذیری متوسّطی است قادر به اجراء نغمات یا مقاماتی که در آن پرده ها به سرعت انتقال می یابد نیست . این موضوع بویژه در فرودها یا صعودهائی که در یک نفس اجراء می شود بیشتر خود را نشان می دهد بنا بر این انتخاب ردیف ها در تلاوت با خصوصیّات صوتی قاری بخصوص میزان انعطاف پذیری او ارتبا ط مستقیم دارد .

آموزش صوت و لحن (درس ۶)

بحث ما در درس پیشین به سوّمین ویژگی صوت یعنی طنین اختصاص داشت که گفتیم طنین صوت در افراد مختـلف با هم متفاوت است . برخی از طنیـن زیباتری برخوردار هستـند بطوریکه حتّی در هنـگام صحـبت عادّی ، طنـین صدای چــنین افرادی شـنوندگان و اطرافیان را جذب می کند . عده ای نیز دُرست در نقطه ی مقابل قرار دارند بطوریکه ممکن است طنین صدای آنان حتّی آزار دهنده هم باشد . درصد این دو نوع طنین در میان افراد انسانی بسیار اندک است و شاید بتوان گفت در حدود بیشتر نیست ، امّا درحدود از انسانها عموماً دارای طنینی معمولی ( نه زشت و نه زیبا ) هستند . شما در اطراف خود با انواع این طنین ها برخورد داشته اید ، گاه به صداهــایی برخورده اید که از بم زیبا و دلنشــینی بهـره می برند یا ممکن است به صداهـایی که به آن خیـشومی ( تودماغی ) و یا خـف ( گرفته ) و رگه دار هستند برخورده باشید . در برخی از کتب انواع این صداها را بر اساس طنین آنها طبـقه بندی و تعریف کرداه اند این اصوات مُتجاوز از گونه و تا حدود گونه صوتی مختلف میباشد که ما در اینجا به چند گونه از آنها جهت آشنایی شما با این اصوات اشاره می کنیم البته در این تقسیم بندی برخی دیگر از خصوصیّات صوت مانند زیر و بمی و انعطاف نیز لحاظ گردیده است .

آموزش صوت و لحن (درس ۵)

دردرس قبلی با برخی مسائل مربوط به شدّت یا قوّت صوت آشنا شدیم در ادامه لازم است چند نکته ی دیگر بیان شود : تا پیش از اختراع میکروفون و دستگاههای تقویت صوت ، ارزش قوّت و رسائی صوت در عالم قرائت بسیار حائز اهمیّت بود ، بطوریکه در کشور مصر قاریانی همچون شیخ عبدالفتّاح شعشاعی و شیخ علی محمُود بدلیل برخورداری از صدائی قوی تر و رساتر همواره طیف بیشتر و وسیع تری از مُستمعین را تحت تأثیر صدای خود قرار می دادند و در نتیجه از طرفداران بیشتری برخوردار بوده و همواره در رتبه های نخست قرائت جای داشتند در حالیکه قاریانی نظیر شیخ مُحمّد رِفعَت علیرغم برخورداری از تکنیک بالاتر و ظرافت های بیشتر لحنی در رتبه های بعدی قرار داشتند امّا پس از اختراع میکروفون در سال ۱۹۳۱ میلادی بواسطه ی استفاده از دستگاههای تقویت صوت ، ظرایف و دقایق تلاوت قاریانی همچون شیخ رفعت بیشتر معلوم گردید و بدین ترتیب وی توانست به عنوان قاری اوّل مصر در جهان قرائت شهرت یابد . امروزه در مسابقات قرآن کریم نیز این ویژگی صدا بدلیل استفاده از میکروفون بدرستی مورد ارزیابی قرار نمی گیرد زیرا با کمی عقب و جلو شدن قاری نسبت به میکروفون قوّت و ضعف صدای او غیر واقعی جلوه می کند . از طرفی در آئین نامه ی صوتِ مسابقات قرآن در سالهای اخیر فرازی تحت عنوان استفاده ی صحیح از ولوم صوت درج گردیده که مورد توجّه داور مربوطه قرار می گیرد و آن به این معنا ست که معمولاً قاریانی که دارای شدّت و قوّت بیش از اندازه هستند باید در پرده های اوج یا توسّط صدا با کم کردن ولوم صدا ( کاستن از قوّت ) لطافت و زیبائی بیش تری به صدای خود بدهند زیرا استفاده از چنین تکنیکی در بسیاری از قاریان مصری مانند مُصطفی اسماعیل ، شحّات انور ، عبدُالباسط ، غلوش ، منشاوی و غیره مرسوم است و قاریان ما نیز با استفاده ی صحیح از ولوم صدا می توانند تأثیر گذاری بیشتری در تلاوت خود ایجاد کنند .

۳- ( طنین ) :

سومین ویژگی صوت را طنین ( رنین ) زنگ یا رنگ گویند . گر چه برداشت از زنگ صدا با مفهوم کلّی طنین متفاوت است امّا به هر حال طنین یک صدا ، معرّف شخصیّت و جنسیّت ذاتی آن صداست . در اصل تعریف طنین چنین است : « مجموعه ی خصوصیّات ساختاری یک صدا که موجب تمایز و تفاوت آن از دیگر اصوات مشابه هم شدّت و هم ارتفاع با آن می شود . » به بیان علمی تر اگر صدای دو ساز مختلف را در نظر بگیریم که از نظر ارتفاع و شدّت یکسان باشند برای مثال هر دو با فرکانس Hz 250 با شدّتی برابر شروع به نواختن کنند ، آنچه باعث می شود صدای این دو ساز ( که در این مثال می تواند ویُلن و فلوت باشد ) متفاوت به گوش برسد طنین این دو صداست . به همین جهت وقتی مُنحنی صدای این دو ساز ثبت میگردد ، دو شکل مُختلف از این دو صدا حاصل میآید . طنین مانند اثر انگشت در افراد است همانطور که اثر انگشت دو نفر با هم یکی نیست طنین صدای افراد مختلف نیز با هم متفاوت است گرچه ممکن است طنین صدای اعضاء یک خانواده بسیار هم شبیه به یکدیگر باشد امّا به هر حال تجزیه و تحلیل علـمی بوسیله ی دستگاهـهای مربوطه نشان داده که تفـاوت هائی در آنها وجود دارد . پاره ای از افـراد بطور ذاتی از صـدائی خوش طنین برخوردارند و پاره ای هم دارای طنین نازیبا هستند امّا غالب مردم در حدّ میانه ای از این دو حالت قرار دارند یعنی از طنین صــدائی عادّی ( نه زشت و نه زیبا ) بهره مند می باشند . امروزه برای انتخاب گویندگان و مُجریان برنامه های رادیوئی و تلویزیونی معمولاً به این ویژگی صوت توجّه میشود یعنی افرادی که از طنین دلنشین تر و گوش نواز تر برخوردارند را علاوه بر شرایط دیگر همچون گویش روان و فصیح انتخاب می کنند . نکته ی دیگر اینکه بعضاً گفته می شود صدای کسی دارای طنین است و صدای دیگر طنین ندارد که این عبارت با توجّه به توضیحات داده شده کاملاً غلط است زیرا تمامی صداها دارای طنین می باشند امّا برخی طنین زیباتر و برخی طنین معمولی وعدّه ای نیز طنین نازیبا تری دارند ، هر چند در تشخیص زیبائی و دلنشینی یک طنین ، سلیقه ها متفاوت است امّا بطور کلّی همواره یک سلیقه ی عمومی مشترک در تشخیص زیبائی و نازیبائی طنین صدای افراد وجود دارد . امروزه در مُسابقات قرآن کریم ویژگی طنین از ارزش والاتری نسبت به قبل برخوردار شده است زیرا با یک صدای خوش طنین ساده ترین نغمات هم زیبا جلوه میکند در حالیکه عکس آن کمتر صادق است .

آموزش صوت و لحن (درس ۴)

در ادامه ی مبحث ارتفاع و مساحت صوت طبق وعده ی قبلی به تقسیم بندیهای مشهور اصوات انسانی اشاره نموده و با این گروهها آشنا خواهیم شد . مطابق یک تقسیم بندی صدای زنان و کودکان در یک گروه و صدای مردان نیز در یک گروه قرار می گـــیرد و برای هر کدام از این دو گروه کلّی نیز سه قسم صدا را در نظر می گیرند که به ترتیب : بم ، توسّط و زیر میباشد . بنـا بر این اسا می هر کدام از این صداهای شش گانه که تمامی انسانها را در بر می گیرد به ترتیب زیر خواهد بود :

۱- صدای بم مردان که به آن باس (Bass ) گفته می شود .

۲- صدای توسّط مردان ( نه بم و نه زیر ) که به آن باریتون ( Bariton) گفته می شود .

۳- صدای زیر مردان که به آن تنور ( Tenor ) گفته می شود .

۴- صدای بم زنان که به آن آلتو (Alto ) می گویند .

۵- صدای توسّط زنان که متزوسُپرانو ( Mezzo Soprano ) خوانده می شود .

۶- صدای زیر زنان که به آن سُپرانو ( Soprano ) می گویند .

