میراث فقهی زیدیه ایران «بحثی در باره الابانه» / سید محمد عمادی حائری  

آنچه در پی می‌آید، مقدمة سید محمد عمادی حائری است بر الإبانه ابوجعفر هوسمی گیلانی که در آغاز چاپ نسخه‌برگردان الإبانه که در سال 1389 ش از سوی کتابخانه مجلس شورای اسلامی منتشر شده، به چاپ رسیده است:

---

1. ناصر کبیر و فقه ناصری

حسن بن علی بن حسن بن علی بن عمر بن علی(ع) بن حسین(ع) (ح 230 در مدینه - 304 در آمل)، ملقّب به الناصر للحق و معروف به ناصر کبیر  و ناصر اُطْروش،  از بزرگان زیدیه در طبرستان و دیلمان است  و صاحب مکتبی فقهی - اعتقادی در شمال ایران که به نام وی «ناصریه» خوانده ‌شده است.  ناصر کبیر با وجود اشتغال به تبلیغ دین و کار سیاست و حکومت، مردی کثیرالتصنیف، شاگردپرور و اهل تدریس و تعلیم  بود. زیدیان قاسمی او را از «علمای عترت» می‌شمردند؛   اما زیدیان ناصری که منتسب به مکتب وی بودند، او را صاحب «دعوت»،  «الإمام الأعظم الأکرم الإمام الناطق بالصدق»  و «امام حق ناصر بزرگ»  می‌دانستند و با تعبیر مخصوص «الناصر للحق علیه‌السلام» از او نام می‌بردند.
تعلیمات اعتقادی و فقهی ناصر کبیر، با تعالیم قاسم بن ابراهیم رسّی (169-246 ق) که زیدیان شمال ایران از قبل پیرو او بودند، تفاوت‌هایی داشت. همین تفاوت‌ها به ایجاد فرقة ناصریه انجامید که پیروان آن بعدها منازعاتی نیز با زیدیان قاسمی داشته‌اند.  از سوی دیگر، تعالیم ناصر با کلام و مخصوصاً فقه امامیه قرابت‌هایی داشته؛  و حتی برخی از علمای متأخر امامیه  برآنند که او امامی‌مذهب بوده است.
آرای فقهی ناصر کبیر، به طور خاص مورد توجه و استناد ائمه و علمای زیدی شمال ایران و مخصوصاً فقهای ناصری بود.  آنان به شرح و تنظیم و تبیین آرای فقهی او پرداختند و آثاری در باب نظرات فقهی وی تألیف کردند؛ همچون کتاب‌های زیر که همگی در قرن پنجم فراهم آمده‌اند: کتاب الحاصر فی فقه الناصر از المؤیدبالله ابوالحسین هارونی،   کتاب الباهر [فی شرح نص الناصر] از ابوالقاسم بستی،   المغنی فی رؤوس مسائل الخلاف بین الامام الناصر للحق علیه السلام وسائر فقهاء أهل البیت علیهم السلام و فقهاء العام‍ة از علی بن پیرمرد لاهیجانی،  و مهمتر از همه الإبان‍ة از ابوجعفر هوسمی.
از سوی دیگر، شریف مرتضی (م 436) - فقیه و متکلم نامدار امامی که نوادة دختری ناصر کبیر نیز بود - به نسخه‌ای که فتاوای فقهی ناصر در آن استخراج شده بود دست می‌یابد و به درخواست کسی، الناصریات را به منظور شرح و تبیین انتقادی آن اثر و بیان اشتراکات و اختلافات آرای فقهی ناصر با فقه امامیه و فقهای اهل سنت تألیف می‌کند.
2. ابوجعفر هوسمی و آثار او
ابوجعفر محمد بن یعقوب قرشی هوسَمی (م 455)، از فقهای بزرگ ناصری و قاضیِ دستگاه الناطق بالحق ابوطالب یحیی بن حسین هارونی (م 424) است. بنابر نقل منابع، سلسلة تعلیم وی با سه واسطه به ناصر کبیر می‌پیوندد. از استادان او یحیی بن حسین هارونی و علی بن حسین اِبری ایوازی را نام برده‌اند و از جملة شاگردانش به فرزند وی، ابویوسف یعقوب،  اشاره کرده‌اند.  خاکجای ابوجعفر در هوسَم (رودسر کنونی) است.  از هوسمی فرزندی با کنیه و نام «ابویوسف یعقوب» بر جای ماند که شاگرد پدر، از علمای نامدار ناصری و ملقّب به «استاد» بود و تألیفاتی همچون التعلیق الکبیر علی الإبان‍ة و الجوابات داشت. 
هوسمی در میان فقهای ناصری با عنوان «شیخ» شناخته می‌شد؛  که اطلاق این عنوان به وی  گواه جایگاه ویژة او نزد آنان است. از سوی دیگر، عزالدین الهادی إلی الحق
(845-900 ق) - امام زیدی یمن از شاخة قاسمیه - از ابوجعفر هوسمی در زمرة کسانی که به تهذیب مذهب ناصر پرداختند و آن را گسترش دادند نام می‌برد،  از وی با عنوان «الشیخ العلامه» یاد می‌کند،  و  الإبانة او را را به عنوان «کتاب جلیل»  و الکافی وی را با صفت «کتاب بلیغ»  می‌ستاید؛ همچنان‌که فقیه محمد بن سلیمان، هوسمی را «محقق مجتهد» می‌خواند.  این تعابیر و توصیفات، آن هم از سوی ائمه و علمای یک فرقة رقیب، البته قابل اعتناست.
تا کنون از پنج اثر ابوجعفر هوسمی باخبریم: الإبان‍ة، شرح آن (یا: شروح آن: شرح کبیر/ متوسط/ صغیر)  و  الکافی (شرح الوافی علی بن بلال آملی)  در علم فقه؛ تعلیق العمد (شاید تعلیقه‌ای بر العُمَد قاضی عبدالجبار همدانی) در اصول فقه؛  و اصول  الدیانات در دانش کلام.  جز اینها، عبدالسلام وجیه از کتابی با عنوان الإحاطة بمذهب السادة نام برده و آن را به هوسمی نسبت داده است.  در میان این‌آثار، الإبان‍ة البته از همه مشهورتر است. 

3. الإبان‍ة و شرح هوسمی بر آن
دانش‌پژوه  الإبان‍ة را به درستی از ابوجعفر هوسمی دانسته (هرچند به احتمال و با تعبیر «گویا»)؛  اما سزگین به اشتباه الإبانة را به ناصر اطروش نسبت داده است.  تردید نباید کرد که الإبانة تألیف ابوجعفر هوسمی است؛  اما شرح الإبان‍ة - که در هامش نسخه‌های الإبان‍ة کتابت شده - از کیست؟ ابراهیم بن قاسم شهاری،  جنداری،  دانش‌پژوه (البته با تردید)  و سزگین،  شرح الإبان‍ة را به هوسمی نسبت داده‌اند؛ و جالب‌تر آنکه ابراهیم بن قاسم از سه شرحِ «کبیر» و «صغیر» و «متوسطِ» هوسمی بر الإبانة یاد کرده است.  
با توجه به تصریح هوسمی در متن الإبان‍ة، تردیدی نمی‌ماند که وی خود مؤلف شرحی بر الإبانة است؛ آنجا که هوسمی به شرح خود بر الإبانة اشاره می‌کند و بدان ارجاع می‌دهد: « ... و بیانه یأتی فی الشرح».  بنابر عبارت مذکور، باید گفت هوسمی به هنگام تألیف الإبانة شرحی نیز بر آن می‌نگاشته و یا دست کم در اندیشة نگارش چنین شرحی بوده است؛ شرحی همچون توضیحاتی که امروزه مؤلفان و محققان در پانوشت‌های متن اثر خود می‌آورند.
اما با اندکی دقت در حاشیه‌های هامش نسخه‌های الإبانة (دستِ کم دستنویس‌های مجلس، دانشگاه، مرعشی که پس از این به آنها اشاره خواهیم کرد) می‌توان پی برد که همة شرح‌ها و حاشیه‌هایی که در هامش متن الإبانة کتابت شده، از هوسمی نیست و این شروح و حواشی حاصل بیان و بنان جمعی از علمای ناصریِ شمال ایران است که برخی از آنها خود شرح‌ یا تعلیقه‌ای مستقل بر الإبانة نوشته‌اند.  پس از این (در بخش 9 همین مقدمه) خواهیم دید که حواشیِ مندرج در هامش نسخه‌های مجلس و دانشگاه مجموعه‌ای است از شروح و تعلیقات علمای ناصری بر الإبانة، که شمس‌الدین محمد بن صالح گیلانی در اواخر قرن هفتم آنها را به یک رشته کشید و توضیحات و انتقاداتی از خود بدان افزود و مجموع آن شروح و تعلیقات و این توضیحات و انتقادات، «زوائد الإبانة» نام گرفت.
در حواشی و تعلیقاتِ هامش الإبانة، از شرحی با انتساب آن به «شیخ» و با ذکر تعابیری همچون «قال الشیخ فی الشرح»،  «ذکر الشیخ فی الشرح»،  «فذکر الشیخ فی الشرح»،  به تکرار نقل قول شده است.   با توجه به آنکه عنوان «شیخ» در حاشیه‌های هامش الإبانه مخصوص هوسمی است،  قاعدتاً باید این منقولات را از شرح هوسمی بدانیم.  ولی در یکی از این پاره‌های منقول از شرحِ شیخ، عبارتی هست که رخنة تردید در این استنباط می‌افکند؛ و آن اینکه مؤلفِ شرحْ رأی ابوالفضل بن شهردویر دیلمی (مؤلف تفسیر کتاب‌الله، عالم ناصریِ نیمة قرن هفتم)   را در یک موضوع کلامی نقل و سپس رد می‌کند.  بر این اساس، این احتمال مجال طرح می‌یابد که شاید این منقولات از شرح محمد بن صالح باشد  و در این موارد منظور از «شیخ»، نه ابوجعفر هوسمی بلکه محمد بن صالح است.
حلّ دقیق این مسأله و کشف هویتِ شیخِ صاحب شرح، بررسی و جستجویی افزون‌تر را طلب می‌کند، اما - با توجه به سیاق مجموعِ حاشیه‌های هامش متن الإبانة - به سختی می‌توان پذیرفت که «شیخِ» صاحبِ «شرح» کسی جز ابوجعفر هوسمی باشد. در هر حال، حتی اگر تنها بخشی از حواشی منتسب به «شیخ» و «شرحِ» او هم از هوسمی باشد - حال آنکه ظاهراً بیشتر آنها از اوست - ، باید بگوییم که بر پایة این منقولاتْ شرح هوسمی تا قرن هفتم موجود و مورد استفادة فقهای ناصری بوده و از طریق منقولات مذکور بخش‌ قابل توجهی از شرح هوسمی برای ما محفوظ مانده است.

