بسم الله الرحمن الرحیم

جلسات تفسیر-بحث تعدد قراءات-سال ۹۵

بسم الله الرحمن الرحیم

شماره صوت: 161026

تفسیر قرآن کریم 95. جلسه­ی یازدهم

تاریخ: 05/08/1395 ش.

زمان جلسه: 00:37:37

بررسی نقل سفیان بن عُیینه

استاد: خُب، رسیدیم به نقلی که از سُفیان بن عُیینه شده بود. این نقل، نقل خیلی مهمی است یعنی کلیدی برای نقل­های دیگر است. اوّلاً شخصیتی است که از نظر زمانی، کلّ عمرش در قرن دوم می­باشد. در سال صد و هفت قمری به دنیا آمده است و در سال صد و نود و هشت قمری، یعنی در سنّ نود و یک سالگی، وفات کرده است. طول عمر ایشان نود و یک سال بوده است. در بین اهل­سنّت دو سفیان معاصر داریم. یکی سفیان ثوری است که بیشتر معروف می­باشد به خاطر این که به امام صادق علیه السلام اعتراض کرد و حضرت به او جواب دادند، در منبرها زیاد گفته می­شود، بیشتر به گوش­ها می­خورد. سفیان ثوری ده سال از سفیان بن عیینه بزرگتر است، ولی معاصر هستند. ولی عمر سفیان ثوری کمتر از سفیان بن عیینه است. سفیان ثوری کمتر از هفتاد سال عمر کرده است و در کتب شیعه هم، اسم از سفیان ثوری می­آید، ولی تا جایی که من فی الجمله جست و جو کردم، در سند روایات خیلی اسمش نیامده است. در متن حدیث، اسمش می­آید چون نزد حضرت علیه السلام رفته و حرف زده است. راوی می­گوید: سفیان این جور گفت، حضرت این­طور جواب دادند. در متن حدیث آمده است. در سند حدیث، شاید چند مورد باشد. اما سفیان بن عیینه، خیر، هم عمرش طولانی بوده است، نود و یک سال عمر کرده است و هم از بزرگان اهل­سنت است که در کتب شش­­گانه: صحیح بخاری، صحیح مسلم، ترمذی و همه­ی این­ها، از او نقل حدیث کرده­اند. مِن فقهاء العامّه. از فقهایشان و از بزرگانشان است. شخص کمی نیست. سفیان ثوری هم همین­طور است. ولی از ویژگی­های سفیان بن عیینه عمر طولانی حسابی و موجّه بودن بین آن­ها می­­باشد و از ویژگی­هایی هم که سفیان دارد، این است که در رجال نجاشی نامش آمده است که «له نسخة عن الامام الصادق علیه‌السلام»؛ نجاشی اسمش را می­آورند، ولو سنّی است، امّا یک سندی از خودشان به سفیان بن عیینه ذکر می­کند و این که نسخه­ای را از امام صادق علیه السلام داشته است و جالب این است که خود سفیان بن عیینه در سند روایات کتب شیعه هم زیاد واقع شده است با این که عامی است!

آن سفیان [سفیان ثوری]، سفیان بن سعید است. این سفیان، سفیان بن عیینه است. پس یکی ابن سعید و دیگری ابن عیینه است.

سفیان بن عیینه در سند روایات هم واقع شده است. یعنی خودش راوی حدیث بوده است و شیعیان، روایتی که او در سندش بوده است، به عنوان یک شخصی که می­دانستند سنّی است، از او نقل کرده­اند. شاید علامه و ابن داود در رجال­شان دارند که «لیس مِن عِدادنا» یا «لیس فی عدادنا»¹، یعنی شیعه نیست. «مِن فقهاء العامة» مثلا و «مِن العامة مثلاً، لیس فی عدادنا» و شیعه نبود، ولی شاید در تنها کتاب کافی، حدود پانزده - شانزده سند روایت از سفیان بن عیینه نقل شده است، شاید هم بیشتر. منظور این جوری است که در کتب شیعه هم حدیث از او نقل می­شود و می­آورند.

