آية بعدآية [5903] در مصحف از مجموع [6236]آية قبل

بسم الله الرحمن الرحیم

۲- إلى ربك منتهاها

واقعا بجاست که آیات قرآن کریم راجع به قیامت را به سهل ممتنع توصیف کنیم، و همانطور که جز خداوند متعال نمیتواند مجلّي ساعة باشد، لا یجلّیها لوقتها الا هو، همانطور جز سخن خود خداوند نمیتواند واقعیت آن را بیان کند، چون بیان، فرع بر احاطه و وقوف است.

این آیات سوره مبارکه نازعات که راجع به ساعة است مشتمل بر یک نکته کلیدی است، و آن کلمه «منتهی» است، ساعة، شروعی دارد و به سوی پایان و منتهایی میرود! مثل آیه قبلی از سوره اعراف که دقیقا سؤالش مثل این آیه است، و از مرسی و قرارگاه و لنگرگاه و محل قرار و استقرار ساعة سؤال شده است، اما جواب مشتمل بر این است که به سوی خداوند میرود و ختم به او سبحانه و تعالی میشود!

79|42|يسألونك عن الساعة أيان مرساها
79|43|فيم أنت من ذكراها
79|44|إلى ربك منتهاها
79|45|إنما أنت منذر من يخشاها
79|46|كأنهم يوم يرونها لم يلبثوا إلا عشية أو ضحاها
ترجمه مصباح‌زاده:
ميپرسند ترا از قيامت كه كى باشد قرارگاهش (42)
در چيستى تو از ياد كردن آن (43)
بسوى پروردگار تست انتهاى آن (44)
جز اين نيست كه تو بيم كننده آنرا كه بترسد از آن (45)
گويا كه ايشان روزى كه بينند آنرا درنگ نكرده‌‏اند مگر شبانگاهى يا چاشتگاهى (46)


منتهی بودن خدای سبحان به معنای مکانی نیست، خداوند مکان ندارد، و محیط بر همه مکانها و زمانها است، پس آشکارا قرآن میفرماید قضیه ساعة و قیامت بازگشت و رفتن به سوی خداست، باید معرفت قیامت را در معرفت خدا جستجو کنید، نه در مکان خاص یا زمان خاص، هر چند وقتی عند الله رفتید همه زمانها و مکانها را زیر پر گرفتید، اما احاطه بر زمان و مکان کجا، و اسیر در محدودیت زمان و مکان کجا!

و این نکته کلیدی مهمی است، و به ضمیمه وصف «ثقلت» برای قیامت، مناسب است دو تذکر عرض کنم:

۱- سنگین بودن ساعة در آسمانها و زمین، به معنای سبقت داشتن حالت تکینگی قبل از بیگ‌بنگ نیست، تا بگوییم که در لحظات زیر ثانیه اولیه و لحظات تورم کیهانی، لحظاتی داریم که از همه آسمانها و زمین سنگین‌تر است، و اگر امگا بیش از یک باشد در نتیجه ساعة میشود بازگشت کیهان به سوی تکینگی اولیه، و تحقق لحظه‌ای که از همه آسمانها و زمین سنگین‌تر است، و هر چند نمیتوان به طور قطع اشاره به این را از قرآن کریم منتفی دانست، چون سخن خالق همه چیز و مبدء کل است، و اگر واقعا باشد دلیل این است که امگا بیش از یک است، اما سخن قرآن بسی فراتر از سیستم ماده/انرژی است، سخن بر سر بازگشت به خداست که مبدء ماده و انرژی و تمام ثابتات از حقائق ریاضی و غیر ریاضی و جمیع امور است، الیه یرجع الامر کله، پس ساعة(لحظه سنگین) در این پارادایم معنایی کاملا متفاوت از لحظه پر جرم است.

۲- امروزه غالبا جهان‌های موازی را که بحثهای فیزیک قرن بیستم پیش آورده افراد شنیدند، تذکر این نکته خوب است که چون تمام جهان‌های موازی به صورت مکمل در نظریه کوانتوم مطرح میشوند، همگی در کف قاعده مخروطی که در پست قبل توضیح دادم قرار میگیرند، و چون صعود به سوی مبدء مطلق است، عوالمی که در حین صعود، مشهود میشوند، در طول این جهان‌های موازی است، و با همه آنها ارتباط طولی دارند، و موازی با آنها نیستند، یعنی قاعده مخروط، بستری دارد که میتواند بینهایت جهان متباین یا متداخل را در خود جای دهد، و این بستر برای کلمه الهیه که به سوی او میرود، حالت معدّ دارد تا به لقاء او بازگردد، إنا لله و إنا الیه راجعون.