4. الإبان‍ة و سه دستنویس دیگر: نسخه‌هایی از سنت مکتوب ناصریان شمال ایران
برخلاف زیدیان قاسمیِ شمال ایران که با انتقال به یمن حیات اعتقادی و فرهنگی خود را استمرار بخشیدند، ناصریان در ایران باقی ماندند تا آنکه اندک اندک در میان امامیه استحاله شدند و ظاهراً پس از قرن دهم به کلی از میان رفتند.  البته برخی متون زیدیان ناصری به یمن منتقل شد، اما سنت علمی آنان با انقراضشان در شمال ایران از میان رفت. الإبانة متنی است از سنت مکتوب زیدیان ناصری در شمال ایران؛ سنتی که به گواهیِ نسخ خطیِ باقی‌مانده، تا قرون نهم و دهم در غرب مازندران و شرق گیلان پابرجا بود. 
الإبانة- همراه شروح و تعلیقات آن در هامش - اثری پر نسخه بوده و دستنویس‌های آن به عنوان یک متن آموزشی در میان علما و طالب‌علمان ناصری شمال ایران دست به دست می‌گشته است. بنابر شواهد موجود، پس از قرون نهم و دهم برخی از این دستنویس‌‌ها از شمال ایران به دیگر نواحی (مانند یمن و شهرهای مرکزی ایران) منتقل شد. افندی (م ح 1130 ق) تأکید می‌کند که نسخه‌هایی از این کتاب را در اصفهان و شهرهای دیگر دیده است. 
همینک نیز نسخه‌های متعددی از الإبان‍ة- همراه با شروح و تعلیقات آن در هامش - باقی مانده است. سوای نسخه‌هایی که سزگین به آنها اشاره کرده  و دستنویس‌هایی که نزد زیدیان یمن محفوظ است،  دستِ کم سه نسخة دیگر از الإبانة - همراه با شروح و تعلیقات در هامش - در کتابخانه‌های ایران نگهداری می‌شود:
1. نسخة شمارة 235 مجموعة امام جمعة خویی محفوظ در کتابخانة مجلس شورای اسلامی، تهران: کتابت حدود قرن 8 ؛ به خط نسخ؛ 1088 صفحه [544 برگ]؛ 25×42 س¬م. 
2. نسخة شمارة 6623 کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، تهران: کتابت قرن 9-10؛ به خط نسخ؛ [978 صفحه] 489 برگ؛ 22×30 س¬م. 
3. نسخة شمارة 9189 کتابخانة آیت‌الله مرعشی نجفی، قم: کتابت شاید قرن 10؛ به خط نسخ؛ [640 صفحه] 320 برگ؛ 23×30 س¬م. 

بسیاری از نسخه‌های موجود الإبانة (با حواشی و تعلیقات آن در هامش) در چند مجلّد کتابت و تجلید شده‌اند؛  اما در نسخه‌های مجلس و دانشگاه سراسر متن الإبانة (با شروح و تعلیقات آن در هامش) در یک مجلّد فراهم آمده، و نسخة مرعشی نیز ظاهراً در اصل چنین بوده است. از میان سه نسخة مجلس، دانشگاه و مرعشی، نسخة مجلس از آغاز یکی دو برگ افتادگی دارد و از انجام کامل است؛ نسخة دانشگاه از آغاز کامل است و از انجام آن نیز بیش از یک برگ افتاده نیست؛  اما نسخة مرعشی که به شکلی بس آشفته و نامرتب تجدیدِ صحافی شده و برخی برگ‌های آن نونویس است، هم از آغاز و هم از انجام دچار افتادگی است.
نوع خط، رسم‌الخط و برخی نشانه‌ها، اندازه و شیوة صفحه‌آراییِ این سه نسخه، مطابق با دیگر دستنویس‌های زیدیان ناصری شرقِ گیلان و غرب مازندران در قرون نهم و دهم است. این سه دستنوشت، دقیقاً به همان شیوة نسخه‌های تفسیر کتاب‌الله (ابوالفضل بن شهردویر دیلمی) کتابت شده‌اند: در نسخه‌های تفسیر دیلمی، متنْ نصّ قرآن کریم است و حاشیهْ تفسیر ابوالفضل که این تفسیر نیز خود حواشی دیگری دارد؛ و در سه نسخة بالا، متنْ الإبانة است و حاشیهْ شروح وتعلیقات متن که این شروح و تعلیقات خود دارای حواشی دیگری است. در نسخه‌های هر دو متن (الإبان‍ة و تفسیر) - همانند دیگر نسخه‌های این سنت مکتوب زیدی - مواضعی از متن اصلی که مورد شرح و توضیح بوده، با خطی مُمتدْ به شرح و توضیح آن متصل گردیده است.  

در هر سه نسخة مجلس و دانشگاه و مرعشی، گه‌گاه برابر گویشیِِ برخی لغات و اصطلاحات فقهی عربی در ذیل آنها نوشته شده است.   آواها و ساختار این کلمات و عبارات گویشی، با آواها و ساختار بخش‌های گویشی دستنویس‌های تفسیر کتاب‌الله همانند است. پیداست که این سه دستنوشت نیز - همانند نسخه‌های تفسیر کتاب‌الله - در همان ناحیة ناصری‌نشینِ شمال ایران کتابت، مطالعه و نگهداری ‌شده‌اند.
افزون بر سه نسخه‌ای که نام برده‌ایم و اصل آنها در کتابخانه‌های ایران محفوظ است، تصویری از نسخة الإبان‍ة محفوظ در کتابخانة چستربیتی (دوبلین- ایرلند) نیز در کتابخانة آیت‌الله مرعشی نجفی (قم) نگهداری می‌شود (نسخة عکسی شمارة 2125). نسخة الإبان‍ة به شمارة 3188 در کتابخانة چستربیتی محفوظ است، اما ظاهراً مسئولان کتابخانة مذکور آن را شناسایی نکرده‌اند.  بنابر تصویر چند برگی که از آغاز و انجام و میانة نسخة چستربیتی در اختیار من است، باید گفت که در این نسخه نیز سراسر متن الإبان‍ة در یک مجلّد کتابت و تجلید شده است. نسخة چستربیتی از قرن یازدهم قدیمتر نیست و به سنت کتابتی ناصریان شمال ایران تعلق ندارد، هرچند کاتب کوشیده کاملاً از نشانه‌ها و ساختار نسخه‌های آن سنت کتابتی تقلید کند. متن الإبان‍ة در این نسخه به خط نسخ و خط حواشی هامش به خط نستعلیق تحریری است. نسخة چستربیتی در شکل کنونی 408 برگ دارد، از آغاز آن یکی دو برگ و از پایان آن نیز در حدود ده برگ افتاده است.

5. الإبان‍ة: مقدمه، کتب و ابواب
مقدمة هوسمی بر الإبان‍ة و آغاز باب اول از کتابِ نخست آن، چنین است:
«بسم‌الله الرحمن الرحیم،  الحمدلله ربّ‌العالمین  والعاقب‍ة للمتقین  و لا عدوان إلا علی الظالمین، و صلی الله علی نبیّه  محمّد خاتم النبیّین و علی اهل بیته الطیّبین الطاهرین و سلّم تسلیماً کثیراً. ذکرتم - اسعدکم الله و آتاکم خیر الدارین - ما بالمتعلّمین من الحاج‍ة إلی کتابٍ جامعٍ لمذهب الناصر للحق - علیه السلام - الحسن بن علی بن الحسن بن علی بن عمر بن علی بن الحسین بن علی بن ابی‌طالب صلوات‌‌الله علیهم اجمعین - ، و فتاواه منفردة  عن الحجج و الأدلّ‍ة ؛ فأجبتکم إلی ما التمستم منّی و جمعت فی کتابی هذا فتاواه و فروعاته ما ذکرها  فی کتبه و مسائله إمّا نصّاً و إمّا تخریجاً علی نصّه؛ واجتهدت فی ایجازه و تجنّبت من اطالته، و أشرت إلی وجوه بعضها علی وجه الإختصار. والله - تعالی  سبحانه - اسئل المعونة و التوفیق، و هو حسبی و نعم الوکیل. فأوّل ما ابتدئ به  فی ذلک:

کتاب الطهارة
باب القول فی المیاه
قال الناصر للحق - علیه السلام -  فی المسائل:  لا یجوز الوضوء إلا بالمآء القراح، و القراح ماء نظیف لم یختلط به شیء غیّره ...». 