امّا تقسیم بندی دیگری نیز وجود دارد که درآن مثلاً صدای مردان را به دو گروه بم و زیر تقسیم بندی کرده و هر کدام را بـه دو گروه تقسیم می نماید . بر اساس این تقسیم بندی که در تلاوت قرآن بیشتر کاربرد دارد صدای بم مردان به دو گروه باس اوّل یا (Premier Bass ) و باس دوّم یا ( Second Bass ) و صدای زیر مردان نیز به دو گروه تنور اوّل و تنوردوّم تقسـیم می گردد

شدّت صوت که به آن قوّت یا رسائی و یا بلندی صوت نیز گفــته می شود ، دوّمین ویژگی مهم اصوات است و آن عبارت است از: « میزان انرژی آزاد شده صوتی از یک منبع صوتی در فضـای اطراف آن » امروزه وجود بسیاری از دستگاههای تقویت صوت که وظیفه ی اصلی آنها زیاد کردن شدّت یا قوّت صوت است موجب گردیده که نقش این عامل در تلاوت قرآن کم رنگ تر شود . شدّت صدا را ولوم ( Voloum ) نیز می خوانند بنا بر این وقتی گفته می شود ولوم صدای رادیو یا پخش صوت را کم یا زیــاد کنید به این معنا نیست که ارتفاع آن صدا کم یا زیاد میشود بلکه معنای آن این است که شدّت یا قوّت صدائی که در حال پخــــش است کاهش یا افزایش می یابد . شدّت صدای انسانها با هم متفاوت است . برخی در هنگام تکلّم عادّی از صدای قویتری برخوردار هستند و برخی از صدای ضعیفتر ، این موضوع تا حدّ زیادی به عواملی همچون محیط ، نژاد و وراثت و تا اندازه ی کمی نیز به تمــرین و ممارست بسـتگی دارد . امّا از نظر علمی سه عامل مؤثّر در شدّت یک صدا دخالت دارد :

۱- منبع تولید کننده ی صوت

۲- محیط انتشار صوت

۳- تشدید کننده ها

منبع تولید کننده‌ ی صدا که در انسانها حنـجره یا گلو می باشد ، ممکن است از خصوصیّاتی برخوردار باشد که صدائی قویـتر تولید کرده یا بالعکس صدائی ضعیف تر . زیرا بطور طبیعی برخی از افراد از بُرد صــــدای بیشتری در محیط اطراف خود برخوردار هستند برای مثال اگر دو نفر را در نظـــر بگیریم که هر دو با یک فرکانس همـــسان مثلاً HZ 200 شروع به تولید صدا از دو نقطـه روی یک خط بـــنمایند و صدای شخص اوّل تا مسافت ۵۰ متری اطراف بُرد داشته باشد امّا صـــدای شخص دوّم تا ۱۰۰ متر هــم برود ، اصطلاحاً می گویند صدای شخص دوّم بسیار قویتر و شدید تر از نفر اوّل می باشد . عامل دوّم محیط است که قبـــلاً گفته شد اگر مثلاً هوای خشک باشد بُرد صدا بیـــشتر است نسبت به جائی که محیط آب یا هوای مرطوب باشد و بالأخره عامل سوّم تشــدید کننده ها است . همان گونه که در بسیاری از سازها جعبه ای با نام جعبه ی تشدید وجود دارد و موجب دوام و بلندی بیشتر و ایجاد طنین خاص در صدای آن ساز میگردد در انسان نیز حفره های بینی ، حفره دهان ، استخوان های قفسه ی سینه و سر و فضای حنــجره و فارنکس ( Pharynx ) بنوعی تشدید کننــده محسوب می شوند که موجب تقویت و دوام بیشتر صدا در انسان می شوند .

آموزش صوت و لحن (درس ۳)

۱- ارتفاع ( مساحت ) :

پیش از این گفتیم تمامی صداهائی که می شنویم دارای ویژگی بنام تواتر ، بسامد یا فرکانس هستند و گفتیم که میزان فرکانس تعیین کننده ی زیر و بمی آنهاست . هر چه فرکانس یک صدا کمتر باشد صدا بم تر و هر چه بیشتر باشد صدا زیرتر شنیده خواهد شد . تعداد ارتعاشات یک صدا مشخّص کننده ی فرکانس آن صداست که با واحدی بنام هرتز و با علامت Hz معلوم می شود مثلاً وقتی گفته میشود فرکانس صدائی Hz 50 میباشد یعنی تعداد ارتعاشات یا رفت و برگشت های آن صدا در یک ثانیه ۵۰ بار است . تعریف ارتفاع که نخستین ویژگی از ویژگیهای مشترک بین تمامی اصوات است عبارت است از : « میزان فرکانس یک صدا در هنگام تولید آن صدا ».

انسانها معمولاً قادر هستند از یک فرکانس معینی شروع به صحبت یا خواندن کرده و بترتیب فرکانس صدای خود را افزایش دهند تا جائی که دیگر قادر به بالاتر بردن صدای خود از حدّ مُعینی نباشند برای مثال ممکن است شخصی قادر باشد صدای خود را از Hz 100 تا Hz 200 بالا ببرد در حالیکه شخص دیگری امکان دارد این توانائی را داشته باشد که فرکانس صدای خود را تاHz 300 نیز افزایش دهد ، این محدوده ی صوتی که مشخّص کننده ی پائین ترین تا بالاترین درجه ی صوت در یک شخص است در اصطلاحات فنّی صوت و لحن به « مساحت صدا » معروف است . در حالیکه ارتفاع صدا تعیین کننده ی هر یک از درجات این محدوده است .

چند نکته در مورد ارتفاع صوت :

۱- بطور معــمول ارتفاع یا فرکانس صحـبت عادی در مـردان در محـدوده ی hz 100 و در زنان در محـدوده‌ی hz 200 می باشد .

۲- مساحت صدا در افراد مختلف متفاوت است . اگر کسی قادر به تولید صدائی در حدود چـهار برابر فــرکانس پایه ی صدای خود باشد در اصطلاح گفته می شود که وی دارای دو اُکتاو (octave) مساحت صوتی است برای مثــال کسی از پایه hz 100 شـروع و تا hz 200 صــدای خود را بالا ببرد دارای یک اُکــتاو و اگر تا hz 400 ادامه دهد دارای دو اُکتاو صدا می باشد . درمورد مفهوم اُکتاو در ادامه توضیح بیشتری خواهیم داد .

۳- آنچه که در مورد ارتفاع یا فرکانس یک صدا گفتیم بیشتر در مورد صداهای تک فرکانسی بود ولی باید دانست که اکـــثر صداهائی که پیرامون خود می شنویم تک فرکانسی نیستند بلکه از چند فرکانس هم زمان تشکیل شده اند به صداهای نوع اوّل « تون ساده » یا خالص و به صداهای چند فرکانسی « تون مرکّب » گویند . برای مثال صدای صاف یک سوت یا فلــوت نمونه‌ی تون خالص و صدای برش چوب توسّط ارّه یا صـدای ویُلن نمونه ی تون مرکّب می باشد .

۴- در میان فرکانس های یک صدای مرکّب ،گوش انسان قادر است قوی ترین مؤلّفه ی فرکانسی را به عنوان ارتفاع آن صوت انتخاب نماید ، لذا مابقی فرکانس های ضعیف ترآن صدا زاید شنیده می شوند و بهمین علّّت است که ما برخی صداها را رگه دار می شنویم .

۵- علّت زیرو بمی صوت در انسانها تا حدّ زیادی ارثی و ژنتیک بوده و به شکل و اندازه ی طناب های صوتی بستگی دارد .

۶- صدای تمامی گروههای انسانی توسّط دانشمندان علم صوت شناسی طبقه بندی شده و تقسیم بندیهای متفاوتی از آن ارائه گردیده است که در درس بعدی با این طبقه بندی آشنا خواهیم شد .

۷- در تلاوت قرآن کریم حدّ مشخّصی برای کاربرد ارتفاع وجود دارد . مناسب ترین مساحت صوت برای یک قاری دو اُکتاو است که با استفاده از این گستره‌ی صوتی وی می تواند مجموعه‌ی کاملی از نغمات را در تلاوت قرآن اجراء نماید .