شاگرد: این‌طورها که می­فرمایند، شبیه به ثقه هم هست.

استاد: خیر.

شاگرد: نمی­گویم توثیق دارد.

استاد: یعنی به عنوان این که مثلاً اهل دروغ نباشد.

شاگرد: بله.

استاد: در هر حال دیگر عامّی بوده است. از امام صادق علیه السلام سؤال می­کند. مثلاً شاید همین بوده است که می­گوید: «از حضرت پرسیدم که کجا را باید استلام کنم، کجا را ببوسم؟ حضرت فرمودند: در سنّت است که حجرالأسود را ببوسید، رُکن را استلام کنید. بعد می­گوید: حضرت جلوی من می­رفتند، من هم رفتم دیدم حضرت از حجرالأسود رد شدند و نبوسیدند یا استلام نکردند، یکی را انجام ندادند، در روایت موجود است، می­گوید: رفتم پیش حضرت، گفتم شما به من گفتید سنّت است، چرا خودتان انجام ندادید؟! حضرت فرمودند: برای جدّ ما آن­قدر شلوغ نبود، راه را برایشان باز می­کردند، الآن طوری است که اگر بخواهم این کارها را انجام بدهم، دیگران اذیت می­شوند. حضرت فرمودند: وقتی ازدحام است لازم نکرده است خودت، جمعیت را ایذاء کنی بخواهی با زور جلو بروی برای این که آن سنّتی را که در شرایطی انجام دادند که این ازدحام نبوده است، شما هم الّا و لابدّ انجام بدهی ولو به ایذاء دیگران. به نظرم راوی این روایت همین شخص است. حالا بعد خودتان ببینید؛ خلاصه این سفیان بن عیینه این‌گونه است که در کتب شیعه هم موارد متعددی از او روایت نقل شده است و شاید هم اوست که به امام علیه السلام عرض کرد که: «آقا شما دیگر پیر شده­اید، «لماذا بعد کِبَر السن هذه التقیّة؟»². کأنّه حس می­کردند که این­ها اهل تقیه هستند، می­گفت: «حالا دیگر بعد این همه عمر و پیری باز هم هنوز تقیه را رها نمی­کنید؟!».

بعد آن وقت حضرت یک جوابی شنیدنی دادند. الآن عین عبارت حضرت علیه‌السلام در یادم نیست. مضمونش این بود که: «به من می­گویی تقیه نکنم؟! هرکس حبّ ما اهل بیت را نداشته باشد، در آتش است». این جور چیزی فرمودند. یک جوابی به او دادند که خیلی دندان­شکن بود. به نظرم در رجال کشّی موجود است. در کشی را اگر ببینید، شاید آن­جا بود. در هر حال سفیان بن عیینه چنین شخصیتی است.

شاگرد: در بیست و سه سند از روایات کافی، نام ایشان موجود است، این­طور که این­ها ثبت کرده­اند.

استاد: بیست و سه مورد در کافی. این که در کافی، بیست و سه روایت از او بیاید، خیلی است. خودش یک امتیازی است.

شاگرد: در سند است.

استاد: بله؛ که از او نقل کنند وإلاّ این که اسمش را در روایت ببرند، نام سفیان ثوری هم در روایت برده شده است. حالا نمی‌دانم که آیا نام سفیان ثوری در کافی به عنوان سند برده شده است یا نه و متن روایت را عرض نمی‌کنم؛ خلاصه یک چنین شخصیتی را در قرن دوم نظر بگیرید. کل قرن دوم، عمرش بوده است. حدود نود و یک سال. از بزرگان اهل­سنتی که وقتی شرح حال ایشان را می‌خواندم، خودش گفته است: «من سنّم خیلی کم بود وقتی به درس فلانی می­رفتم و او برای من تحدیث می­کرد». یک عمر در علم و حدیث بوده است. این‌چنین شخصیّتی وقتی حرف می­زند یک بچه نیست. این، هم فقیه است، هم محدّث است. همه­ی فریقین به او اعتناء می­کردند و حدیث­های او را نقل می­کردند. شیعه­ها ولو او را سنی می­دانستند، این همه روایت از او در کتب خودشان نقل می­کنند. همان‌طوری هم که گفتم، اهل­سنّت هم در همه­ی صحاح ستة و سایر کتب­شان از او نقل کرده­اند.