الإبانة در 22 کتاب و 102 باب  تنظیم گردیده است، بدین ترتیب:
کتاب الطهارة (هوسمی، الإبانة: ص 4)
باب القول فی المیاه (همان‌جا)
باب القول فی الوضوء و الإغتسال (همان: ص 26)
باب القول فی الإستنجاء و الدباغ و المسح علی الخفتین و ما یتصل بذلک (همان: ص 57)
باب القول فی التیمّم (همان: ص 87)
باب القول فی الحیض (همان: ص 99)
کتاب الصلوة (همان: ص 117)
باب القول فی مواقیت الصلوة (همان: ص 117-118)
باب القول فی الصلوة و ستر العورة و کیفیتها (همان: ص 142)
باب القول فی الإمامة (همان: ص 163)
باب القول فی الأحداث فی الصلوة (همان: ص 198)
باب القول فی قصر الصلوة و صلوة المغمی علیه (همان: ص 226)
باب القول فی صلوة الجمعة (همان: ص 233)
باب القول فی صلوة الخوف (همان: ص 238)
باب القول فی صلوة العیدین (همان: ص 240)
باب القول فی صلوة الکسوف و الخسوف و الإستسقاء و صلوة التسبیح (همان: ص 244)
باب القول فی صلوة علی المیّت و غسله و دفنه (همان: ص 249)
کتاب الزکوة (همان: ص 266)
باب القول فی وجوب الزکوة (همان: ص 266)
باب القول فی زکوة الذهب و الفضّة و الدین (همان: ص 277)
باب القول فی زکوة المواشی (همان: ص 288)
باب القول فی زکوة ما اخرجت الأرض (همان: ص 292)
باب القول فی الخمس و کیفیته (همان: ص 302)
باب القول فی صدقة الفطر (همان: ص 320)
کتاب الصیام (همان: ص 325)
باب القول فی کیفی‍ة الدخول فی شهر رمضان (همان: ص 325)
باب القول فیما یفسد الصیام و یصحّحه (همان: ص 331)
باب القول فی الإعتکاف (همان: ص 343)
کتاب الحج (همان: ص 346)
باب القول فی الدخول فی الحج و العمرة (همان: ص 346)
باب القول فی صف‍ة الحج (همان: ص 358)
باب القول فیما یجب علی المحرم تجنّبه و ما یجوز له فعله (همان: ص 373)
باب القول فی جزاء الصید و الإحصار (همان: ص 377)
باب القول فی زیارة قبر النبی صلی الله علیه و آله (همان: ص 382)
کتاب النکاح (همان: ص 383)
باب القول فی ذکر اللواتی یحلّ أو یحرم نکاحهنّ (همان: ص 383)
باب القول فی الأولیاء (همان: ص 395)
باب القول فی المهور و الردّ بالعیب (همان: ص 424)
باب القول فی معاشرة الأزواج (همان: ص 453)
باب القول فی الرضاع (همان: ص 459)
کتاب الطلاق (همان: ص 472)
باب القول فی کیفیة وقوع الطلاق (همان: ص 472)
باب آخر من الطلاق و العدّة و الرجع‍ة (همان: ص 496)
باب القول فی الایلاء (همان: ص 518)
باب القول فی الظهار (همان: ص 522)
باب القول فی اللعان (همان: ص 532)
باب القول فی الحضانة و النفق‍ة (همان: ص 537)
کتاب البیوع (همان: ص 544)
باب القول فی البیوع المنهیّ عنها و الجائزة (همان: ص 544)
باب القول فی المصارف‍ة و بیع الأجناس (همان: ص 584)
باب آخر فیما یصحّ أو یفسد من البیوع و الکلام فی إستبراء الأمَ‍ة (همان: ص 596)
باب القول فی الردّ و البیع بالعیب (همان: ص 612)
باب اللقول فی السَّلم (همان: ص 628)
کتاب الشفع‍ة (همان: ص 637)
باب القول فی الشفع‍ة و ما یردّ منها و ما لا یردّ (همان: ص 637)
کتاب الرهون (همان: ص 671)
باب القول فیما یکون رهناً و ما لایکون رهناً (همان: ص 671)

کتاب الغصب (همان: ص 686)
باب القول فی المغصوب یوجد بعینه أو لا یوجد و کیفی‍ة الضمان فیه (همان: ص 686)
کتاب الکفال‍ة (همان: ص 704)
باب القول فی کیفی‍ة وجوب الضمان و القول فی العاریة و الودیع‍ة (همان: ص 704)
کتاب الهبات و الصدقات (همان: ص 723)
باب القول فی الهبة و ما یصحّ منها و ما لایصحّ (همان: ص 723)
باب القول فی تفصیل بعض الأولاد فی العطیّ‍ة و القول فی العُمْری و الرقبی (همان: ص 732)
باب القول فی إحیاء الموات و اللقط‍ة (همان: ص 736)
باب القول فی المأذون و المدائنات (همان: ص 743)
باب القول فی الشرکة (همان: ص 751)
باب القول فی الإستیذان (همان: ص 769)
باب القول فی اللباس (همان: ص 773)
کتاب الإجارة (همان: ص 778)
باب القول فی الإجارة (همان: ص 778)
باب القول فی الصلح (همان: ص 798)
باب القول فی الوکالة (همان: ص 805)
باب القول فی الإقرار (همان: ص 811)
کتاب الفرائض (همان: ص 825)
باب القول فی وصف منازل الورثة (همان: ص 825)
باب القول فی فرائض الأبوین (همان: ص 840)
باب القول فی فرائض الأولاد (همان: ص 842)
باب القول فی فرائض الإخوة (همان: ص 846)
باب القول فی فرائض اولاد الإخوة و الأخوات (همان: ص 848)
باب القول فی فرائض الأجداد و الجدّات (همان: ص 851)
باب القول فی فرائض سائر ذوی‌الأرحام (همان: ص 855)
باب القول فی الوَلاء (همان: ص 857)
باب القول فی میراث الکفار (همان: ص 860)
باب القول فی میراث المُکاتب و الحمیل (همان: ص 863)
باب القول فی [میراث] الغَرْقی و الهَدْمی (همان: ص 865)
باب القول فی میراث الخنثی (همان: ص 868)
باب القول فی میراث المفقود (همان: ص 871)
باب القول فی المناسخة (همان: ص 876)
کتاب الوصایا (همان: ص 878)
باب القول فی بیان الوصیة و کیفیتها (همان: ص 878-879)
کتاب الدعاوی و البیّنات (همان: ص 903)
باب القول فی ادب القاضی (همان: ص 903)
باب القول فی الدعاوی و مراتب الحکومات (همان: ص 929)
کتاب الدیات (همان: ص 957)
باب القول فی اقسام القتل و اقسام الدیة (همان: ص 957)
باب القول فیما یجب الدی‍ة فی الرأس و الوجه (همان: ص 969)
باب القول فیما یجب فی البدن من الدی‍ة (همان: ص 975)
باب القول فیما یجب فی البدن و الرجلین من الدیات (همان: ص 976)
باب القول فی الجنایات (همان: ص 980)
باب [القول] اُجُر منها مِن قَتْل دابة غیره أو ماشی‍ة (همان: ص 991)
باب القول فی القسام‍ة (همان: ص 996)
کتاب الحدود (همان: ص 1002)
باب القول فی حدّ الزانی و الشارب و التعزیر (همان: ص 1002)
باب القول فی حدّ السارق (همان: ص 1011)
باب القول فی حکم قطّاع الطریق و من یقتل حدّاً (همان: ص 1016)
کتاب الأیمان و النذور (همان: ص 1018)
باب القول فی الأیمان و حقیقتها (همان: ص 1018)
باب القول فی الکفّارة (همان: ص 1018)
باب القول فی النذور (همان: ص 1025)
کتاب الصید و الذبایح (همان: ص 1028)
باب القول فی الذبایح (همان: ص 1028)
باب القول فیما یحلّ من الصید و ما لا یحلّ (همان: ص 1032)
باب القول فیما یحرم أو یکره (همان: ص 1036)
باب القول فی الاُضحی‍ة و العقیق‍ة (همان: ص 1037)
باب القول فی الأطعم‍ة (همان: ص 1040)
باب القول فی الأشرب‍ة (همان: ص 1044)
باب القول فی العتق و التدبیر و الکتاب‍ة (همان: ص 1049)
کتاب السیر (همان: ص 1057)
باب القول فی صف‍ة الإمام (همان: ص 1057)
باب القول فی السیر فی الحروب (همان: ص 1067)
باب القول فی الأمان (همان: ص 1072)
باب القول فی الغنایم و قسمتها (همان: ص 1075)
باب القول فی الجزیة (همان: ص 1079)

هر «باب» از هر «کتابِ» الإبانة، با نقلی از ناصر با عبارت «قال الناصر للحق ع» - با ذکر نام کتاب منقولٌ‌عنه یا بدون ذکر آن  - آغاز می‌شود. 
ترتیب و عناوین کتاب‌ها و باب‌های الإبانه، در مجموع با ترتیب و عناوین  الناصریات شریف مرتضی - که مبتنی بر نسخه‌ای از مسائل فقهی ناصر کبیر بوده و طبعاً ریشه‌ در ادبیات زیدیان ناصری دارد - همانند است؛ اما در مقایسه با متون فقهیِ اصالتاً امامی، همچون آثار فقهی شیخ مفید (م 413) و شیخ طوسی (م 460)، علی‌رغم موافقت کلی تفاوت‌هایی در عنوان و ترتیب مباحث هست (مخصوصاً در کتب و ابواب پایانی) که از نگاه متفاوت زیدیه به مسائل فقهی و سرچشمه‌های مختلف فقه زیدیه و فقه امامیه نشأت می‌گیرد.