آموزش صوت و لحن (درس ۲)

صوت یا صدا ، پدیده ای است که ما با گوش خود آنرا درک کرده و انواع مُختلفی دارد . یک تقسیم بندی کلّی در زمینه‌ی صوت ، صداها را به دو دسته اصوات موسیقائی و اصوات غیر موسیقائی تفکیک می کند و چون موضوع مباحث ما اصوات موسیقائی است تنها به بررسی این گروه از اصوات می پردازیم امّا برای آشنائی عزیزان از سایرانواع صوت و دیگر تقسیم بندیهای موجود تنها به ذکر چند نوع از تقسیمات صوت بسنده می کنیم. بطور کُلّی اصوات را از نظر منبع تولید آن به چهار گروه اصوات طبیعی ( مانند صدای رعد و برق ، باد ، موج دریا و بارش باران ) اصوات حیوانی (مانند صدای حیوانات مختلف ) اصوات انسانی که به دو دسته با کلام و بدون کلام (مانند صدای خنده ،گریه و ناله ) و اصوات آلی (مانند صداهای ناشی از ابزار و آلات مختلف ) تقسیم می‌گردد. در این تقسیم بندی صداهای موسیقائی جزو اصوات انسانی و اصـوات آلی نیز هست امّا در تقسیم بندی مورد نظر ما ، اصوات به دو دسته ی اصوات خوشایند و مطبوع و اصوات نا مطبوعتقسیم می شود که همان اصوات مُوسیـقائی و اصوات غیر موسیقائی است . در میان دانشمندان علم صوت شناسی اصوات موسیقائی همواره کانون بیشترین توجّهات بوده است و مطالعات فراوانی بر این گونه اصوات انجام گرفته است تا علل خوشایندی این اصوات را مـعلوم سازند . یک تعریف جامع از صوت میگوید : « صدا در اثر ارتعــاش یک جسم ایجاد شده و در محیط مناسب انتــشار یافته و در محدوده ی فرکانسی معیّنی برای گوش انسان قابل دریافت می باشد » در این تعریف سه جنبه مهمّ در یک صدا مورد توجّه قرار گرفته است . جنبه ی اوّل : تولید صدا ، جنبه ی دوّم : انتشار صدا ، جنبه ی سوّم : دریافت صدا که اگر هر کدام از این سه جنبه وجود نداشته باشد صدائی نیز وجود نخواهد داشت . باید توجّه داشت که صداها همواره بر اثر ارتعاش یک جسم که به آن حرکت ارتعاشی جسم گویند ایجاد می شود . تا ارتعاش در یک جسم نباشد صدائی نیز وجود نخواهد داشت برای مثال ضربه زدن به یک تار سیـمی موجب ارتعـاش تار یا رفت و برگشت آن میشود و در صورتی که در محیط مناسب قرار داشته باشد صدا توسّط مولکولهای هوا بصورت موج منتقل گردیده و به گوش انسان میرسد . در اینجا لازم است به چند نکته ی مهمّ اشاره نمود :

۱- هرچند صدا حاصل از یک حرکت ارتعاشی است امّا نحوه ی حرکت آن درمحیط بصورت موج می بـاشد که به آن حرکت موجی صدا گویند مانند : انداختن یک سنگ در استــخر آب که بشــکل امواج دایره ای شکل از نقطه اصابت سنگ حرکت می کند تا به نقطـه ی سکون برسد . همین امواج صوتی وقتی به گوش می رسند موجب ارتعاش پرده ی گوش گردیده و مجدداً حرکت مــوجی به حرکت ارتعاشی ( ارتعاش پرده گوش ) تبدیل شده و در نتیجه صـدای مورد نظر برای گوش انسان قابل شنیدن می شود.

۲- اگر تعداد ارتعاشات یک جسم را در مدّت زمان یک ثانیه اندازه گــیری کنیم میزان تواتر یا بسامد آن صدا که به آن فرکانس گفته می شود معلوم میگردد . هر چه تعداد آن بیشتر باشد صدا زیرتر و هر چه کمتر باشد صدا بم‌تر شنیده خواهد شد مانند مقایسه ی صدای یک قناری که صدای بسیار زیرتری نسبت به صدای یک گاو دارد . ( از نظر علمی واحد سنجش فرکانس یک صدا را هرتز گویند که با علامت اختصاری Hz معلوم می گردد . )

۳- وقتی صدا تولید شد بایستی در محیط مناسب انتشار یافته تا برای گوش قابل دریافت باشد ، مثلاً انتشار صوت زیر آب بسیار کندتر از محیط پر از هواست و یا برای مثال در محیط خلاء و بدون هوا اساساً صدا انتشار نمی یابد.

۴- پس از تولید صوت و انتشـار آن ، حتـماً باید دریافـت کننده ای هم وجود داشتـــه باشد تا صدا درک گـردد ، این دریافت کننده میتواند گوش انســان باشد یا گیرنده ای الکترونیکی ، بسیاری از فرکانسـها بـــرای گوش انسـان قابل دریافت نیست در حالیکه ممکن است با یک گیرنده الکترونیکی قـابل دریافت باشد . اساساً انسانها معمـولاً با گوش طبیعی می توانند صداهای بین ۲۰ تا ۲۰۰۰۰ هرتز را دریافت کنند.

تمــامی اصواتی که در عالم می شـنویم اعم از موسیقائی و غیر موسیقائی دارای سه ویژگی اصلی هستند که عبارتند از:

امّا اصوات موسیقائی انسانی علاوه بر این سه ویژگی از دو خصوصیّت انعـطاف پذیری و تحریر نیز برخـــوردارهستند و چون موضوع مباحث ما اصوات خوش و نغـمه پذیر است در دروس آینده به ترتیب این پنج ویژگی را مورد بحث و بررسی قرار خواهیم داد .

آموزش صوت و لحن (درس۱)

تلاوت قـُـرآن کریم اصیل ترین هُــنر اســلامی است که از بــدو نــزول قُــــرآن کریم و پس از سفارشـات و تأکیدات پیـــامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) مبنی بر خواندن و تلاوت این کتاب آسمــانی با صــوت و لحنی زیبـا و عربی همواره مورد توجُّه و اهتمام مسلمانان بوده و خواهد بود .

 جُــــملاتی همچـــون : « زیّنوا القرآن بأصواتکم» یا «لکلّ شئ حلیه و حلیه القرآن الصّوت الحسن » و یا عبـــارت مــعروف « تغنّوا بالقرآن ، فلیس منّا من لم یتغنّ بالقرآن » و دههـــا عـبارت دیگر همگی حکایت از اهمیّــت این موضــوع نزد پـــیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) و بــُــزرگان دین دارد و یکی از دلایل جذب جهــانیان بویژه مسلمین به این هُنر مقدّس ، در حقیقت همانا ارائه ی آیات الهی با صدا و لحنی زیـبا بوده است که بدلیل همین سفارشات و تأکیدات شکل گرفته است . این هُــنر شریف در بستر تاریخ ، تحوّلات و پــیشرفت های فراوانی به خود دیده است بطوریکه امروزه در جهان اسلام تلاوت قُـرآن کریم یکی از فنّــی ترین و زیبا ترین هُنرهای اســلامی بوده و بلکه در قیاس با سایر هُنرها نیز از سطح فنّی بالائی برخوردار است .امروزه تلاوت قرآن کریم و حفظ آن که در دو قالب و شیوه ی تحقـیق و ترتیل ارائه میشود طرفداران فراوانی داشته و دههــا مُسابقه ی داخلی و بین المللی در طول سال بیانگر این علاقه و اهمیّت است . بسیاری از عوام تصوّر میکنند که هر کس به مُجرّد داشتن یک صدای خوش و مستعد قادر است به تلاوت قرآن بپردازد در حالیکه با نگاهی کارشناسانه و تخصّصی به هُـنر تلاوت در می یابیم که این هُـنر دارای ظرایف و پیچیدگیهائی است که تنها از طریق آموزشهای صحیح و اصولی و طیّ مدارج لازم نزد اساتید فنّ و سعی و تمرین مسـتمرّ می توان بر آن تسلّط یافت تا عناوینی همچون قاری یا مُـقرئ را احـراز نمود . برای دست یابی به چنین مهـمّی ناگزیر از فراگـیری علوم و فنـونی همچون تجوید ووقـف و ابتداء و برخــورداری از استعـداد صوتی لازم و کسب مهــارت های لحنی مورد نظر هستیم . امّا در میان مؤلّفه های یاد شده مربوط به هُنر تلاوت همچون تجوید ، وقف و ابتداء ، صوت و لحن آنچه که بیشترین تأثـیر را بر مخاطبان این هنر و علاقمندان به این فنّ شریف داشته است همانا صوت و لحن می باشد که ما سعی داریم در این سلسله دروس این دو مؤلّفه ی مُهم و اصلی و عناصر تشکیل دهنده ی آن را بشکل علمی به علاقمندان معرّفی نموده و از این طریق نشان دهیم که این هـُــنر از چه ظرایف و دقــایقی برخوردار است . در اینــجا برای آمادگی ذهنی هر چه بیشتر مخاطبان عزیز عرض می کنیم که اگر شما به تلاوت قرآن چند نــفر از قاریان طراز اوّل و مشهور جهان اسلام همچون مـرحوم شیخ محمّد رفعت ، مرحوم شیخ مُـصطفی اسماعیل ، مرحوم مُحمّد صدّیق منشاوی و مرحوم مُحمّد عبدالباسط عبدالصّمد با دقّت گوش فرا دهید درتمامی این تلاوتها در عین اینکه تـــفاوتهای آشکاری را درک و احساس می کنیـم و لو اینکه از نظر فنّی متوجّه دلایل این تفاوتــها نشویم امّا می توانیم چهار عنصر اساسی و مشترک را در این تلاوتها شناسائی کنیم .

اوّلاً: ستون فقــــرات اصلی تمامی این تلاوتها صوت است با تمامی تفاوتهائی که در صدای این چهار قاری وجود دارد .

ثانیاً: تمامی این قُرّاء از یک سلسله نغمات و ردیف هـائی در تلاوت خود بهره می برند که هر کدام از این چیدمانها نیز تفاوتهائی با هم دارد امّا به هر حال همگی نغمات و مقامات عربی را مورد استفاده قرار می دهــند که ممکن است محــزون یا شاد باشند .