شاگرد: با این اوصافی که فرمودید، اتهام شیعه بودن به او وارد نشده است؟

استاد: خیر. تنها چیزی که به او گفتند، این بوده است: «کان یُدلّس أما فی خیرٍ»³. گاهی اوقات می­بینید که آن شخص مدلِّس معلوم است که نمی­خواهد دغَل کند. گاهی تدلیسی است که اصلاً عنوانش در مسیر خیر است. حالا خودشان دسته­بندی­هایی دارند. چیزی که درباره او گفته­اند فقط همین است و الّا اگر خود آن­ها یک درصد احتمال بدهند که او شیعه بوده است، این‌طور نبوده و این­گونه چیزی نیست. از رابطه­هایی هم که با امام دارد معلوم می­شود که امام علیه السلام را قبول ندارد. نزد امام علیه‌السلام می‌آید و سؤال می­پرسد، امّا به عنوان قبول نداشتن به عنوان امامی که شیعه می­گویند، مراجعه می‌کرده است. به عنوان یک عالم، به عنوان عالم اهل­البیت علیهم السلام.

شاگرد: استادِ احمد بن حنبل هم هست.

استاد: همین ابن عیینه؟

شاگرد: بله.

استاد: بله. چون احمد بن حنبل متوفّای دویست و چهل و یک قمری است. ابن عیینه متوفّای صد و نود و هشت قمری بوده است، درست است. بخش مهمی از حیات احمد بن حنبل، در زمان او بوده است؛ خُب، حالا چنین شخصی با این خصوصیاتی که الآن عرض کردم، شما در نظر بگیرید. شاگرد معروفش که در الشامله ذیل تلامیذ ابن عیینه، نامش آمده است، ابن أبی السرح، ابو الطاهر است. شما ببینید این شاگرد از استاد سؤال می­کند، این سؤال را هم این شیخ او جواب می­دهد به جوابی که بعداً توسط یکی از مُقری­های بسیار مهم در فن قرائت تفسیر هم شده است. اگر این­ها را در کنار هم بگذارید، واقعاً یک کلید مهمی است برای [فهم] این روایاتی که در کافی شریف در تکذیب سبعة أحرف آمده است. اگر درست کنار هم بگذارید، یک چیز روشنی حاصل می­شود و معلوم می­شود زمانی که همین شخص دارد توضیح می­دهد که سبعة أحرف چه بود، حضرت هم می­گویند «کَذِبوا»، خود ابن عیینه دارد می­گوید سبعة أحرف چیست. سبعة أحرفی را توضیح می­دهد که امام علیه السلام مشت به دهانش می­زنند. حضرت علیه السلام می­فرمایند: «کذِبتَ» که سبعة أحرف این باشد. سپس حضرت تعبیر می­کنند: «حرفٌ واحد»⁴؛ همین حرف واحدی که حضرت می­فرمایند، قاری مهم، ابوبکر اصفهانی می­گوید: «حرف واحد». یعنی همان حرف واحد امام علیه السلام را او می­آورد و تصریح می­کند. آیا دیگر بالاتر از این می­خواهیم که ما با این مقارنه­ی زمانی، فضای صدور روایات کافی در تکذیب سبعة أحرف را به دست آورده باشیم. حالا من به ترتیب عرض می­کنم؛