6. جستجویی در الإبان‍ة: روش، فوائد، نکته‌ها
بنابر مقدمة هوسمی بر الإبانة که در بخش پیشین نقل کردیم، هوسمی الإبانه را به درخواست جمعی از طالب‌علمانِ ناصری، تألیف و تدوین کرده است. چنانکه هوسمی در این مقدمه می‌گوید و متن کتاب نیز بر آن گواهی می‌دهد، وی در الإبانه فتاوای فقهی ناصر را از آثار او به عینِ نصّ استخراج کرده و یا از مطاویِ نصوص او استنباط نموده است، بدون آنکه به استدلالاتی که پشتوانة این آرا و فتاواست بپردازد؛ مگر به ندرت که به وجه برخی از آن فتاوا به اختصار اشاره کرده است. بدین ترتیب، الإبانة یک دوره فقه فتوایی و غیر استدلالی است مطابق با فتاوای ناصر کبیر که بخش عمدة آن از نصّ آثار و فتاوای ناصر تشکیل شده،  اما در میان این نصوص گاه برخی استنباط‌ها و استدلال‌ها نیز درج گردیده است.
*
الإبانة از جهات گوناگونی دارای اهمیت و حاوی اطلاعات ذی‌قیمت است: از ذکر نصوص و فتاوای فقهی ناصر کبیر گرفته تا استنباط بعدی هوسمی از آنها، نحوة تنظیم ابواب فقهی نزد زیدیان قرون چهارم و پنجم، میزان تأثیرپذیری فقه ناصری از روایات و آرای فقهی ائمة متقدّم امامیه (مشخصاً: امام محمد باقر(ع) و امام جعفر صادق(ع)) یا فتاوای فقهای اهل سنت، مسائل شرعی مورد ابتلای ایرانیان زیدیِ عهد ناصر و پس از آن تا نیمه‌های قرن پنجم، برخی اطلاعات تاریخی، و ... .
در این میان، یکی از مهمترین بهره‌هایی که الإبانة دربردارد، فرصت دستیابی به متن آثار، فتاوا و آرای ناصر کبیر به واسطة نقل‌های بی‌واسطة هوسمی از نصوص اوست. از منقولات هوسمی از آثار ناصر کبیر، به خوبی پیداست که ناصر اعتنای خاصی به اقوال، آرا و فتاوای فقهی امام محمد باقر(ع) و امام جعفر صادق(ع) داشته و در آثار گوناگون خود  روایات فقهی ایشان را - حتی به صورت مسند  - نقل کرده است.  ناصر حتی عبارت «صلوات الله علیهم اجمعین» را برای ائمة مدفون در بقیع به کار می‌برد (اگر این عبارت افزودة کاتبان بعدی نباشد).  با این همه نباید ناصر را امامی پنداشت، چرا که او - افزون بر اختلافات فراوان فقهی و کلامی‌اش با امامیه که از سراسر نصوص وی هویداست - به صراحت به ردّ اعتقاد امامیه (که وی با عنوان «قطعیه» از ایشان یاد می‌کند)  در باب غیبت می‌پردازد.  ناصر در مواردی متعدد احادیث پیامبر(ص)  و مخصوصاً امیرمؤمنان(ع)  را نیز نقل می‌کند و بدانها استناد می‌جوید. در این میان برخی از روایات پیامبر(ص) منقول از امیرمؤمنان(ع) است.  از برخی اشارات می‌توان پی برد که ناصر دست کم برخی از این روایات را به صورت مسند نقل کرده است؛  همچنانکه می‌دانیم یکی از این روایات نبوی را ناصر از طریق محمد بن منصور [مرادی] نقل کرده است. 
هوسمی به این امر که آرا و فتاوای منقول از ناصر برگرفته از نصّ و تصریح اوست، با عباراتی همچون «نصّ فی ...»،  «نصّ علیه فی ...»،  «نصّ علیها فی ...»،  «نصّ علی ذلک فی ...»،  «منصوص علیه فی»،  «صرّح به فی ...»  اشاره کرده و عنوان کتاب‌هایی را که نصوص و تصریحات مزبور در آنها آمده یاد کرده است. در مواردی دیگر، هوسمی به اشارات ناصر کبیر - و نه تصریحات او - در آثارش توجه می‌دهد.
نکتة مهم، اشارات هوسمی به اختلاف اقوال ناصر در آرای گوناگون اوست؛ و مهمتر آنکه در این اختلاف اقوال (منصوص یا غیر منصوص)، هوسمی قول اصحّ یا قول مختار را - که به عقیدة او با مبانی فقهی مذهب ناصر سازگارتر و نزدیک‌تر است - مشخص می‌سازد.  با این همه، الإبانه تنها حاوی نصوص یا فتاوای ناصر نیست و گاه دربردارندة استنباط‌های هوسمی  و نتیجه‌گیری‌های وی  از نصوص ناصر نیز هست؛ همچنانکه هوسمی به تخریجات و اجتهادات خود از اقوال و منصوصات ناصر تصریح می‌کند. 
*
توجه به برخی استنباط‌های هوسمی، از نظر شناخت مبانی استنباط فقهای ناصری در خور توجه است. برای نمونه، وی با اشاره به روایتی منسوب به امام علی(ع) یادآور می شود که صدور این روایت ثابت نیست، زیرا ناصر کبیر مطابق با مضمون آن فتوا نداده و حال آنکه قول علی(ع) همیشه حجت است؛  و این خود  گویای جایگاه بی‌مانند ناصر کبیر و فتاوای وی نزد ناصریان است. نوشتة هوسمی در پایان یکی از ابواب «کتاب الدیات» نیز شایان اعتناست؛ آنجا که به ضرورت احتیاط و تقویم در مواردی که نصّی آشکار در دست و یا اجماعی در امر نیست، توجه می‌دهد. 
از نمونه‌های دیگر شایستة تأمل در نوشتة هوسمی، باید به یادکردِ فتاوای دیگر ائمه و علمای زیدیه در کنار آرای فقهی ناصر،  نقل روایت امام محمد باقر(ع)،  اشاره به نقل روایت امام جعفر امام صادق(ع) توسط ناصر و تأکید بر اختلاف «مذهب صادق» و «مذهب ناصر» در آن موضوع،  ذکر قول فقهای امامیه در کنار رأی متفاوت ناصر،  ردّ بر اعتقاد امامیه در باب معجزات ائمه با استناد به کلام ناصر،  اشاره به نقل عباسی از ناصر کبیر و تردید وی در صحت انتساب این نقل به ناصر،  اشاره به فتوای خود،  توجه دادن به برخی سنت‌های زیدیه،  یادکرد پاره‌ای فواید تاریخی در باب ناصر کبیر به منظور استنباط احکام فقهی،  و نقش نقد تاریخی در کشف قول اصحّ در فقه ناصر،  اشاره کرد.
ذکر عبارت فارسیِ گویشی در متن هوسمی نیز شایان توجه است، آنجا که می‌نویسد: « ... و لابدّ أن یشترط عُمْرَهُ فیقول بالعربیة: ما عِشْتَ، أو بالفارسیة: دا تو زیوی».  ساختار و آواهای عبارت گویشیِ «دا تو زیوی» (به گویش دیلمی/ گیلانی؛ به معنای: تا تو بزییی/ تا تو زیست کنی/ تا تو زنده باشی) در الإبانة هوسمی، با ساختار و آواهای بخش‌های گویشیِ تفسیر کتاب‌الله (ابوالفضل بن شهردویر دیلمی) که قریب یکصد و پنجاه سال بعد در همان سنت علمیِ محلی پدید آمده، همانندی‌ دارد.  ذکر این عبارت گویشی و جواز کاربرد آن در یک قرارداد شرعی، هم از نظر جامعه‌شناسی دینی ایرانیان در آن ادوار و هم از نظر فقه فقهای زیدی ایرانی دارای اهمیت است. تأثیر جامعة فارسی‌زبان در فقه ناصری، در مواضعی دیگر از الإبانة هم دیده می‌شود. برای نمونه، هوسمی ذکر نام خداوند به هنگام ذبح را، به فارسی هم جایز می‌شمارد. 
مهمتر از وجود عبارت گویشیِ مذکور در متن عربیِ الإبانة، ورود واژة فارسی در نصّ ناصر کبیر است؛ آنجا که ناصر واژة فارسی «مارماهی» را به کار می‌برد و می‌نویسد: «نحن نکره الجِرِیَّ و المارماهی و کلب الماء و لا نحرّمه...».  همین واژة فارسی را - با همان الـ تعریف عربی - هوسمی نیز در متن الإبانة به کار برده است.