ثالثاً: تمـامی این قُرّاء بر طبق یک ضوابط و اصولی به تــلاوت می پردازند که این اصول و مبانی موجب گردیده نوع مُوسیقی تلاوت با انواع دیگر موسیقی آوازی کاملاً متفاوت باشد.

 و بالأخره اینکه هر کدام از این قرّاء از یک شیوه و سبک خاصّی پیروی می کنند که با شـیوه های دیگر متفاوت است و در حقیقت هر کدام از آنها سبک مخـصوص به خود را دارند . مثلاً نحوه ی شروع ، نحوه ی اوج گیری ، ترتیب آهنگ ها ، سرعت تلاوت و بسیاری از عوامل دیگر که تعیین کننده ســبک خاص آنان است . بر این اساس ما در این مبــاحث به ترتیب در پی شناخت و تحلیل این چهار عنصر مهم موسیقی تلاوت یعنی صوت ، نغمه ، مبانی و سبک هستیم که به فراخور اهمیّت هر یک ، تعــدادی از دروس خود را به آنها اختصاص می دهیم . اُمید است با بیان این مُقدّمه عزیزان آمادگی لازم را جهت ورود به مباحث مورد نظر پیدا کرده باشند.

آیین تلاوت قرآن ۱

آیین قرائت قرآن کریم (به روش تحقیق )

پیش گفتار :انجام دادن هر کار از لحظه شروع تا سرانجام آن دارای مراحل و مقاطع مختلفی است و بعبارت دیگر هر تولید نهایی و محصولی مسیر مشخصی را طی کرده که بدون گذ ر از آنها پا به عرصه وجودی خود نمی گذاشت ، مثلا” محصولات کشاورزی سه مرحله کاشت ، داشت و برداشت را باید پشت سر بگذارند که هر کدام از این مراحل نیز کارها و فعالیت های متعددی دارند ، از جمله در مرحله کاشت کارهایی از قبیل شخم و آماده سازی و سپس دادن کود و پاشیدن  بذر و دادن آب جزء اصول و لوازم اولیه است که اگر هر کدام از آنها انجام نشوند اجراء مرحله و کار بعدی را متوقف می کند مثلا” اگر کاشتی صورت نگیرد ، داشت و برداشت مفهوم ندارد و چنانچه بذری نیافشانیم ، آبیاری زمین کاری عبث خواهد بود و مراحل احداث یک ساختمان یا نوشتن و تالیف یک کتاب و حتی خلقت انسان و غیره صدها مثالی هستند که با موضوع مطرح شده مرتبط هستند.

قرائت قرآن کریم هم دارای مقاطع و مراحل مختلف و گوناگونی است که عبارتند از :

۱- آداب تلاوت قرآن        ۲- آیین قرائت قرآن       ۳-آثار قرائت قرآن

در باب مرحله اول و سوم یعنی آداب و آثار تلاوت قرآن کریم ، آیات و روایات زیادی وجود دارد و علما و دانشمندان و اساتید قرآنی مطالب زیادی گفته و تالیفات متعددی تقدیم داشته اند در خصوص مؤلفه هایی از آیین قرائت قرآن هم کارهای زیادی شده و علماء و دانشمندان و کارشناسان و اساتید و قراء آثار ارزشمندی از خود بجا گذارده اند ، این مولفه ها عبارتند از تجوید و وقف و ابتدا و تحسین صوت و لحن ۰

همانطور که می دانیم در زمینه تجوید و وقف و ابتدا انصافا” خیلی کار شده و شاید بتوان گفت که آثار موجود اعم از صوتی و تصویری و کتب و نشریات و حتی نرم افزارهای کامپیوتری و بالاخره پایگاههای اینترنتی از توان شمار و احصاء خارج است و تقریبا” همه چیز و همه نیازها و همه احکام و ضوابط و اصول به استثناء اصول و ضوابط  داوری آنها مو به مو ذکر شده است ، هر چند که جای تحقیق و بحث و بررسی در بعضی مسایل همچنان وجود دارد و طبیعی است که مانند سایر موضوعات در این موضوعات هم به تجدید روشها و نوع گفتمان و مباحث جدید احساس نیاز می شود، اما گفتار و نوشتار و مباحث و مطالبی که تحت عنوان آیین قرائت قرآن کریم مطرح خواهد شد نوعا” در مورد اصول و ضابطه ها و معیارها و به طور کلی علوم و فنون و مهارتها و تکنیکها و لوازم و طرز قرایت قرآن از نظر صوت و لحن خواهد بود ،به گونه ای که افراد علاقمند را به صورتی دقیق و جامع و کار آمد با قرائت قرآن از جهت صوت و لحن آشنا نماید ۰

آیین تلاوت قرآن ۲

اصول  ضوابط لحنی در روش تحقیق

¬ تطبیق پرده شروع و فرود

با توجه به توضیح ضابطه های اول و دوم و سوم  قرائت قرآن کریم ، در ضرورت بم بودن پرده صدا در بخشهای آغاز و پایان تلاوت تردیدی وجود ندارد و ملاحظه تلاوتهای همه قاریان داخلی و خارجی در همه کشورها  مهر تاییدی بر این پندار می باشد و نه تنها در تلاوت قرآن بلکه در موشحات ، ادعیه و ابتهالات ، سرودها و …..این قاعده اجراء می شود و گاهی دقیقا” و گاهی هم با روش و فن و اسلوب دیگری به آن عمل می شود ، اما این تطبیق همیشه به یک صورت واحد و به شکلی کاملا” یکسان انجام نمی شود و نوع و مقدار و شکل این تطبیق حتی در تلاوت قرآن هم تابعی از شرایط مختلف می باشد .

البته زمان تلاوتهایی که با روش تحقیق انجام می شوند یا کوتاه و کم هستند و یا مقدار تلاوت متوسط است و یا مدت تلاوت قاری بیش از ۱۵ دقیقه می شود و بهمین دلیل قاعده تطبیق هم انواعی دارد و مثلا” اگر به دلیل محدودیت وقت در یک محفل و مجلس و یا شرکت در یک مسابقه قرائت قرآن ، قاری حدود ۵ دقیقه وقت داشته باشد یا به او گقته شود چند خط  محدود و یا یکی دو آیه قرائت کند ، در اینصورت قاری می بایست با استفاده از تجارب و مهارتهای خود سریعا” به پرده های بالای صدا برسد و در پایان نیز با همان صدای مرتفع فرود آمده و به تلاوت خاتمه دهد و در این شرایط روشهای زیر وجود دارد

۱-استعاذه و بسمله و تصدیق را با صداهای بم خوانده و با هم  تطبیق دهد و آیات مورد نظر را با صدای بلند بخواند .

۲- استعاذه و بسمله و آیات مورد نظر و تصدیق همه در پرده های  بالا انجام می شود ( تلاوت دفعی رفعی ) .

۳- استعاذه و بسمله و یکی دو نفس اول و یکی دو نفس آخر و تصدیق با صداهای بم و بقیه در پرده های متوسط و زیر انجام می شود . همانطور که ملاحظه می شود ، هر چند که پرده صدا در هر یک از روشهای فوق از نظر شروع و فرود تفاوت دارد ، اما ضابطه و اصل تطبیق در هر سه روش مشهود و ملحوظ  می باشد .

نکات مهم :

۱- چنانچه قاری در یک مسابقه شرکت کرده و زمان تلاوت هم کم باشد ، منطقا” نباید او را به تطبیق کامل پرده صدا در شروع و فرود تلاوت وادار و مجبور نمود و در این شرایط داور لحن این آزادی و عدم اجبار تطبیق را اعلام خواهد نمود .

۲- پرده صدا در نقطه پایان تلاوت تابعی از نقطه آغاز تلاوت می باشد یعنی الزامی وجود ندارد که حتما” از پرده اول صدا شروع کند و در همان پرده هم فرود بیاید ( هر چند که اگر این اتفاق بیافتد بهترین حالت ممکن خواهد بود ) بلکه چنانچه تلاوت خود را از پرده اول شروع نموده در پرده اول و اگر از پرده دوم شروع کرده در پرده دوم و اگر از پرده سوم شروع نموده در پرده سوم فرود بیاید و این نظام را دراین  پرده ها  و سایر پرده ها و همواره وهمیشه و همه جا  رعایت نماید.

۳- نکته سوم اینست که در مسابقات قرآن کریم به روش تحقیق بر حسب آئین نامه موجود لحن ، بازاء هر پرده تفاوت در عدم تطبیق پرده صدا در شروع و فرود تلاوت به مقدار ۲۵ صدم یک امتیاز از امتیازات لحن قاری کسر می شود و مثلا” اگر قاری از پرده دوم شروع کرده و در پرده سوم یا اول صدا فرود آمده باشد بیست و پنجصدم یک امتیاز از او کسر می شود و هر چقدر اختلاف بین پرده شروع و فرود بیشتر یا کمتر باشد کسر امتیاز حداکثر بمیزان ۷۵% یعنی حداکثر سه پرده اختلاف منظور خواهد شد ، البته بندرت چنین اتفاقی روی می دهد .