خود سفیان بن عیینه را که توضیح دادیم؛

معرّفی چند کتاب در تبیین سبعة أحرف و تکذیب تعریف اهل‌سنت از سبعة أحرف

استاد: چند تا کتاب به ترتیب آورده­ام، سریع می­گویم؛ یکی برای ابن عبد البر در "التمهید"، متوفای چهار صد و شصت و سه قمری است. یعنی این مصنّف، مصنّف بسیار معتبرِ اهل­سنت است که عرض کردم ذهبی چه مطالبی درباره­ی او می­گوید. احتمال یک در هزار هم درباره او وجود ندارد که شیعه باشد و مسلّم است که شیعه نبوده است. خُب، این یک مصنّف برای قرن پنجم و سال چهار صد و شصت و سه قمری؛

مورد دوم، "المُرشَد الوَجیز" برای ابوشامة که او هم از معاریف اهل­سنّت می­باشد که متوفای ششصد و شصت و پنج قمری است. آدرس آن هم جلد یک، صفحه صد و پنج می‌باشد.

شاگرد: آدرس مورد اول رو هم بفرمایید.

استاد: مورد اول را چون می­خواهم بخوانم، بعد عرض می­کنم.

کتاب سوم، "إمتاع" الاسماء برای مِقریزی متوفای هشتصد و چهل و پنچ قمری می­باشد که از کتب معروف است، جلد چهار، صفحه­ی دویست و هفتاد و "فتح الباری" برای ابن حجر متوفای هشتصد و پنجاه و دو قمری، که شرح صحیح بخاری است، از کتب بسیار معروفی است که در دست همه می­باشد و دائماً از آن آدرس می­دهند. معروف­ترین این کتب، فتح الباری است. جلد نه، صفحه­ی سی. ولی آن التمهید ابن عبدالبر هم درجه­ی دوم از معروفیت را داراست. ابن عبدالبر در دو کتابش آورده است. یکی "التمهید" و دیگری "الاستذکار". الاستذکار هم خلاصه­ی همان است، من دیگر اسمش را نمی­برم. من فعلاً التمهید را عرض کنم که نکات خیلی مهمی در آن است. در التمهید جلد هشت، صفحه­ی دویست و نود و سه، ایشان می­گوید که «و هذا كله يدلّك على أن السبعة الأحرف التي أشير إليها في الحديث ليس بأيدي الناس منها إلا حرف زيد ابن ثابت». خوب دقت کنید، روایتی که گفته است: «القرآن نزَل علی سبعة أحرف»، شش تای آن در أیدی الناس نیست و فقط یک حرف از آن وجود دارد، حرفِ زید بن ثابت. این را می­گوید، سپس می­گوید «الّذي جمع عليه عثمان المصاحف». «حَدَّثنا»، سند می­آورد. چه کسی؟ ابن عبدالبر در قرن پنجم، با یک واسطه به استاد خودش که حرف می­زند، آن استاد مهم است. می­گوید: «حدّثنا عبد الله بن محمّد بن أسد و خلف بن القاسم بن سعد»، دو شیخ و استادم برای من نقل کردند از استادشان که مُقریء بزرگ اهل­سنت است یعنی ابن أشتة. کیست؟ «ابو بکر محمد بن عبد الله الإصبهانی، هو المعروف بابن أشته، استادٌ کبیر عالمٌ بالقراءات»⁵. این توصیفات در التمهید نیامده است، من دارم او را وصف می­کنم.