۳- تعرج الملائكة والروح إليه في يوم كان مقداره خمسين ألف سنة

موضوعات متنوع و بسیار زیاد در ذیل این آیه شریفه مطرح است، اما فعلا تاکید بر کلمه «تعرج» دارم:

70|4|تعرج الملائكة والروح إليه في يوم كان مقداره خمسين ألف سنة
ترجمه مصباح‌زاده:
عروج ميكند ملائكه و روح بسوى او در روزى كه باشد اندازه آن پنجاه هزار سال (4)

بعد از توصیف خداوند سبحان به «ذي المعارج» میفرماید که ملائکة و روح به سوی او عروج میکنند و بالا میروند، مگر خداوند متعال در بالاست و پایین نیست؟ یعنی چه به سوی او بالا میروند؟ مگر همیشه با آنها نبوده است؟ مگر خالق و همراه آنها نیست؟ اینجاست که تا معرفت به مبدء متعال حاصل نشود، بالا بودن او هم معلوم نمیشود، و در نتیجه تصور بالا رفتن به سوی او هم تخیلی بیش نمیشود، همه بالا میروند به سوی خدائی که از هر نزدیکی به آنها نزدیکتر است و همیشه با آنها ملازم است، خداوند محیط مطلق به همه چیز و همه عوالم است، و احاطه تام، بالاترین بالاست ولی غیر زمانی و مکانی، و هر چه به طرف احاطه سیر کنیم، به خداوند نزدیک شدیم، بدون زمان و مکان، و هر چه به خداوند متعال نزدیک شویم، بر زمان‌ها و مکانهای بسیاری محیط شدیم، و لذا در این آیه سوره مبارکه معارج صحبت از یک روز میشود اما چه روزی؟ روزی برابر با پنجاه هزار سال! کدام سال؟ جالب است که در دو جای دیگر قرآن کریم صحبت از روزی میشود که منبسط است و برابر هزار سال است، اما تصریح میکند برابر هزار سال است به همین نحوی که شما سالها را میشمارید: «کألف سنة مما تعدون» ولی در این سوره معارج به صورت مطلق آمده: «ألف سنة» و مجال برای این عبارت نهج البلاغة فراهم میشود: «لا یدری أ من سني الدنيا أم من سني الآخرة»، اگر یک روز مثل هزار سال نزد ما باشد پس یک سال آن قریب ۳۶۰ هزار سال میشود، و در نتیجه روز عروج روح و ملائکة پنجاه هزار سال به چنین سال میتواند باشد، یعنی قریب ۱۸ میلیارد، اگر مواقف پنجاهگانه قیامت را به حساب سال دنیا بگیریم، و گرنه اگر هر موقف خودش به سال برتر باشد و به تدریج هر موقفی سال بالاتر مخصوص خود نسبت به پایین‌تر داشته باشد، پس پنجاه هزار این سوره معارج، از شماره بیرون میشود، و ما ذلك علی الله بعزیز.

معارف معاد آنچنان غامض و دور از ذهن است که اگر تصریحات خود اهل البیت علیهم السلام که أدری بما في البیت هستند نبود واقعا ورود در آنها از مصادیق بارز تفسیر به رأی میشد، و شنیدم از کسی که از صاحب المیزان شنیده بود گفتند «وقتی درس اسفار به بحث معاد رسید کتاب را بستیم چون بحث معاد از عقول عادی بالاتر است!» اما خوشبختانه تصریحات واضح از اهل البیت ع داریم که کلید مطالب اصلی است، و آنقدر روشن است که نمیگذارد راه بر رونده عاقل گم شود.

عباراتی که اگر توفیق شد آنها را بحث خواهیم کرد، مثل: «حققت القیامة علیهم عداتها» «أسفرت الساعة عن وجهها» «الدنیا في الآخرة و الآخرة محیطة بالدنیا» «حققوا علیکم نزوله و لا تنتظروا قدومه» «صحبوا الدنیا بابدان ارواحها معلقة بالمحل الأعلی» «لو لا الآجال التي كتب الله لهم لم تستقر أرواحهم في أجسادهم‏» «فقلت له يا ابن رسول الله فأخبرني عن الجنة و النار أ هما اليوم مخلوقتان فقال نعم و إن رسول الله قد دخل الجنة و رأى النار لما عرج به إلى السماء قال فقلت له فإن قوما يقولون إنهما اليوم مقدرتان غير مخلوقتين فقال ع ما أولئك منا و لا نحن منهم من أنكر خلق الجنة و النار فقد كذب النبي ص و كذبنا و ليس من ولايتنا على شي‏ء و خلد في نار جهنم قال الله عز و جل هذه جهنم التي يكذب بها المجرمون يطوفون بينها و بين حميم آن‏» «إنه ليخف على المؤمن حتى يكون أخف عليه من صلاة مكتوبة يصليها في الدنيا» «قد شككت في كتاب الله ... لأني وجدت الكتاب يكذب بعضه بعضا... سأعلمك ما شككت فيه‏...ذلك في مواطن غير واحد من مواطن ذلك اليوم الذي كان مقداره خمسين ألف سنة» « فحاسبوا أنفسكم قبل أن تحاسبوا عليها فإن للقيامة خمسين موقفا كل موقف مقداره ألف سنة ثم تلا في يوم كان مقداره ألف سنة مما تعدون» «بين أطوار الموتات و عذاب الساعات‏» «يا نصر إنه ليس حيث تذهب الناس» «و إن وراءكم الساعة تحدوكم تخففوا» «و إن الساعة تحدوكم من خلفكم تخففوا تلحقوا فإنما ينتظر بأولكم آخركم» «فكأنكم بالساعة تحدوكم حد الزاجر بشوله، فمن شغل نفسه بغير نفسه تحير في الظلمات» «ندما عليها حتى يصير بينه و بينها أقرب من جفنه إلى مقلته‏» و....