7. منابع فقه ناصری: الإبان‍ة و آثار اصیل ناصر کبیر
یکی از مهمترین جنبه‌های اهمیت الإبانة، اطلاعات و منقولاتی است که هوسمی از آثار اصیل ناصر کبیر - و نه استخراج‌شده از آثار اصلی او - به دست می‌دهد. با توجه به این منقولات، هم می‌توان به نام آثار اصیل ناصر دست یافت، و هم پاره‌های مهمی از آثار مفقود او را به دست آورد.
ابن¬ندیم (م. ح 380) از قول بعضی از زیدیه نقل می‌کند که ناصر کبیر در حدود صد کتاب داشته است.  وی می‌نویسد که کتاب‌ الطهارة، کتاب الأذان و الإقامة، کتاب الصلاة، کتاب اصول الزکاة، کتاب الصیام، کتاب المناسک، کتاب السیر، کتاب الأیمان و النذور، کتاب الرهن، کتاب بیع امهات الأولاد، کتاب القسامة، کتاب الشفعة، کتاب الغصب، کتاب الحدود از تألیفات ناصر کبیر را شخصاً دیده است.  نجاشی (م 450) نیز از تصنیفات ناصر کبیر، کتاب‌ فی الإمامة (صغیر)، کتاب الطلاق، کتاب فی الإمامة (کبیر)، کتاب فدک و الخمس، کتاب الشهداء و فضل اهل الفضل منهم، کتاب فصاحة ابی‌طالب، کتاب معاذیر بنی هاشم فی ما نقم علیهم، کتاب انساب الأئمة و موالیدهم إلی صاحب الأمر علیهم السلام  را نام می‌برد. 
از میان تألیفات بسیار ناصر کبیر تعداد اندکی به دست ما رسیده است؛  اما منقولات پراکندة مهمی از آثار او را در سنت مکتوب زیدیان ناصری شمال ایران - تا قرون هفتم و هشتم - می‌توان یافت. برای نمونه، در تفسیر کتاب‌الله (تألیف‌ ابوالفضل بن شهردویر دیلمی در نیمة نخست قرن هفتم) از کتاب‌های البساط، تفسیر، کتاب المناهی، کتاب الوصایا، المسائل با انتساب آن به ناصرللحق یاد شده و به مطالبی از آنها استناد یا اشاره گردیده؛  و در حاشیه‌های هامش الإبانة (تألیف و تهذیب محمد بن صالح گیلانی در نیمة دوم قرن هفتم) نیز از کتاب‌های گوناگون ناصر کبیر نقل یا به متن آنها استشهاد شده است.  با توجه به این اشاره‌ها و نقل‌ها، باید گفت که تا قرون هفتم و هشتم، برخی از آثار ناصر کبیر در میان زیدیان ناصری شمال ایران محفوظ، مورد مراجعه و استناد، محل شرح و توضیح، و چه بسا موضوع تعلّم و تعلیم بوده است.
هوسمی در الإبانة، از چندین کتاب‌ ناصر کبیر نام برده، پاره‌‌هایی از متن آنها را عیناً نقل کرده و یا برای استخراج آرای فقهی وی به متن آنها استناد جسته است. چنانکه گذشت، از منقولات هوسمی می‌توان بخش قابل توجهی از آن کتاب های مفقود را بازیابی کرد. این کتاب‌ها - به ترتیب الفبا - عبارتند از:
الإحتساب (نک: کتاب الإحتساب، در ادامه)
 الألفاظ 
الأمالی 
الأیمان و النذور 
الایوازیات  (قس: مسائل عبدالله بن الحسن الایوازی، در ادامه که محتمل است همین کتاب باشد)
البائدشتیات  (قس: مسائل البائدشتی، در ادامه که به احتمال قوی همین کتاب است)
البِساط 
تفسیر القرآن/  التفسیر 
الجعفریات  (قس: مسائل الجعفری، در ادامه)
رسالة 
سیر 
الصغیر 
العهد الذی کتبه لبعض عمّاله 
العهد الذی کتبه إلی جعفر بن طاهر 
الکبیر 
کتاب الإحتساب/ الإحتساب 
کتاب الأشربة 
کتاب الإمامة 
کتاب بیع امهات الأولاد 
کتاب البیوع 
کتاب الحج 
کتاب الدیات 
کتاب الرهون 
کتاب الشفعة 
کتاب الصلوة 
کتاب الصلوة الکبیر 
کتاب الصوم 
کتاب الطلاق 
کتاب الغصب 
کتاب الفرائض 
کتاب القسامة 
کتاب المناسک 
کتاب النکاح 
الکلاریات  (قس: مسائل اسمعیل بن عبدالله الکلاری، در ادامه که محتمل است همین کتاب باشد)
المختصر 
المسائل 
مسائل ابن‌السَّرِیّ 
مسائل اسمعیل بن عبدالله الکلاری  (قس: الکلاریات، در قبل که محتمل است همین کتاب باشد)
مسائل الإقرار 
مسائل البائدشتی  (قس: البائدشتیات، در قبل که به احتمال قوی همین کتاب است)
مسائل البیوع 
مسائل الجعفری  (قس: الجعفریات، در قبل)
مسائل الدیلم 
مسائل الرهن 
مسائل الزکوة 
مسائل عبدالله بن الحسن الایوازی  (قس: الایوازیات، در قبل که محتمل است همین کتاب باشد)
مسائل موسی بن احمد 
الیمانیات   المسائل الیمانیات  
چنانکه می‌بینیم، بسیاری از این کتاب‌ها در نوع نگارشیِِ «مسائل» تدوین و تألیف شده‌اند؛ یعنی حاوی پرسش‌هایی‌اند از ناصر کبیر و پاسخ وی به آن پرسش‌ها. برخی منقولات الإبانة از این مسائل،  به خوبی نشان‌دهندة ساختار خاص این نوع شناخته‌شدة نگارشی است که نمونه‌های متعددی در قرون نخستین اسلامی دارد.  همچنین از عنوان برخی از این کتاب‌ها و پاره‌های منقول از آنها در الإبانة، پیداست که ناصر کبیر عهدنامه‌هایی خطاب به برخی کارگزارانش نوشته و آیین مملکت‌داری را به آنان گوشزد کرده است. 
افزون بر کتاب‌های مذکور در بالا، باید یادآوری کرد که هوسمی برخی فتاوا و آرای ناصر کبیر را به واسطة فردی با عنوان «عباسی» نقل کرده است.  ظاهراً وی مؤلف کتابی بوده که آرا و اقوال ناصر - بی‌واسطه - در آن گرد آمده بود، و هوسمی این آرا و اخبار را از کتاب او - که نام آن را نمی‌دانیم اما محتمل است که در نوع نگارشی «مسائل» بوده باشد - برگرفته و نقل کرده است. شاید کتاب عباسی، یکی از کتاب‌های مذکور در بالا باشد.  هوسمی همچنین از کتابی نقل قول می‌کند که ابوالحسین زاهد در باب «سیر» ناصر تألیف کرده بود؛  کتابی مشتمل بر سخن و سنن ناصر که ظاهراً ابوالحسین بدون واسطه از ناصر شنیده یا دیده بود. در اینجا همچنین باید از دو تن دیگر از مصاحبان ناصر کبیر
- با نام‌های ایرانیِ رایج در شمال ایران - نام برد که هوسمی به نقل اقوال و آرای ناصر به واسطة آنان پرداخته، و ظاهراً هر یک مؤلف کتابی‌‌اند که از منابع هوسمی بوده است: «رُستم» و «جُوان».
8. درسنامة فقه ناصری: الإبان‍ة، نگارش‌های پیرامونی و سنت آموزشی
الإبانة متن آموزشی متداولی میان علما و طالب‌علمان ناصری شمال ایران بوده است. شروح و تعلیقات نگاشته‌شده بر این کتاب و گزارش‌هایی که از تعلیم و تعلّم و حل مشکلات آن در دست است، گواه این مدعاست. افندی - بدون آنکه مؤلف الإبانة را بشناسد - می‌نویسد که «کتاب الإبانة فی فقه الناصر للحق ... کتاب معروفی نزد زیدیه است و علمای آنان بر این کتاب شروح و تعلیقاتی نوشته‌اند». 
قدیمترین نگارش‌های پیرامونی الإبانة، شرحی است که هوسمی خود بر الإبانة نوشت.  پس از وی، فرزندش استاد ابویوسف یعقوب، تعلیقی کبیر بر الإبانة نگاشت؛  و شاگرد یعقوب، فقیه ابوعلی بن آموج جیلی (گیلی) که الإبانة را نزد او شنیده بود، تعلیقی بر الإبانة نوشت.  اما مفصلترین و مهمترین اثر پیرامون الإبانة، زوائد الإبانة از شمس‌الدین محمد بن صالح گیلانی است، که جامع شروح و تعلیقات پیشین است.  جز اینها، می‌دانیم که حسن بن محمد بن صالح (فرزند مؤلف زوائد) نیز حاشیه‌ای بر الإبانة نوشته است. 
الإبانة و شروح و تعلیقات آن، از همان آغاز در یک سنت آموزشی قرار گرفت. به گزارش منابع، اسماعیل میالهجی، الإبانة و «زوائد» آن را نزد فقیه ابوعلی (صاحب تعلیق الإبانة) شنید؛  و فقیه باجویه نیز الإبانة را نزد مشایخش از جمله اسماعیل میالهجی استماع نمود.  محمد بن باجویه الإبانة و زوائد آن را نزد پدرش سماع کرد، و محمد بن صالح نیز الإبانة و زوائد آن را نزد مشایخی همچون محمد بن باجویه و مهدی بن ابی‌طالب شنید. 