می­گوید این دو استاد به ما گفتند: «أنبَأنا محمّد بن عبدالله الإصبهانی المُقری»، همین ابن أشته، «قال حدّثنا ابوعلی الإصبهانی المُقری»، این تعبیر مقری خیلی مهم است. مهم­ترین اساتید فنّ قرائت در زمان خودشان بودند. او به ما گفت، سپس چه کسی است: «حدّثنا ابوعلی الحسین بن الصافی الصفّار أنّ عبد الله بن سلیمان»، عبد الله بن سلیمان همین ابن ابی داود صاحب "المصاحف" است و پسر ابن داود صاحب سنن می­باشد؛ ابن داود پدر، کتاب سنن دارد، پسرش ابن ابی­داود هم کتاب مصاحف دارد که خیلی معروف است، کتاب­های دیگری هم دارد، نامش هم عبد الله بن سلیمان است. «عبد الله بن سلیمان حدّثهم قال حدّثنا ابوالطاهر ابن ابی السرح»، ابوالطاهر به من گفت، «قال سألت سفیان بن عیینه». ابن أبی داود متوفای سیصد و شانزده قمری است. در فتح الباری، ابن حجر عسقلانی می­گوید: «أخرج ابن ابی داود فی المصاحف»⁶. در المصاحفِ زمان ما، الان این مطلب نیست. اینکه حالا این­ نسخه­هایش پیدا شود یا نه، نمی­دانم. فعلاً در المصاحفی که در سایت الشاملة و نرم افزار موجود است، این روایت وجود ندارد. ولی ابن عبدالبر با سند متصل به استاد خودش روایت را به ابن ابی داود می­رساند. در کتابش هم آورده بوده است، حذف شده است، نیامده است، نسخه ناقص شده است.

یا این که دیگران این سند را دیدند که ابن عبدالبر آورده است، به اشتباه به خیالشان رسیده است که در المصاحف هم آورده است. این احتمال هم به ذهنم آمده است. چون المصاحف دارد، این سند هم به خودش می­رسیده است، او می­گوید: «شاگرد ابن عیینه برای من نقل کرد»، خود ابن ابی داود می­گوید و زمانشان هم درست و سازگار است. سال سیصد و شانزده قمری که وفاتش بوده است، عمده­ی عمرش در قرن سوم بوده است و ابن عیینه هم آخر قرن دوم وفاتش بوده است. یعنی شاگرد ابن عیینه، استاد خود ابن ابی داود بوده است و برایش نقل کرده است. این­ها همه درست و سازگار است.

شاگرد: بعد فرمودید ابن حجر گفته است که «أخرَجَ فی المصاحف؟».

استاد: بله.

شاگرد: بعد آن مطلب «أخرج فی المصاحف» با این مطلبی که گفتید سازگاری دارد؟ یعنی بگوییم ممکن است سند را دیده باشند، به خیال این که در مصاحف هم آورده است.