۴- داور باید پرده شروع و فرود را یا از طریق دستگاه ” د یا پازون ” و یا با استفاده از مهارت و تشخیص خود ثبت و محاسبه کند هر چند که استفاده از ” د یا پازون ” توصیه نمی شود و دستگاه های عادی دارای صدا های مخل در جلسه هیات داوران و مکان بر گزاری مسابقه می باشد اما اگر از دستگاههای پیشرفته که نام پرده را به صورت متنی ثبت کند وجود داشته باشد مانعی ندارد اما با این فرض نیز حداقل داور باید پرده همتراز را به ” د یا پازون ” بدمد و بدهد که باز اشکال اخلال تکرار می شود و در نهایت اتکاء بر تجارب و مهارت در تشخیص ، بهترین عامل در تشخیص درست پرده ها می باشند .

۵- در پیش نویس اصلاحیه این ضابطه یعنی تطبیق پرده صدا در شروع و فرود تلاوت تا یکی دو پرده اختلاف پرده بین شروع و فرود تلاوت مورد اغماض و مسامحه قرار گرفته است .

آیین تلاوت قرآن ۳

¬ تطبیق نغمه شروع تلاوت با نغمه پایانی آن

 ملاحظه و استماع تلاوت قاریان برجسته و معروف جهان اسلام و بررسی همه تلاوتهایی که از آنها وجود دارد و چنانچه حتی به تلاوت خود و دوستان قاری خود توجه کنیم به یک نتیجه کلی می رسیم و آن “همانند شدن یا به اصطلاح تطبیق آهنگ آغاز و پایان تلاوت ” می باشد ۰ این قاعده یک رویه و رفتار کلی است ولی استثنائاتی هم دارد که عبارتند از :

۱-مقدار و زمان تلاوت خیلی کم باشد ، مثلا” در حدود ۵ دقیقه و کمتر ازآن

۲- تلاوت برای آزمون یا در یک مسابقه انجام شده و داوران شرایط خاصی را اعلام نمایند.

۳- تصمیم آنی قاری برای فرود فوری بدلیل دریافت یادداشت و یا اشاره برای خاتمه تلاوت .

باستثناء موارد فوق عدم مطابقت نغمه شروع و فرود جای تامل دارد و بر خلاف رویه متداول در میان تمام قاریان جهان اسلام می باشد ۰

اصول این قاعده عبارتند از :

۱-مقدار تامل و مکث و ماندن در نغمه شروع یعنی مقدار تلاوت در ابتدای قرائت بیشتر از مقدار آن برای خاتمه تلاوت می باشد و گاهی زمان آن چندین برابر زمان اجراء همان نغمه برای فرود می باشد ولی بهتر است مقدار آیات و زمانی که برای فرود تلاوت منظور می گردد ، مناسب و کافی و منطقی باشد تا به فرود های دفعی و هیجانی و بی خبر شباهت پیدا نکند .

۲- بدیهی است که هر یک از مقامها دارای نغمات و آهنگهای متعددی هستند ، بنابر این بهتر است قاری  نغمه ای  را برای فرود و بخصوص برای آخرین نفس اختصاص دهد که در ابتدای تلاوت از آن استفاده کرده باشد و این بیانگر توجه و توانایی و مهارت قاری است .

۳- اهمیت این مساله آنقدر زیاد است که قاری سعی کند حتی در حد یک جمله چند کلمه ای ، پایان تلاوت خود را از نظر نغمه با ابتدای تلاوت تطبیق دهد.

۴-برای تبعیت از این وحدت رویه جهانی بهتر است ( الزامی نیست ) در شرایطی که مقدار تلاوت او حتی در حدود ۵ دقیقه و کمتر هم باشد سعی کند حداقل آهنگ استعاذه و بسمله و تصدیق را با هم تطبیق دهد و باز هم  اگر از مهارت لازم  برخوردار باشد آهنگ یکی دو جمله از اول تلاوت و یکی دو جمله از آخر تلاوت را با هم تطبیق دهد .

تبصره : رعایت این قاعده در قرائت قرآن به روش تحقیق الزامی و ضروری است و در روش تدویر  ( ترتیل ) الزامی نیست .

آیین تلاوت قرآن ۴

استعاذه ، بسمله و تصدیق

در کتابهای تجویدی و در کتب مربوط به علوم قرآنی و قرائات مطالب متنوع و مهمی در ارتباط با استعاذه و بسمله و تصدیق گفته شده و هر یک از آنها به عنوان یکی از آداب تلاوت قرآن به تفصیل مورد شرح قرار گرفته اند و در اینجا فقط بعضی از خصوصیات و مطالب مرتبط و آنهم بصورت خلاصه تقدیم می گردد ۰

الف – استعاذه :

 استعاذه در لغت به معنای پناه بردن و التجاء جستن است و به طور مثال در آیه ۶ سوره مبارکه جن آمده است که “و انه کان رجال من الانس یعوذون برجال من الجن –مردانی از انسانها به مردانی از جن پناه می بردند “. وبعبارت دیگرمفهوم استعاذه اینست که  برای محفوظ ماندن از وسوسه و کید و مکر و فریب شیطان و یاران و انصار و لشگر او به خدا پناه برده و التجاء نماییم .

 در قرآن مجید ۵ بار واژه ( اعوذ ) مثل (قل اعوذ برب الفلق –قل اعوذ برب الناس ) و یکبار واژه (یعوذون ) و یکبار واژه (اعیذها ) و دو بار واژه ( فاستعذ بالله ) که همگی آنها در همان معنای پناه بردن و التجاء نمودن قرار گرفته ، بکار رفته است ۰

مهم تر از همه اینکه در آیه ۹۸ سوره نحل دستور و فرمان داده شده که بهنگام قرائت قرآن مجید از شیطان رانده شده به خدا پناه ببر (فاذا قرات القرآن فاستعذ بالله من الشیطان الرجیم ) ۰ در اینجا باید به دو نکته توجه بیشتری نمود :

اولا” ، آغاز تلاوت با استعاذه باشد ۰

 ثانیا” ، خداوند بزرگ خود ، نحوه استعاذه و جمله مورد نظر را در آیه فوق صریحا” ذکر نموده است یعنی (اعوذ ) بالله من الشیطان الرجیم.

 بنا بر این با توجه به اینکه از ابتدا ، در میان تمام قراء و علما و دانشمندان اسلامی اعم از شیعه و سنی ، استعاذه با جمله فوق بوده و این موضوع به صورت یک رویه واحد مرسوم گردیده ، لذا باید بجهت حفظ وحدت و رعایت صحت کار و دقیق و متقن و متکی و مستند بودن این جمله به آیات الهی ، قاریان به خصوص در قرائتهای مجلسی صرفا” از جمله ( اعوذ بالله من الشیطان الرجیم ) استفاده نمایند ۰

تذکار ۱: از آنجا که قرائت قرآن یکی از عبادات می باشد (فاقرءوا ما تیسر من القرآن ) لذا در عبارتها ، خلوص نیت و قصد قربت ضروری است و استعاذه در حقیقت همان نیت می باشد .

تذکار ۲ : از آنجا که قرائت تحقیق و حتی بسیاری از قرائتهایی که با روش تدویر (ترتیل ) خوانده میشود در مجالس و محافل و با صدای بلند و برای مخاطبین انجام می شود ، بر اساس رویه موجود جهانی و بر اساس بسیاری از مستندات دیگراستعاذه  می بایست باهمان صدایی که  قرائت را با آن آغاز می کنیم قرائت گردد ، نه به طور آهسته وغیر مسموع.

تذکار ۳ : در صورت قطع قرائت و گذشت زمان ، در صورتی که قاری بخواهد دوباره قرآن بخواند مجددا” باید استعاذه کند ، البته چنین حالتی بندرت ممکن است پیش بیاید.

آیین تلاوت قرآن ۶

استعاذه ، بسمله و تصدیق

…..

ج – تصدیق :

بمعنی تایید و راست پنداشتن آیاتی است که مورد تلاوت قرار گرفته اند .

در قرآن مجید کلمه تصدیق در برابر تکذیب می باشد ،  برخی از کفار ومنافقین ومعاندین و.. آیات الهی و معجزات و رسالت پیامبر و ضروریات  دین و جهان آخرت و نشور و ….را تکذیب کرده و دروغ می پندارند  ( تکذیب )و در مقابل آنها مؤمنان هستند که خداوند و پیامبران و فرشتگان و همه آیات و معجزات الهی و همه آنچه را که خداوند بزرگ در آیات الهی قرآن مجید تبیین فرموده تصدیق نموده و راست و درست و حقیقتی انکار نا پذیر انگاشته اند . خداوند بزرگ در صدها آیه قرآن به سرنوشت و عقوبت سخت مکذبین در دنیا و آخرت تاکید فرموده که تعداد آنها به ۲۷۵ آیه میرسد که نمونه آنها آیه ۳۹ سوره انعام  ” و الذین کذبوا بایاتنا صم و بکم فی الظلمات ….. ” و آیه ۷۲ سوره اعراف  ” و قطعنا دابر الذین کذبو بایاتنا و ما کانو مومنین ….” وآیه ۱۰ سوره روم ” ثم کان عاقبه الذین اساءواالسوای ان کذبو بآیات الله…” می باشد.