۴- يدبر الأمر من السماء إلى الأرض ثم يعرج إليه في يوم كان مقداره ألف سنة مما تعدون

این آیه مکمل بحث در آیه قبلی است، در هر دو آیه از واژه «عروج» با انضمام «الیه» استفاده شده:

32|5|يدبر الأمر من السماء إلى الأرض ثم يعرج إليه في يوم كان مقداره ألف سنة مما تعدون
ترجمه مصباح‌زاده:
بپردازد كار را از آسمان بسوى زمين سپس عروج كند بسوى او در روزى كه باشد مقدار آن هزار سال از آنچه ميشماريد (5)


تعبیر «الیه»، بالا رفتن به سوی «او»، مهمترین کلید معرفتی برای طالبین فهم معارف مبدء و معاد قرآن کریم است، تا خداشناسی یعنی معرفت «او» صورت نگیرد ممکن نیست عروج به سوی او را فهمید، و گرنه گرفتار بالا رفتن به سوی یک خدای مکانی خواهیم شد که اگر فرض بگیریم دو نفر با دو سفینه فضایی در خلاف جهت یکدیگر سیر کنند، مثلا یکی از فراز قطب شمال و دیگری از فراز قطب جنوب، یکی به سوی خدا میرود و دیگری از او دور میشود!

غیر از این جهت واضح، نکات کلیدی دیگری در این آیه است که مدخل بحث‌های وسیع‌تر است، مثلا مقصود از امر در اینجا چیست؟ آیا ترجمه آقای مصباح‌زاده به «کار» بهترین است؟ آیا خدا در آسمان است که امر از آسمان تدبیر میشود به سوی زمین، وسپس به سوی او باز میگردد؟ این کلید فهم آسمان و زمین در ادبیات قرآن کریم است، در پستهای قبلی عرض شد که قاعده مخروط شامل همه جهانهای موازی است، یعنی در این عالم فیزیکی خودمان اگر امگا را بیش از یک در نظر بگیریم و در نتیجه هزاران هزار بیگ‌بنگ داشته باشیم، همگی یک جهان از جهانهای موازی را تشکیل میدهد که فقط جزء بسیار کوچکی از بستر و قاعده مخروط به حساب میآید، و اگر تمام قاعده مخروط در ادبیات این آیه، زمین حساب شود، پس تدبیر امر از آسمان و نیز خود آسمان، معنای دیگری پیدا میکند، آسمان مراتب طولی احاطه است، و آسمان محل خزائن الهی است، آسمان عند الله است، و تدبیر امر، قرین تعبیر آیه ۲۱ حجر میشود که نزول به قدر است: «و ما ننزله الا بقدر معلوم»، و همچنین تصریح به «یتنزل الامر بینهنّ» و نیز «و أوحی في کل سماء أمرها» و..

و همچنین تفاوت روز پنجاه هزار سال در آیه قبلی با روز هزار سال نزد ما در این آیه چیست؟ و..


۵- إليه يصعد الكلم الطيب

آیه ۱۰ سوره مبارکه فاطر نیز صعود به سوی خداوند متعال را مطرح فرموده، و مفسرین هم توضیحات و توجیهاتی فرمودند:

35|10|من كان يريد العزة فلله العزة جميعا إليه يصعد الكلم الطيب والعمل الصالح يرفعه
ترجمه مصباح‌زاده:
هر كس كه بخواهد عزت را پس خدا راست عزت همگى بسوى او بالا ميرود سخن‏هاى پاكيزه و كردار شايسته بالا ميبرد آنرا