9. زوائد الإبان‍ة: گردآوری، تهذیب و توضیحات محمد بن صالح گیلانی
در هامش نسخه‌های الإبانة شروح و تعلیقات و حواشی بسیاری درج شده است؛ شروح و حاشیه‌هایی که تراویدة ذهن و قلم چند نسل از علمای ناصری شمال ایران است. آن‌گونه که ابراهیم بن قاسم شهاری از نوشتة سید احمد بن میر (امیر) بن ناصر حسنی گیلانی نقل می‌کند، محمد بن صالح کار گردآوری و تلفیق تعلیقات و شروح الإبانة و تهذیب و تنظیم آنها را به عهده گرفت و تعلیقات و توضیحات جدیدی از خود به آنها افزود: « ... تولّی زوائد الإبانة و شرحها و جمعها و ترصیفها و تهذیبها - مع زوائد و مذکرة زاد علیها - و رتّبها و هذّبها».  از این نقل مهم، نقش محمد بن صالح در گردآوری و تنظیم و تهذیب تعلیقات و شروح چند نسل از علمای ناصری بر الإبانة آشکار می‌شود. عزالدین الهادی إلی الحق (845- 900 ق؛ امام زیدی یمن از شاخة قاسمیه) هم در نوشتاری که به ذکر علمای زیدی قاسمی و ناصری اختصاص دارد، بخشی از نامنامة زوائد الإبانة را نقل کرده و مؤلف آن را «فقیه شمس‌الدین محمد بن صالح جیلانی» معرفی نموده است.  بنابراین، شروح و تعلیقات چند نسل از علمای ناصری بر الإبانة، به کوشش شمس‌الدین محمد بن صالح گیلانی (از فقهای ناصری گیلان در قرون هفتم و هشتم) ویراسته و آراسته شد و تنظیم و تدوینی دوباره یافت، و با عنوان خاصِ زوائد الإبانه نامبردار گردید. حواشیِ مندرج در هامش نسخه‌های الإبانة، همین زوائد الإبانة محمد بن صالح گیلانی است.
آنچه در پایان بخش پیشین همین مقدمه آوردیم (سماع الإبانة و «زوائد» آن در مجالس نزد فقیه ابوعلی، اسماعیل میالهجی، باجویه و فرزندش محمد و مهدی بن ابوطالب که همگی متقدّم بر محمد بن صالح‌اند)، نشان می‌دهد که پیش از گردآوری و تهذیب و تألیف زوائد الإبانة به دست محمد بن صالح و در نسل‌های پیش از او، تعلیقات و شروح پراکندة الإبانه را به عنوان «زوائدِ» الإبانة می‌شناخته‌اند. اما باید تفطّن داشت که اطلاق عنوان «زوائد» به آن شروح و فوائد و تعلیقات، جنبة توصیفی داشته و عنوانی خاص برای یک نگارش پیرامونِ الإبانة نبوده است؛ بر خلاف زوائد الإبان‍ة محمد بن صالح گیلانی که عنوان خاص یک مجموعة تألیفی در گردآوری و پیرایش و آرایش شروح و تعلیقات پیشین الإبانة (از قرن پنجم تا قرن هفتم) و افزودن توضیحات و تذکرات و انتقادات تازه‌ای به آنهاست. 
*
محمد بن صالح گیلانی از فقهای برجستة ناصری در ادوار متأخر است. او را به دانش و تحقیق ستوده‌اند و با القابی همچون «الفقیه العلامة» و «افضل المتأخرین» از وی نام برده‌اند.  در گوشه‌ای از پشت برگ 4 نسخة الإبانة دانشگاه و در کنار نامنامة زوائد الإبانة، عبارت « ... الفقیه محمد بن صالح - طاب ثراه - فی سنة سبعمأیة هجریة» - به خطی ریز - خوانده می‌شود.  این تاریخ، یا سال اتمام تألیف و تهذیب زوائد الإبانة است و یا سال وفات محمد بن صالح؛ بنابراین باید محمد بن صالح را از علمای ناصری اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم بدانیم. 
در سلسلة اسناد زیدیان ناصری، زنجیرة روایت و تعلیم الإبانة و تعلیقات و توضیحات آن از حسین فرزند محمد بن صالح (مؤلف زوائد الإبانة) تا ابوجعفر هوسمی (مؤلف الإبانة) دیده می‌شود؛ بدین ترتیب: «الحسین بن محمد بن صالح الجیلانی الناصری ... قراء الإبانة و زوائدها ... علی أبیه محمد بن صالح الجیلانی عن محمد بن باجویه و مهدی بن ابی‌طالب، فـ مهدی سمعها علی عمّه شهردبیر  و هو سمع علی شهراشویه عن أبیه شهردبیر عن أبیه کورکیر [= گورگیر؟] علی یعقوب بن الشیخ ابی‌جعفر الهوسمی عن الشیخ ابی‌جعفر الهوسمی المؤلف».  نامنامة زوائد الإبانة (با عنوان: «فصل فی تفاصیل العلماء من السادات و الفقهاء»)  با ذکر نام فقیه محمد بن باجویه - که استادِ محمد بن صالح است -  و محمد بن صالح پایان می‌پذیرد؛  و البته پذیرفتنی است که نامنامة زوائد - که ترتیبی تاریخی دارد - با نام مؤلف و استاد وی به پایان آمده باشد.
*
زوائد الإبانة، متنی است قابل اعتنا که آگاهی‌های گرانبهایی از فقهای ناصری ایران در قرون پنجم تا هفتم و آثار و آرای فقهی آنان به دست می‌دهد. در زوائد آرا و فتاوای فقهی ائمه و فقهای زیدی و غیر زیدی نقل و به اختلاف میان آنها توجهی خاص شده (از فقه امام محمد باقر(ع) و امام جعفر صادق(ع) گرفته تا رأی مالک و ابوحنیفه و شافعی)، و مخصوصاً نقل‌قول‌های فراوانی از علما و فقهای ناصری شمال ایران آمده است. نام و عنوان بسیاری از این علمای ناصری را در نامنامة آغاز زوائد می‌توان دید.  از جملة علمای ناصری متأخر (در قرن هفتم) که قول آنان در زوائد نقل شده ولی در نامنامة زوائد الإبانة ذکری از ایشان نیست، «ابوالفضل بن شهردویر»  است (مؤلف تفسیر کتاب‌الله) و پدرش «فقیه شهردویر بن فقیه یوسف»  و برادرش «اسمعیل بن شهردویر»؛  همچنان‌که منظور از «الامام بهاء‌الدین» در زوائد  باید همان «بهاء‌الدین یوسف» باشد که جدّ ابوالفضل دیلمی است و خود دیلمی نیز از او با همین تعبیر یاد می‌کند. 
در بسیاری موارد، پس از نقل آرا و اقوال دیگران، نظرات و آرای شمس‌الدین محمد بن صالح (مؤلف و مهذّب زوائد) با عناوینی همچون «قال شمس‌الدین»،  «ذکره شمس‌الدین»،  «قال محمد بن صالح»،  «قال الفقیه محمد بن صالح»،  «ذکره محمد بن صالح»،  «ذکر محمد بن صالح»  درج شده است.
در حواشی و شروح گردآمده در زوائد، گه‌گاه به مستندات هوسمی در استخراج آرای فقهی ناصر کبیر و تلفیق‌های وی از نصوص مختلف ناصر در آثارش اشاره شده؛  و به تکرار از کتاب‌های ناصر نقل‌ قول گردیده است.  در زوائد همچنین اشاراتی به اختلاف نسخه‌های برخی آثار ناصر با متن منقول در الإبانه هست.   در زوائد همچنین از کتاب‌های متعددی از مؤلفان دیگر نام برده و نقل قول شده و یا به مطالب آنها استناد گردیده است. از جمله این کتاب‌ها یکی الایجاز است که نقد مؤلف آن بر استنباط هوسمی از رأی ناصر کبیر در زوائد نقل شده است.  در این میان، نکتة قابل اعتنا توجه و تأکید خاصی است که در زوائد بر آرا و اجتهادات ناصر کبیر در برابر آرای دیگران - حتی زید بن علی - دیده می‌شود. 
در حاشیة زوائد یا در میانة آن، مسئله‌های فقهی بسیاری نوشته شده است.  در پایان برخی از این مسائل تصریح شده که این مسئله مطابق با فتوای محمد بن صالح است.  برخی از این مسئله‌ها، از نظر شناخت مسائل مبتلاٌبه زیدیان ناصری دارای اهمیت است. یکی از این مسائل که به فارسیِ آمیخته به عربی  است (همانند حاشیه‌های تفسیریِ هامش تفسیر کتاب‌الله) و از منظر تاریخ اجتماعی زیدیان ناصری شمال ایران در قرون هفتم و هشتم و مخصوصاً نوع نگاه‌ آنان به شیعیان امامی شایان توجه بسیار است، مسئلة زیر است:
«مسئله: زن را که امامیه باشد برآء (برای) ناصریه عقد کرده باشند، ان (آن) عقد درستست و مجرّد کونها امامیة لا یکون کفراً إذا لم [تکن] مجبّریة او مشبّهیة. فإن کانت مجبّریة او مشبّهیة، ففساد النکاح لأجلهما لا لأجل کونهما امامیة؛ لأنّ الناصرللحق ع لم یکفرهم، کما قال م‌بالله: الناصرللحق ع قبل روایتهم لأنّه لم یثبت عنده قدحهم؛ و هذا الصریح منه بأنّ الناصرللحق ع لم یکفرهم و من قال بخلاف ذلک سها و لا عیب للإنسان فی السهو و إنّما العیب فی الخطا. و چون بعد تسلیم نفس دعوی فساد نکاح کند دعوی باطل است، لأنّه جار مجری الإقرار بالزوجیة الصحیحة و الدعوی بفساد النکاح بعده رجوع من الإقرار و هو لا یصحّ فی شرع الله الملک القهّار. و اگر پدرِ صغیره او را یا برادرْ همشیرة خود را بشخصی (به شخصی) داده باشد و ان (آن) شخص بسبب (به سبب) خوف اقرار کرده که او را برادر وی در حالة (حالت) صغر او بوی (به وی) داده است و الحال هذه، این اقرار درست نیست لأنّ من شرائط صحّته الطوع و الرغبة و لا یصحّ مع الخوف و الرهبة. من فقیه احمد الکوکئی». 
*
چنانکه شواهد موجود گواهی می‌دهد، زوائدِ ویراسته و آراستة محمد بن صالح گیلانی، از روزگار تألیف و تدوین به عنوان یک متن درسی نزد زیدیان ناصری شمال ایران شناخته شده و ایشان به کتابت و قرائت آن - همراه با متن الإبانة - اهتمام داشته‌اند. بنابر گزارش‌ ابراهیم بن قاسم شهاری، شرف‌الدین حسین بن محمد بن صالح الإبانة و زوائد را بر پدرش قرائت کرد  و فرزندش یحیی بن حسین و احمد بن منصور لاهیجی آن را نزد وی شنیدند؛  فقیه ناصری شهاب‌الدین احمد بن منصور بن احمد لاهیجی، الإبانة و زوائد را نزد قاضی یحیی بن لقمان شریحی  شنید و برای حل مشکلات زوائد به حسین بن محمد بن صالح (فرزند مؤلف که زوائد را بر پدرش قرائت کرده بود) و یحیی بن حسین بن محمد (نوة مؤلف) رجوع نمود؛  سید شهاب‌الدین احمد بن میر (امیر) بن ناصر حسنی جیلانی، الإبانة و زوائد را از شیخش احمد بن منصور لاهیجی شنید و از طرف دیگر علی بن سلیمان شباطی نزاری آن را نزد او سماع نمود و سید شهاب‌الدین اجازة عام قرائت و تدریس آن را به وی و همة راغبان قرائت کتاب عطا کرد. 
مطالب زوائد گاه مورد توضیح و تعلیق علمای ناصری بعدی قرار گرفته و ساختاری شرح در شرح پدید آورده است. بنابراین، حاشیه‌های هامش الإبانة شامل تعلیقات و توضیحات و اضافاتی غیر از زوائد نیز هست؛ مانند مطالب یا مسئله‌هایی که از حسین فرزند محمد بن صالح  - با عباراتی همچون «قال حسین بن محمد»  یا «ذکره الفقیه الحسین بن محمد»  یا «کتبه حسین بن محمد بن صالح»  یا «من فتوی الامام الحسین بن محمد»  یا «أفتی به حسین بن محمد بن صالح»  - دیده می‌شود. 
بررسی دقیق زوائد الإبانة، استخراج کامل منابع و مراجع آن و تفکیک افزوده‌های بعدی از متنِ ویراسته و آراستة محمد بن صالح، فرصتی فراخ‌تر از این مقدمه می‌خواهد.