   در مورد مصدقین هم آیه ۲۶ سوره  معارج ” و الذین یصدقون بیوم الدین ” و آیه ۳۳ سوره زمر ” و الذی جاء با لصدق و صدق به الولئک هم المتقون ” نمونه های گویایی می باشند .

کاربرد و قرائت جمله تصدیق یعنی خواندن جمله ” صدق الله العلی العظیم ” در پایان هر تلاوت :

 ۱- در آیه ۵۲ سوره مبارکه یس در مورد لحظه بر انگیخته شدن انسانها در روز قیامت  می فرماید ” قالوا

 یو یلنا من بعثنا من مرقدنا هذا ما وعد الرحمن و صدق المرسلون “یعنی ، گویند :” ای وای بر ما ! چه کسی ما را از خوابگاهمان بر انگیخت  ؟ این همان وعده خدای رحمان است و رسولان راست گفتند “. و اگر به آیات بالایی آیه فوق توجه شود ، معلوم می شود که آنها به آیات و اوامر الهی و به پیش گوییهای الهی از جهان آخرت باور نداشته و وقتی مبعوث می شوند به این باور می رسند و آنرا تصدیق می کنند.

۲ – در آیه ۲۲ سوره احزاب می فرماید وقتی که مؤمنان احزاب را دیدند گفتند : این همان جنگی است که خدا و رسولش به ما وعده داده بودند و صدق الله و رسوله و …..

۳ – یهودیان بعد از ملاحظه حجت های آشکار بر خدا دروغ بسته و آیات خدا را انکار می کردند لذا بلافاصله پس از آیات مربوط به این وقایع در ابتدای آیه۹۵ سوره آل عمران به پیامبر اسلام ” ص “دستور می دهد که بگو سخن خدا راست است ” قل صدق الله ” .

بنابر آنچه که گفته شد ومهمتر ازهمه آنها ، اینکه خداوند به رسول خود دستور داده که صدق الله بگوید ، قرائت جمله تصدیق درمیان  تمام قاریان قرآن شیعه و سنی، مرسوم  واز دیرباز قرائت آیات الهی را با تصدیق بپایان می رسانیده اند و این رویه به صورت یک سنت حسنه در بین قراء رواج یافته است و لذا :

۱-جمله صدق الله العلی العظیم جزیی لا ینفک و انکار نا پذیراز قرائت قاریان گردیده ولازم القرائه میباشد   وعدم قرائت آن درپایان تلاوتها بویژه اگر مجلسی باشند امری مذموم ونکوهیده تلقی وارزیابی می شود. 

۲- به مصداق ” ختامه مسک و فی ذلک فلیتنافس المتنافسون ” مجلس انس و تلاوت قرآن با ذکر و قرائت جمله تصدیق معطر و مزین می گردد .

۳- جمله تصدیق علامت  پایان تلاوت می باشد .

۴- با قرائت این جمله آیات قرآنی و کلام الله را تایید نموده و قرائت این جمله بمنزله مهر ختام و تایید آیات الهی است کما اینکه  در پایان نامه ها مهر نویسنده آن مبنی بر تایید مطلب زده می شود و در عصر کنونی نیز پایان نامه ها و مجوز ها و پروانه ها و … با مهر شخص یا نهاد مربوط ممهور و تایید می شود .

۵-همه متون و نامه ها و مجوزها و پروانه ها و… دارای امضاء هستند و در حقیقت قاری با قرائت جمله تصدیق ، محتوای آیات خوانده شده و به طور کلی کلام اله را با امضاء خود تایید می کند همانگونه که در عصر کنونی استشهادیه ها را با امضاء خود تایید میکنیم ، بنابر این جمله تصدیق ، در حقیقت امضاء ما در پای یک استشهادیه حقیقی است .

در پایان قرائت می بایست  تنها جمله ” صدق اله العلی العظیم  ” قرائت شود ، البته برادران اهل تسنن از جمله ” صدق اله  العظیم  ” استفاده می کنند .

در جمله ” صدق اله العلی العظیم ” ، کلمه علی مانند کلمه عظیم ، یکی از اسماء حسنای الهی می باشد .

استفاده از سایر جملات  مطول و غیر معمول و غیر متداول کاری بر خلاف رویه و بعضا” اختلاف بر انگیز بوده و قرائت آنها در مجالس قرآن و محافل دینی پس از پایان قرائت ها بحث انگیز و دور از انتظار است .

آیین تلاوت قرآن ۵

استعاذه ، بسمله و تصدیق

…..

ب – ( بسمله ):

 یعنی گفتن و خواندن بسم الله الرحمن الرحیم و مانند (حولقه ) که از جمله لا حول و لا قوه الا بالله گرفته شده است ، مصدر منحوت نامیده می شود و آن کلمه ای است که از ترکیب بعضی از حروف یک عبارت گرفته و ساخته شده است.

فضیلت بسمله بسیاراست و روایات زیادی در اینمورد وجود دارد :

۱-پیامبر گرامی “ص “فرموده اند “فضلت ببسم اله الرحمن الرحیم ” یعنی وجه برتری من ( بر پیامبران ذیگر ) بسم اله الرحمن الرحیم است . (الحرالعاملی، الوسایل ج ۴ص۳۲۵).

۲- از امام جعفر صادق ع نیز نقل شده که فرمودند”افتحوا ابواب الرحمه ببسم الله الرحمن الرحیم” . یعنی با بسم الله الرحمن الرحیم دربهای رحمت خداوند را به روی خود باز کنید(.بحارالانوارج۹۰ص۱۰۷) .

لذا در هر حال و بدو هر مقال قرائت بسمله بسیار پسندیده و مؤکد می باشد و در اولین آیه ای که نازل گردید خداوند بزرگ یه پیامبر گرامی اسلام “ص “دستور می دهد که با اسم پروردگاری که خلق کرد قرائت نماید ” اقرا باسم ربک الذی خلق ” ، در اینجا دو نکته جلب توجه می نماید :

۱ – قرائت را با اسم پروردگار آغاز کن و شکی نیست که از میان نامها و اسمهای الهی ،”الله ” بهترین اسمهاست کما اینکه در دعای روزهای سه شنبه می خوانیم “ببسم الله خیر الاسماء بسم الله رب الارض و السماء استدفع کل مکروه اوله سخطه و استجلب کل محبوب اوله رضاه ” یعنی با بسم اله که بهترین نامهاست ، به نام الله که پروردگار زمین و آسمان است هر پلیدی و بدی را از خود دفع می کنم که اولین آنها خشم و سخت اوست و هر خوبی و چیز دوست داشتنی را به سوی خود جلب می کنم که اولین آنها رضای خداوند باشد ۰

۲ – رسالت پیامبر اسلام ” ص ” با قرائت آغاز شد و اولین خواسته و دستور الهی ، دعوت به قرائت بوده است و این نکته برای کسانی که به بهانه توجه به مفاهیم قرآن ( که بسیار با اهمیت است ) قرائت قرآن را سبک می شمارند ، تکاندهنده و هشدار دهنده است .

سیوطی در الاتقان فی علوم القرآن صفحه ۲۰۱ ،از ابن عباس نقل کرده “ان رسول الله کان لا یعلم انقضاءالسوره حتی تنزل علیه بسم اله الرحمن الرحیم ” یعنی حضرت رسول اکرم به خاتمه یافتن یک سوره جز با نازل شدن بسم اله الرحمن الرحیم ( سوره بعد ) علم پیدا نمی کرد.

احکام بسمله :

۱ – علماء شیعه خواندن ” بسم اله ” را در آغاز سوره ها به عنوان نخستین آیه سوره ، و علماء اهل سنت قرائت آنرا از باب استحباب دانسته اند. ( طباطبایی بزدی – محمد کاظم ، عروه الوثقی ص ۲۲۷ )

۲ – همه قاریان در آغاز تلاوت خود از ابتداء سوره ها ( جز سوره توبه ) “بسم الله “را چه به عنوان وجوب و چه به عنوان استحباب می خوانند و این کار به صورت یک سنت موکد در میان قاریان در آمده است اما به هنگام تلاوت از اواسط سوره ذکر “بسم الله “را مستحب می دانند. ( ابن الجزری ، النشر فی القرائات العشر ج ۱ ص ۲۱۷ .

۳ – قاریان بزرگ ،بعد از وارد شدن به یک سوره و قرائت مقداری از آن در صورتی که بخواهند به اول سوره برگردند ، معمولا”  بسم الله الرحمن الرحیم رامجددا” می خوانند .

۴ – قراء سبعه برای وصل یک سوره به سوره بعدی به یکی از سه طریق زیر عمل کرده اند :

۱ – وصل دو سوره با “بسمله ” .

۲ – وصل دو سوره با سکت ( بدون بسمله ).

 ۳ – وصل دو سوره بدون سکت و”بسمله “. (ابن الجرزی – النشر فی القرائات العشر ص۲۳۴ )

تبصره : طریق نخست بهتر از دو طریق دیگر است ، زیرا در نزد علماء امامیه ذکر بسمله  در آغاز سوره ها به عنوان نخستین آیه واجب است .