آیا ترجمه کلم طیب به «سخنهای پاکیزه» تام است؟ آیا این ترجمه با لسان سایر آیات قرآن کریم راجع به «کلمة» هماهنگ است؟ آیا خود سخن پاکیزه نوعی عمل صالح نیست؟ چگونه است که قرآن کریم از حضرت عیسی ع تعبیر میکند به «کلمته»؟ آیا «مثل کلمة طیبة» میتواند غیر از سخن پاکیزه هم معنا داشته باشد؟

۶- يستعجلونك بالعذاب وإن جهنم لمحيطة بالكافرين

اگر آیات کلیدی قبلی برای ما نقش کلید ایفا کند، به راحتی میتوانیم آیات زیادی را بدون توجیه بفهمیم، یعنی محتاج توجیهات نباشیم، هر چند تا یک مطلب معارفی را به درستی درک نکرده باشیم راه صحیح آن است که از محکمات عقلی و عقیدتی فاصله نگیریم و هر چه نمیفهمیم را به محکمات ارجاع دهیم، اما نکته اصلی این است که وقتی کلیدهای معرفتی نقش کلیدی خود را ایفا کردند به وضوح در مییابیم که اصلا نیاز به توجیه و تاویل نیست.

مثلا آیات زیادی، جهنم و اعمال بد انسانها را توصیف میکند که بر شخص گناهکار احاطه دارند، «جهنم لمحیطة» «أحاطت به خطیئته» «نارا أحاط بهم سرادقها» «عذاب یوم محیط» «و یذرون ورائهم یوما ثقیلا» ((«و حاق بهم ما ما کانوا به یستهزؤن» «و ما هم عنها بغائبین» «لترونّ الجحیم» «و برّزت الجحیم لمن یری» «و جیئ یومئذ بجهنم» «أزفت الآزفة» «هذه جهنم» «من ورائه جهنم» «یغشاهم العذاب..» «من ورائهم برزخ»))، اگر عوالم طولی که هر چه بالا بروند احاطه بر زمان و مکان را افزایش میدهند درست فهم کردیم هیچ مشکلی نداریم که بگوییم الآن بهشت و جهنم موجود هستند و بر همه خلائق محیط هستند، هر چند خلائق تا صعود احاطی پیدا نکردند، در مشهد جهان بالاتر که احاطه به پایین دارد قرار نمیگیرند، و به تعبیر قرآن کریم که واژه «صلي» را به کار میبرد هنوز «تصلیة جحیم» نشده اما به تعبیر ساده در دل جهنم قرار دارند.

آیه ۵۴ سوره مبارکه عنکبوت در دلالت بر احاطه جهنم غوغا میکند، شاید بیجا نباشد که در اعمال شب قدر (۲۳) امام صادق ع فرمودند هر که سوره عنکبوت و روم را قرائت کند بدون تردید اهل بهشت است، قرائت لغت و شأن خاص خود را دارد هر چند سعة رحمت الهیه شامل قرائت مثل من هم میشود، اما ایه ۵۴ به روشنی میفرماید: به تو میگویند پس کو این عذابی که وعده میدهی؟ چرا نمیآید؟ اما به جای اینکه مثلا جواب دهد: حتما حتما داخل جهنم خواهید شد، میفرماید: عجله دارند! میگویند پس کو؟ و حال آنکه همانا همانا جهنم گرداگرد آنها را احاطه کرده است!

29|53|ويستعجلونك بالعذاب ولولا أجل مسمى لجاءهم العذاب وليأتينهم بغتة وهم لا يشعرون
29|54|يستعجلونك بالعذاب وإن جهنم لمحيطة بالكافرين
29|55|يوم يغشاهم العذاب من فوقهم ومن تحت أرجلهم ويقول ذوقوا ما كنتم تعملون

اگر گفته شود که «لمحیطة» متعلق به «یوم یغشاهم» در آیه بعدی است، پس اولا چه میگوییم در آیه ۴۹ سوره مبارکه توبة:

9|49|ومنهم من يقول ائذن لي ولا تفتني ألا في الفتنة سقطوا وإن جهنم لمحيطة بالكافرين

توجه فرمایید که فعل ماضی «سقطوا» در این آیه مثل سایر فعلهای ماضی نیست که به راحتی قابل حمل بر آینده باشد، و ثانیا آیه سوره عنکبوت باید مناسب استعجال باشد، به کسی که عجله دارد به گمان اینکه چیزی هنوز نیامده است آیا مناسبتر این است که بگویند بعدا بر تو احاطه میکند یا بگویند چه چیزی را عجله میکنی؟! الآن تو را احاطه کرده است! و همانطور که عرض شد اگر آیات کلیدی را ملاحظه کنیم خیلی از توجیهات را نیاز نداریم، ولو آن توجیهات در جای خود صحیح است مادامیکه نحوه رجوع و مصیر و عروج و صعود الی الله تعالی و دار لقاء او و لوازمش از احاطه بر عوالم ما دون، معلوم نشده است.