10. اشارتی در باب نسخه‌برگردان حاضر
برای آنکه نمونه‌ای از متن الإبانة و شروح و تعلیقات آن در دسترس اهل تحقیق باشد و ساختار ویژة دستنویس‌های آن نیز به صورتی ملموس برای خوانندة این مقدمه تصویر شود، بخش‌های «کتاب الصلوة»، «کتاب الدعاوی و البیّنات» و «کتاب السیر» از نسخة کهن الإبانة محفوظ در کتابخانة مجلس شورای اسلامی (نسخة شمارة 235 مجموعة امام‌ جمعة خویی) به گونة نسخه‌برگردان و در قطع اصل نسخه منتشر شده و تصویر سراسر این دستنوشت در یک لوح فشرده عرضه گردیده است. بخش‌های مذکور را با توجه به اهمیت مباحث مطرح در آنها برگزیده‌ایم، تا بنابر محتوای آنها مجالی بهتر برای تحلیل دقیق‌تر آرا و آموزه‌های عبادی، اجتماعی و اعتقادی زیدیان ناصری فراهم آید. «کتاب الصلوة»، «کتاب الدعاوی و البیّنات» و «کتاب السیر» به ترتیب در صفحات 117-265، 903-956 و 1057-1083 دستنوشت جای دارند.  شماره‌های سرخ‌رنگی که ما در کنارة صفحات نهاده‌ایم نیز مطابق با اصلِ نسخة خطی است.
وصف اجمالی نسخة کتابخانة مجلس پیش‌تر در پایان بخش 4 و آغاز بخش 5 همین مقدمه گذشت. این نسخه، ترقیمه، نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد؛ اما عبدالحسین حائری که نسخه را فهرست کرده، آن را از حدود قرن هشتم هجری دانسته است.  از برخی قرائن می‌توان دانست که این نسخه به دست دو یا سه کاتب استنساخ شده و سپس بخش‌های استنساخ‌شدة هر یک از آنان را به یکدیگر متصل کرده‌اند.  در عنوان برخی باب‌ها، جدای از خوشنویسی عناوین، برخی جلوه‌های هنری را هم در رسم برخی درختواره‌های اسلیمی‌مانند‌ می‌توان دید. 
آنچه در پایان مقدمة نسخه‌برگردان تفسیر کتاب‌الله آورده‌ام، در اینجا تکرار می‌کنم: «تنها نگاهی اجمالی به نسخه¬های این اثر به خوبی نشان می¬دهد که جز با چاپ عکسی، نمی‌توان این متن را آن گونه که هست برای خواننده تصویر کرد».

 سیّد محمّد عمادی حائری
 شهریور 1389 ش
 

 

 
پیوست 1
«فصل: فی تفاصیل العلماء من السادات و الفقهاء»
(نامنامة زوائد الإبان‍ة)