استاد: خیر دیگر، من می­خواهم بگویم در نقل ابن حجر مسامحه است. ولی مسامحه بعید است. در آن زمان المصاحفِ قدیمی را داشتند. نسخه­ی المصاحفِ الآنِ ما این مطلب را ندارد. ابن حجر بی­خود نمی­گوید: «أخرج». او که می­گوید «أخرَج»، دیده بوده است. این قوی است، این اصلِ کار است. آن احتمال، همان احتمال سهو است که خلاف اصل می­باشد. شما در معامله­تان با الفاظ کتب، مصنّفین، علماء، به طور مداوم معامله سهو نمی­کنید. ما أصالة السهوی نیستیم. أصالت با عدم سهو است. لذا اصل این است که نسخه­ی المصاحف داشتند، به دست ما نرسیده است، نسخه­ی الآنِ ما این مطلب را ندارد. ولی آن احتمالی بود که به ذهن آمد. در هر حال پس سند صاف و بدون مشکل از ابن عبد البر به شاگرد ابن عیینه می­رسد که می­گوید: «سألتُ». با این مقدماتی که عرض کردم حالا ببینید محتوای سؤال چیست؟ می­گوید: «سألتُ سفیان بن عیینه عن اختلاف قراءة المدنیین و العراقیین. هل تدخُل فی السبعة الأحرف». وقتی مدنیین «مَلِک» خواندند، عراقیین «مالک» خواندند، این یعنی دو حرف؟ سفیان بن عیینه با این همه عمر و توصیفات صریحاً می­گوید: «لا». ببینید می­گوید: «اختلاف قراءة المدنیین و العراقیین هل تَدخُلُ فی السبعة الأحرف؟ فقال لا»؛ خُب، یعنی چه؟ پس سبعة أحرف کجا رفت؟ می­گوید: «و إنّما السبعة الأحرف کقولهم هَلُمَّ، أقبِل، تَعال أی ذلک قلتَ أجزأک». می­گوید: «اصلاً معنای حدیث سبعة أحرف این است که هر لفظ مرادفی می­خواهی به جای لفظ قرآن بگو. خداوند در آیه­­ی قرآن کلمه­ی "تعال" را نازل کرده است. شما به جای "تعال" بگو "اَقبِل"، فرقی نمی­کند». اگر یادتان باشد أنس بن مالک هم گفت: «أشباه هذا واحد»⁷. در تفسیر ابن کثیر از أنس نقل کردیم. او هم دقیقاً همین را می­گوید. امّا «مالک» و «ملِک» که سبعة أحرف نیست، این­ها را که شما نگفتید، این را خدا نازل کرده است. ملک وحی یک بار «ملِک» را آورده است، یک بار هم «مالک» آورده است. طبق تلقّی سُفیان، این به حدیث سبعة أحرف ربطی ندارد. ببینید چقدر مهم است. حرف سفیان این است: «قال لا إنّما السبعة الأحرف کقولهم هلمّ، اقبِل، تعال أیّ ذلک قلتَ أجزأک».

«قال ابوالطاهر»، ابوالطاهر چه کسی بود؟ شاگرد خود ابن­عیینه بود. «قال ابوالطاهر و قاله ابنُ وهب»، ابن­وهب هم معاصر خودِ او بوده است. ابن وهب متوفای صد و نود و هفت قمری بود. ابن­عیینه هم متوفای صد و نود و هشت قمری بود. ابن وهب دقیقاً معاصر ابن عیینه بوده است. ابوالطاهر می­گوید: ابن وهب هم همین را نقل کرده است. از چه کسی؟ از مالک. قبلاً خواندیم که گفت: «أری ذلک واسعاً»⁸ که وقتی رسیدید به جایی در قرآن که «طعام الأثیم» است، اگر برای شما سخت است یا اگر برای شما دشوار هم نیست و شما سعه دارید، می­توانید بگویید: «طعام الفاجر». «أری ذلک واسعاً».

این حرف ابوالطاهر بود که نقل از ابن­عیینه و ابن­وهب بود. «قال ابوبکر محمد بن عبدالله الإصبهانی المُقری». ابوبکر مقری چه کسی بود؟ استادِ استادِ ابن عبدالبر بود. عرض کردم متوفای چند بود؟ این ابوبکر مقری متوفای سیصد و شصت قمری می­باشد. معاصر اشخاصی مثل ابن قولویه و صدوق و این­ها بوده است. این ابوبکر در قرن چهارم دقیقاً حرف ابن­عیینه را معنی می­کند. معنی کردن او جالب است اگر بگذاریم کنار هم. چون دیگر تصریح است. چون ابن عیینه گفت: «لا»، ولو شخصی که فهم داشته باشد می­فهمد که این «لا» یعنی همان، پس آن شش حرف، مرادف آوردن می­شود. قرائت مدنیین همه متواتر هستند و به اصل ملَک وحی می­رسد، این مطلب را کسی می­فهمد. امّا غیر از این است که خودِ ابوبکر المُقری إصبهانی تصریح کند. این یک قاری بزرگ است. استاد چه گفته است؟ می­گوید که «قال ابوبکر الإصبهانی المُقری و معنی قول سفیان هذا أنّ اختلاف العراقیین و المدنیین راجعٌ إلی حرف واحدٍ». «حرفٌ واحد نزَل مِن عند واحد». پس چطور اختلاف کردند که حرفٌ واحد؟ می­گوید با این­که اختلاف کردند، «حرفٌ واحدٌ».