۵ – در صورتی که دو سوره با بسمله بهم وصل شوند چهار روش وجود دارد

الف – قطع جمیع : وقف بر آخر سوره قبلی ، وقف بر آخر بسم الله الرحمن الرحیم ، آغاز سوره بعدی

ب – وصل جمیع : وصل آخر سوره قبلی به ” بسمله ” و وصل ” بسمله ” به سوره بعدی

ج – قطع اول و وصل ثانی : وقف بر آخر سوره قبلی و وصل ” بسمله “به سوره بعدی

د – وصل اول و قطع ثانی : وصل آخر سوره قبلی به بسمله و وقف بر بسمله (ابو عمر و دانی – التیسیر – ج۲ ، ص ۱۱۷).

 روش وصل اول و قطع ثانی را به علت امکان تصور دو بسم اله برای سوره قبلی و تصور بدون بسمله بودن سوره بعدی بعضا” جایز ندانسته و آنرا ممنوع نموده اند و باعتقاد بنده فلسفه وجودی بسم اله برای سر آغاز و شروع و ابتداست ۰ حال اگر آنرا در خاتمه یک آیه و در خاتمه یک نفس بگذاریم ، جایگاه آن نادیده گرفته شده است و این کار منطقا” و موضوعا” درست نیست ۰

تذکار ۱ – همانطور که  حاجی درمیقات  با احرام حج ( با نیت و تلبیه و…) محرم میشود و همانطور که نماز گزار با نیت نماز و گفتن تکبیره الاحرام به احرام نماز در می آید و چند چیز تا خارج شدن از احرام حج و  اگر در نماز است تا سلام آخربراو، حرام می باشد و هر چند که کار برد لفظ حرام برای تطبیق و تسری این قاعده فقهی به قرائت قرآن که امری مستحب است موضوعیت ندارد و لیکن تشبیها” ، استعاذه در حکم نیت  و بسمله مشابه تلبیه و یا تکبیره الا حرام می باشد و اگر کسی در جایگاه قرائت قرارگرفت (میقات – مسجد)  و استعاذه و بسمله گفت و قرائت را شروع کرد ، بسیاری از کارها  را نباید انجام دهد مثلا” تکلم با دیگران ، انجام حرکات غیر مناسب و خلاف شئون ، قطع بی قاعده قرائت و….ودر ضمن انجام افعال و کارهایی بر او لازم می شود که قبل از شروع قرائت لازم نبود . در مباحث بعدی به افعال سلبی و ایجابی ، مثبت و منفی در تلاوت قرآن پرداخته خواهد شد.

تذکار ۲- بسیاری از برنامه ها دارای عنوان و علامت مشخصه ( تیتراژ ) هستند و استعاذه و بسمله هم تیتراژ قرائت قرآن هستند ، کما اینکه اذان و اقامه تیتراژ نماز هستند .

تذکار ۳- استعاذه و بسمله دو ادب تلاوت قرآن هستند که ذکر آنها ثواب و پاداش داشته و اثرات خوبی در قاری و مستمع دارد .

مبانی عرفی تلاوت قرآن کریم ۴

۴ – استفاده از اسلوبهای جایز

منظور از اسلوب های جایز روش هایی است که استفاده از ان متناسب با شأن و جایگاه تلاوت قران کرم بوده و مورد تأیید خواص این فن می باشد.زیرا به رغم ان که تلاوت قرآن از آن حیث که نوع موسیقی است این قابلیت را دارد که به شیوه ها و اسلوب های مختلف اجرا گردد.اما استفاده از برخی شیوه ها مورد مذمت و نهی واقع گردیده است.بنابراین با شناخت این شیوه ها حوزه استفاده از اسلوب های جایز معلوم و مشخص می گردد.

در برخی روایات مواردی پیرامون نهی قاری در استفاده از بعضی روشها وجود دارد که شاید به درستی مفخوم واقعی آنها از خود روایات استفاده نشود.اصطلاحاتی همچون ترجیع،تطریب یا ترعید از ان جمله اند.این مفاهیم سالیان متمادی است که مورد بحث و مناقشه اهل علم و قرائت قرار داشته است.ولی امروز برخی از این موارد در عرف تلاوت مفهومی واحد پیدا کرده اند و قاریان خود را مقید به اجتناب از آن می دانند.

در اینجا از میان نظریات مختلفی که پیرامون این اصطلاحات مطرح گردیده تعاریف کاربردی و دقیق کتاب حق التلاوه تألیف حسنی شیخ عثمان نقل می گردد.وی در مقدمه بحث با اشاره به این روش ها به دلیل این که به کار برنده آنها التزامی به ترتیل مورد نظر خداوند سبحان در قرآن کریم ندارد مورد نهی اهل علم قرار گرفته به شرح آنها می پردازد.وی چند مورد را به عنوان شیو های غیر جایز مورد بحث قرار داده است.این موارد عبارتند از :

۱ – تطریب.

۲ – ترجیع.

۳ – ترقیص.

۴ – تحزین.

۵ – تحریف.

۶ – تلاوت قرآن به همراه آلات موسیقی.

۷ – ترعید.

۸ – ایجاد ایقاع (ضرب) در تلاوت.

تطریب

حالتی است که قاری تنها با نتباعت از صوت خود و ایجاد خلل در احکام و اصول تجوید،قرآن بخواند.به عبارت دیگر فارغ از تجوید و مراعات قوانین صدا را به هر گونه که خواست در گلو بچرخاند.مؤلف در ادامه در این باره توضیح می دهد اگر قاری از مقامات و نغمات فنی استفاده نموده و ادای او نیز مطابق احکام تجوید باشد قرائت او کاملاً جایز و از مصادیق تطریب محسوب نمی گردد.

ترجیع

درباره ترجیع و معنای واقعی ان اقوال و آرای متفاوتی ابراز گردیده است که مهم ترین و رایج ترین آنها همان چرخاندن صدا در گلو یا چهچه می باشد.اما نویسنده کتاب حق التلاوه تعریف مشخص تر و فنی تری ارایه نموده است.ترجیع همان موج دادن به صدا در حین تلاوت به ویژه در مدها است.و سپس در تکمیل تعریف می گوید این که چندین بار صدا در یک مد واحد بالا و پایین برده شود.

ترقیص

ترقیص آن است که قاری حرکات را اضافه نموده یا چنین اظهار کند که می خواهد به حرف ، سکون و سکت بدهد اما ناگاه به آن حرکت بدهد.درست مانند هَروَلَه که حالتی بین را ه رفتن و دویدن است.اضافه کردن این حرکات را به شکستگی ای که راقص در هنگام رقصیدن به بدن خود می دهد تشبیه کرده اند.گاه نمونه چنین شیوه هایی را در قرآن خواندن برخی از اشخاص ناگاه از فنون تلاوت که به عنوان قاری به مجالس ختم و ترحیم دعوت می شوند می توان مشاهده کرد.

تحزین

هنگامی که قاری قرآن از حالت طبیعی و عادی خود خارج گردد و به قصد ریا و سمعه به گونه ای قرآن را تلاوت کند که گویی از شدت خضوع و خشوع نزدیک است به گریه بیفتد.به چنین حالتی تحزین گویند.وی در ادامه می گوید اما اگر قاری از نغمات حزین و سوزناک چون نغمه صبا که طبیعتاً برای نشان دادن حزن به کار می رود با مراعات اصول و احکام تجوید استفاده کند چنین چیزی جایز می باشد و لذا از مصادیق تحزین محسوب نمی گردد.آنچه در این مطلب مهم است توجه به عنصر سمعه و ریا و خارج شدن از حالت عادی و طبیعی است و اگر چنین قصدی وجود نداشته باشد،شاید با روایت منقول از معصوم که فرموده اند : انَّ القرآن نزل بالحزن فاقرءوه بالحزن مطابقت داشته باشد.

ترعید

ترعید نوعی لرزش در صدا است که از حوزه اصوات موسیقی خارج بوده و با فلسفه زیبا خواندن قرآن منافات دارد.در تعریف ترعید گفته شده صدای شخص در هنگام تلاوت قرآن به گ.نه ای باشد که گویی از شدت سرما یا درد می لرزد.

تحریف

معنی اصطلاحی تحریف در اینجا چیزی غیر از مفهوم اصلی آن در مباحث علوم قرآنی و بدین معناست که جماعتی قرآن را به صورت گروهی و همخوانی و به نحوی بخوانند که برخی صدا را قطع نموده و برخی دیگر ادامه دهند و سپس دسته اول ادامه داده و دسته دوم صدا را قطع نمایند و در واقع هرگز صدای گروه در چنین حالتی قطع نگردد.به احتمال فراوان این مفهوم از نهی نبی اکرم در حدیثی معروف که پیش از این بدان اشاره رفت از خواندن قران به شیوه هایی که مسیحیان (الرهبانیه) کتاب دینی خود را می خوانند برداشت گردیده است.زیرا آنان به صورت دسته جمعی عبارات انجیل را می خوانند.

شاید یکی از دلایل مخالفت برخی از علمای اهل سنت با پدیده هم خوانی قرآن کریم که برای نخستین بار توسط قاریان اندونیایی و ایرانی به اجرا در آمد همین مسأله باشد.به همین سبب کراراً دیده شده است که آنها هنگام شنیدن هم خوانی قرآن از آن به بدعت تعبیر می کنند.