سراسر صفحة پشتِ برگ 4 نسخة الإبان‍ة دانشگاه تهران (همراه با زوائد الإبانة در هامش)، به نامنامه‌ای با عنوانِ «فصل فی تفاصیل العلماء من السادات و الفقهاء» اختصاص یافته است (تصویر صفحة مذکور را در همین مقدمه آورده‌ایم).   
دانش‌پژوه متن این فصل را به عنوان «مشیخة زیدی»، در مقاله‌ای به سال 1350 ش منتشر کرد و دیگربار آن را در سال 1357 در فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران تجدید چاپ نمود.  اما این نامنامة یک صفحه‌ای نه تنها «مشیخه» در مفهوم فنی آن - و در هیچ یک از انواع شناخته‌شدة این نوع نگارشی - به شمار نمی‌رود، بلکه اساساً نوشتاری مستقل نیز نیست. این نامنامه توضیح علائم و اختصاراتی است که شمس‌الدین محمد بن صالح گیلانی (مؤلف و مهذّب زوائد الإبانة) برای ذکر نام فرق یا ائمه و علمایی که آرا و نظرات آنان را ذکر کرده در نظر گرفته، و در حکم فهرست نشانه‌های اختصاری زوائد الإبانة است. دقیقاً نمی‌توان گفت که این فصل را محمد بن صالح خود در آغاز زوائد الإبانة جای داده یا آنکه بعدها دیگران آن را به ابتدای زوائد الإبان‍ة ویراسته و آراستة وی افزوده‌اند؛ هرچند احتمال دوم - بنا به قرائنی چند - قوی‌تر می‌نماید.  در هر صورت، با توجه به عنوان «فصل» (که تقسیم‌بندی زوائد الإبانة نیز بر اساس این عنوان است) در آغاز این نامنامه و با تکیه بر اینکه همة اسم‌ها، عناوین و صورت‌های اختصاری (مانند: «الم‌بالله» به نشانة «المؤیدبالله» و «ش» به نشانة «شافعی») مندرج در این نامنامه در زوائد الإبانة تکرار می‌شوند،  می‌توان گفت که این نامنامه جزئی از زوائد الإبانة به شمار می‌رفته است. روایت عزالدین الهادی إلی الحق (845- 900 ق) از این فصل و تصریح وی به آنکه این فصل جزئی از آغاز زوائد الإبانة است،  تردیدی در این استنباط باقی نمی‌گذارد. در هامش این نامنامه حاشیه‌هایی توضیحی آمده (تقریباً به همان شیوة سنت کتابتی نسخه‌های الإبانة) که حاوی اطلاعات ارزشمندی دربارة علمای ناصری شمال ایران است، اطلاعاتی که شاید برخی از آنها را نتوان در جایی دیگر یافت. حاشیه‌های مزبور به زبان عربی نوشته شده، اما از بعضی تعبیرات آن پیداست که محشّی به فارسی می‌اندیشیده ولی به عربی می‌نوشته است. با توجه به برخی اغلاطِ حواشی این نامنامه - که نشان می‌دهد نامنامة مزبور از روی نسخه‌ای دیگر نقل شده - و نیز با توجه به نقل گزارش‌گونة عزالدین الهادی إلی الحق از این نامنامه، باید گفت که دست کم برخی نسخه‌های الإبانة (همراه با زوائد الإبانة در هامش) این نامنامه را در آغاز خود داشته‌اند.
با توجه به اهمیتی که نامنامة مورد اشاره در شناخت مراجع و منابع زوائد الإبانة و سنت فقهی زیدیان ناصری دارد، متن - و حواشیِ هامشِ - آن را از روی نسخة دانشگاه نقل می‌کنیم. به منظور سهولت قرائت این «فصل» و فهم بهتر آن، متن نامنامه را بند بند کرده و شماره‌گذاری نموده‌ایم و حواشی هامش را در پانوشت‌ها (با قیدِ «حاشیه» در آغاز آنها) جای داده‌ایم. در مواردی که رسم‌الخط متن را تغییر داده‌ایم یا علائم اختصاری را به صورت کامل آنها برگردانیده‌ایم، ضبط نسخه را با قیدِ «اصل» درون کمانک آورده‌ایم. همچنین علائم اختصاری که این نوشته در شرح آنهاست، با حروف سیاه مشخص شده‌اند.
فصل
فی تفاصیل العلماء من السادات و الفقهاء (اصل: الفقها)
[1] الهادی یحیی - ع - ،  و ابنائه (اصل: ابناه) احمد بن یحیی - ع - و محمد بن یحیی - ع - ، و ابوالعباس الحسنی - ع -  و المؤیدبالله - ع - و اخوه السید ابوطالب- ع - ،  إذا اتّفقوا فی مسئلة، یقال لهم: القاسمیة - ع - (اصل: القسمیة ع) و السادة ایضاً.
[2] و المؤیدبالله (اصل: الم بالله) و اخوه السید ابوطالب  (اصل: السید ط)، إذا اتّفقا فی مسئلة، یقال لهما: الأخوان.
[3] و ابوالعباس الحسنی و تلمیذه السید ابوطالب، إذا اتّفقا فی مسئل‍ة، یقال لهما: السیّدان. 
[4] وإذا اتّفق معهم الإمام الناصر للحق - علیه السلام (اصل: علیه السلم) -   یقال لهم: اهل البیت - ع - .
[5] و صاحب الهدایة  الشیخ ابوطالب السولشی، و صاحب المسفر علی بن محمد الإبرانی، و صاحب المرشد   حسین بن علی الحسینی، و صاحب المغنی  علی بن فیرمرد  لاهجانی، و الشیخ ابوالقاسم البستی، و الناصر الرضی،  و الشیخ ابوطالب الفارسی الشلمانی،  إذا اتّفقوا فی مسئلة، یقال لهم: المشائخ.  
[6] وإذا اتّفق الشیخ ابوجعفر الهوسمی  و الشیخ ابوالقاسم البستی  (اصل: التستی) فی مسئلة، یقال لهما: الشیخان.
[7] وإذا اتّفق الشافعی  - محمد بن ادریس - و ابوحنیفه نعمان بن ثابت، یقال لهما: الفریقان.
[8] وإذا اتّفق معهما مالک، یقال لهم: الفقهاء.
[9] و (اصل: و إذا اتفق) الفقیه شهراشویه الدیلمی  و الشیخ ظ الدیلمی  و ابنه ابومنصور بن علی و ابویوسف بن جمال‌الدین الخانکجی و احمد بن داعی بن حسین التنهیجی و مدکیاء البخاری التنهیجی  و الفقیه حربی‌دوست الملاتی و الفقیه شهردویر بن علی  تلمیذ  جمال‌الدین و ابوالفضل الناصر الحسینی  و السید ابوالرضی و السید اشرف  و الفقیه ابوالرضی و الفقیه باجویه و ابنه (اصل: ابناه) محمد بن باجویه  و الفقیه محمد بن صالح و من فی طبقتهم من الفقهاء و العلماء إذا اتّفقوا فی مسئلة، یقال لهم: المتأخرون. رضی الله تعالی عنهم و عن محبّیهم.

 

پیوست 2
نامنامة زوائد الإبان‍ة به روایت عزالدین الهادی إلی الحق

در بخشی از نوشتاری که زیدیانِ قاسمی یمن (در قرن یازدهم) از خط عزالدین الهادی إلی الحق (845- 900 ق؛ امام زیدی یمن از شاخة قاسمیه) نقل کرده‌اند  و دانش‌پژوه به آن عنوان «مشیخه» داده و نخست در مقاله‌ای به سال 1350 ش و دیگربار به سال 1357 در فهرست دانشگاه به چاپ رسانده،  روایتی از نامنامة زوائد الإبانة (منقول در پیوست 1) دیده می‌شود.  روایت گزارش‌گونة الهادی إلی الحق از نامنامة زوائد الإبانة، نشان می‌دهد که نسخه‌ای از زوائد الإبانة - قاعدتاً در هامش الإبانة - در اختیار الهادی إلی الحق در یمن بوده است. به نظر می‌رسد نسخه‌ای از زوائد الإبانة که در دست الهادی إلی الحق بوده حاشیه‌هایی دربارة افراد مذکور در این نامنامه داشته (همانند حاشیه‌های منقول در پانوشت‌های پیوست 1)، و وی برخی از آن حواشی را با بخشی از متن نامنامه تلفیق و در روایت خود درج کرده است (در بندهای 5 و 6). روایت الهادی إلی الحق از نامنامة زوائد، تفاوت‌ها و افزوده‌هایی  نسبت به نامنامة نسخة دانشگاه (منقول در پیوست 1) دارد که بعضاً مهم است. 
در ذیل، بخشی را که عزالدین الهادی إلی الحق از نامنامة آغاز زوائد‌ الإبانة نقل کرده، بر اساس متن چاپ‌کردة دانش‌پژوه  می‌آوریم. بخش‌بندی و نشانه‌گذاری متن از ماست؛ و در کمانک‌ها به نادرستی‌های ضبط اصل (به واسطة نقل دانش‌پژوه) یا تردید در صحت آن و همچنین ذکر ضبط اصل در مواردی که نشانه‌های اختصاری را به صورت کامل بازگردانیده یا رسم‌الخط نسخه را تغییر داده‌ایم، اشاره کرده‌ایم.
و قال فی اول کتاب زوائد الإبانة - ما لفظه فی هامشها -  :
فصل
و اعلم أنّ صاحب زوائد الإبان‍ة - الفقیه شمس‌الدین محمد بن صالح الجیلانی - قال:
[1] إذا ذکرت القاسمی‍ة (اصل: القسمیة)، عُنی بهم: القاسم (اصل: القسم) و من رای رأیه من الائم‍ة و من فقهائهم و محصّلیهم.
[2] وإذا ذکر السادة، عُنی بهم: جمیع من رای رأی القاسم (اصل: القسم) من السادات مثل ابوالعباس الحسنی (اصل: مثل ع) و السید ابوطالب (اصل: و ط) و المؤید‌بالله (اصل: م  ‌بالله) و غیرهم من الهادی و اولاده.
[3] وإذا اطلق الشیخ، عُنی به: صاحب الإبان‍ة الشیخ اباجعفر محمد (اصل: اباجعفر بن محمد) بن یعقوب الهوسمی.
[4] وإذا ذکر المشایخ، عُنی بهم: صاحب المسفر محمد بن علی الإبرانی (اصل: الابوابی)، و شیبة بن محمد، و صاحب الهدای‍ة ابوطالب الفارسی، و اباالفوارس ابن‌زفارة، و علی بن بلال، و ابالقاسم البستی.
[5] و بعد، من جملة المشایخ: السیدان الامامان ابوعبدالله صاحب المرشد، و ابوالفضل الناصر - و هو من اولاد الناصر للحق - .
[6] وإذا ذکر المتأخرین، عُنی بهم: الشیخ الحافظ علی بن اصفهان، و ابنه الفقیه ابامنصور، و الفقیه شهرآشوبه بن شهردویر ابن الشیخ ابی‌ثابت کورکیر (اصل: ابن الشیخ ابن‌ ثابت کوبری بحمر)، و الفقیه جمال‌الدین - و اسمه یوسف (اصل: ابویوسف) ابالمحاسن - ، و ابنه الفقیه ابالرضی شهردویر (اصل: شهرور) بن علی، و ابن‌اخیه نورالدین الفقیه مهدی بن ابی‌طالب، و الفقیه ابومحمد باجویه، و ابنه الفقیه محمد - و کنیته ابوجعفر - ، و الشیخ شمس‌الدین محمد بن صالح - (اصل: و الفقیه ابومحمد و اخوته و کنیته ابوجعفر و ابنه الفقیه محمد و هو شیخ شمس‌الدین محمد بن صالح)، و الفقیه مردومه جوانی (چنین است در اصل)، و الفقیه جمال‌الدین مولی دوست بن دمکه (چنین است در اصل)، و من کان فی طبقتهم من الفقهاء الناصریه.
[7] وإذا ذکر السیدین، عُنی بهما: اباطالب و ابالعباس.

[8] وإذا ذکر الأخوین، عُنی بهما: المؤید و اباطالب.
[9] وإذا قال عندنا، عُنی جمیع اهل البیت إذا لم یذکر خلاف واحد منهم.
[10] وإذا ذکر الفقهاء، عُنی بهم: جمیع فقهاء السن‍ة.
[11] وإذا ذکر الفریقین، عُنی بهما: الشافعی‍ة و الحنفی‍ة.
[12] وإذا ذکر فقهاء الأمصار، عُنی بهم: الفقهاء الذین لهم أصحاب یحصلون و یأخذون بمذهبهم، مثل ابوحنیفة (اصل: ح) و مالک (اصل: ک) و شافعی (اصل: ش) و احمد.