تلاوت قرآن به همراه آلات موسیقی

مؤلف مزبور تلاوت قرآن مجید را همراه با آلات و ادوات موسیقی از قبیح ترین بدعت ها و گمراهی ها دانسته و مخالفت با عاملان و مروّجان آن را لازم و ضروری می داند.این آخرین اسلوبی است که وی تحت عنوان اسالیب ممنوعه مطرح می نماید.

ایجاد ایقاع (ضرب) در تلاوت

پیش از این گفتیم که اصولاً نوع موسیقی مورد استفاده در تلاوت قرآن بدون ایقاع یا ضرب بوده و ایجاد چنین حالتی یقیناً به دلایل شرعی،عرفی و فنی در تلاوت قرآن مجید مذموم می باشد.این حالت ممکن است تحت تأثیر وزن موجود در برخی از آیات قرآن و یا با اراده و خواست قاری ایجاد گردد.زیرا می دانیم که به دلیل اسلوب ادبی خاص آیات قرآن کریم که مثل و مانندی برای آن وجود ندارد برخی از آیات دارای وزن و سجع می باشداین مطلب در جای خود قابل بحث و تأمل است.اما برای فهم موضوع تنها به دو مورد از این موزون بودن اشاره می نماییم :

مورد اول که با اغماض از حرکت آخر همان بحر رمل مثمن سالمبا وزن فاعلاتن – فاعلاتن – فاعلاتن بوده و در آیه (لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبّون) دیده می شود.مورد دوم  بحر سریع عرب با وزن مستفعلن – مفتعلن – فاعلات (با اغماض از حرف آخر) مربوط به آیه انّا فتحنا لک فتحاً مبیناً می باشد.

مقام بیات

درخصوص معنای لغوی این مقام عده ای معتقدند، واژه ای ترکی و به معنای غم یا غمگین است. عده ای دیگر می گویند، طایفه و قبیله ای از ترکمن است و عده ای اصل این کلمه را « به یاد » می دانند، مانند به یاد خداوند متعال، به یاد پیامبر گرامی اسلام (ص) و به یاد فاطمه ی زهرا (س) [ نرم افزار مائده ].
این مقام، اولین مقامی است که عموم قاریان در آغاز تلاوت از آن استفاده می کنند و در میان الحان، تنها مقامی است که در سه سطح، بیات شروع ( محدوده ی قرار )، توسط ( محدوده های جواب و جواب جواب ) و فرود ( پایان تلاوت ) اجرا می شود [ پیشین].
مقام بیات که به ام النغمات یا ام المقامات [ محمدی، ۱۲۷:۱۳۸۲ ] معروف است، زیر شاخه ها و گوشه هایی دارد که عبارت اند از: لامی، صافی، ابراهیمی، کرد، مصری، شور، حسینی، دشتی، نوا، محیر، دوکا، رمل، علی و….
[ عربی القبانی، ۴۲:۱۳۷۷ ].

استادان لحن در مورد تأثیرات این مقام معتقدند، بیات آرامش همراه با غم را به تصویر می کشد، به آگاه ساختن شنونده گرایش دارد و از روزگاران گذشته صحبت می کند.
بیات ویژگی چابک و به غایت پر سوز و تأثیر گزاری دارد که ضمن ایجاد حزنی خاص در شنونده، وی را به تدبر و ادراک و شهود می رساند [ نرم افزار مائده ]. از میان قاریان مشهور جهان، استاد مصطفی اسماعیل که به خاطر مهارت و استادی در اجرای نغمات و تجسم عینی مفاهیم عمیق قرآن در ذهن شنونده، از دیدگاه اهل فن به عنوان یگانه مقریء قرآن معروف شده، استاد بلامنازع مقام بیات است [ ملائیان، ۱۶:۱۳۸۰ ]
از بهترین محل های اجرای بیات، علاوه بر ابتدا و انتهای تلاوت، آیاتی با مضامین دعا، حکایت و پند و اندرز هستند.(۱)
پس از بیات می توان مقامات صبا، رست، حجاز و نهاوند را اجرا کرد. می توان بیات را با رست و صبا ترکیب ساخت. اگر بیات در اوج اجرا شود، رفتن به صبا بهتر و اگر در گام پایین صوت اجرا شود، منتقل شدن به مقام رست ارجح است [ ملاتقی، ۱۰۷:۱۳۸۱ ].
یکی از مهم ترین مشخصات مقام بیات که گسترده ترین مقامات است، در حین اجرا این است که مستمعین را به تشویق قاری قرآن مجبور می کند [ پیشین ].
نحوه ی اجرای این مقام در میان قاریان مشهور متفاوت است. عده ای هم چون استاد شحات محمد انوار، فقط بیات شروع را در ابتدای تلاوت به کار می گیرند و سپس وارد مقامات دیگر می شوند و در میان یا پایان تلاوت خود، به اجرای سایر محدوده های این مقام می پردازند. گروه دوم همچون استاد مصطفی اسماعیل، تمامی محدوده های بیات را به صورت مبسوط اجرا می کند و به طور عموم از طریق زیر شاخه ی فرود قرائت خود را به پایان می رساند. گروه سوم همانند استاد عبدالباسط و استاد عبدالعزیز حصان، در هر موقعیتی از تلاوت که اراده کنند، به این مقام منتقل می شوند و آن را اجرا می کنند [ نرم افزار مائده ].
به طورکلی می توان گفت، مقام بیات، پایه و پیش درآمد سایر مقامات است و قاری که بتواند نسبت به این مقام شناخت بیش تر کسب کند و هم چنین در اجرا مسلط تر عمل کند، به طور یقین در مسابقات موفق تر خواهد بود [ مجموعه نوارهای آموزشی آشنایی با دستگاه ها و الحان قرآنی ].

مقام صبا

مجموعه ای از نغمات حزین است که گذشته ای را به تصویر می کشد که انسان آن را از دست داده و انسان را به خویشتن خویش دعوت می کند. استادان لحن معتقدند، صبا آتش دل و نوای فراق است که هر شنونده ای را به کنکاش و بررسی گذشته ی خود دعوت می کند و می گویند، اگر مقامات را به منزله ی موجودی زنده در نظر بگیریم، صبا صدای وجدان آگاهی است که در عین توبیخ و بررسی جزء به جزء رفتار و اعمال، انقلابی در دل ایجاد می کند و مسیر توبه و بازگشت را هموار می سازد. لذا هر کس که میل به بازگشت در وجودش بیش تر باشد. صبا را بهتر، تأثیر گزارتر و به جاتر اجرا می کند [ نرم افزار مائده ].

روند اجرای این مقام کاملا لطیف، ملایم و روان است و هرگونه تکلف در اجرایش، تأثیر آن را کاهش می دهد؛ در پرده های صوتی بالا، تلاوت آن زیبا و جذاب تر است. از نغمات فرعی آن « رمل » است که از حزن فراوانی برخوردار است و در جاهایی به کار می رود که اوج حزن، جمله را در بر گیرد یا قسمتی از آیه که در حال تلاوت آنیم، تفاوت زیادی با دیگر قسمت های آیه داشته باشد [ مجموعه نوارهای آموزشی آشنایی با دستگاه ها و نغمات قرآنی ؛ ملاتقی، ۱۰۶:۱۳۸۱ ].
بهتر است که این مقام را در موضوعاتی همانند: عبرت از حوادث گذشتگان، به تصویر کشیدن عاقبت نیک مؤمنان و سرانجام بد گناهکاران، برای مقایسه و در نهایت عبرت، دعا، توبه و پشیمانی، ذکر نعمت ها و نشانه های خداوند استفاده کرد [ نرم افزار مائده ]. محدوده های صوتی جواب و جواب جواب این مقام را می توان در مدها و محل های کشش آیات اجرا کرد [ ملاتقی، ۱۰۶:۱۳۸۱ ]. استادان لحن معتقدند، این مقام را پس از بیات و حجاز اجرا کنیم بهتر است. صبا دارای زیر شاخه های « تقطیع » و « عجم » است که قسمت اصلی تقطیع همان « رمل » است که قراء در صبا و سه گاه از آن استفاده می کنند. بعضی درباره ی زیر شاخه ی عجم معتقدند که خود به عنوان مقامی اصلی مطرح است. ولی ما معتقدیم، زیر شاخه ی عجم غیر از آن مقام عجمی است که میان قاریان بزرگ جهان به چهارگاه معروف است و زیر شاخه ی عجم فقط در حد همین زیر شاخه در مقام صباست [ نرم افزار مائده ]. صبا را می توان با مقامات حجاز، نهاوند، سه گاه و چهارگاه، ترکیب کرد [ ملاتقی، ۱۰۶:۱۳۸۱ ]. در میان قاریان مشهور جهان، قاری « حنجره طلایی » [ قاسم احمد، ۴۷:۱۳۷۴ ] یعنی استاد عبدالباسط، در اجرای مقام صبا به ویژه در زیر شاخه ی عجم، مهارت خاصی از خود نشان داده است [ نرم افزار مائده ].