شاگرد: با این­که اختلاف کردند «حرفٌ واحد» یا بر سرِ یک حرف واحد اختلاف کردند که این درست است یا آن؟

استاد: پس چطور متواتر هستند؟ اصلاً این­ها از مسلّمات­شان است.

شاگرد: آن­ها می­گویند آن متواتر است، طرف مقابل می­گوید این متواتر است. ممکن است منظور این باشد.

استاد: خیر. این از مسلّمات­شان است. از خود عاصم روایت نقل می­کنند. می­گویند خود عاصِم می­گوید به ابوبکر، ابن­شعبه ...، شعبه بن ابی عیّاش بود، بله؟ شعبه بود، دو شاگرد داشت؛ یکی ابوبکر شعبه بود یکی هم حَفص بود. حفص بن سلیمان. ببینید درست عرض می­کنم؟ ­الآن عاصم به حفص گفت این قرائتی که برای تو می­خوانم، ابن ابی عبدالرحمان سَلَمی برای من از امیرالمومنین نقل کرده است. به چه کسی گفت؟ به ابوبکر شعبه گفت آن قرائتی که برای تو می­خوانم زِرّ بن حُبیش برای من از ابن مسعود از رسول اللّه صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله نقل کرده است. هر دوی این­ها نقل است.

شاگرد: که در واقع متواتر بودن این­ها زمانی­که سُفیان این حرف را زده است یا ابوبکر محمد بن عبدالله الإصبهانی المُقری این حرف را زده است، جا گرفته بوده است.

استاد: اصلاً برایشان این مطلب واضح بوده است. چرا؟ نکته­اش این است. چون وقتی عثمان، مصاحف را توحید کرد هر مصحفی غیر از مصحف خودش بود را از بین برد، احراق کرد. پس یک مصحف باقی مانده بود و این مصحف محوری بود که شاگرد و استاد می­گفتند، ولو در کوفه مقاومت کردند که بحث دیگری است. سابقاً درباره­اش بحث کردیم. ولی فعلاً در کل بلاد هفت مصحف فرستاد. شام و بصره و مصر و بحرین و ... هفت تا بود. پنج تا اصلی بود. مجموعاً هفت تا بود.

شاگرد: که تمام قرائت­ها هم مطابق این بود.

استاد: همراه مصاحف استاد فرستاد. یعنی همراه مصحفی که به کوفه فرستاد، ابن أبی الرحمان فرستاد که عاصم شاگردش شد. در مدینه اساتید نافع بودند. ابن عامِر را به شام فرستاد. لذا این مطلب برایشان واضح بود که این مصحف، این اساتیدی که گفتند سلسله­اش معلوم است، اصلاً دغدغه نداشتند.

شاگرد: و متواتر هستند.

استاد: و متواتر بودند به این معنا که مثلاً خودِ عاصم، سی نفر از او روایت کردند. شما کتاب جَزَری را ببینید. «غایه النهایه فی طبقات القُرّاء». شاید هم مرحوم شهید ثانی که صاحب مدارک نوه­ی دختری ایشان هستند، در مدارک آمده است که، قبلاً هم خواندیم؛ صاحب مدارک فرمودند: «جدّ من گفتند»، شاید هم در روضه یا مسالک آوردیم این مطلب را، عبارت خودشان هم بود. شهید ثانی فرمودند من یک کتاب دیدم که در تمام طبقات الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می­باشد، تمام طبقاتش متواتر است که یک شاهدش این بود که من گفتم شاید منظورشان ابن جزری باشد که آن کتاب را نوشته است، ابن جزری به خود عاصم که می­رسد می­گوید عاصم سی راوی دارد، امّا ما امروزه چند تا راوی از او می­شناسیم؟ دو راوی. می‌گوییم: «حفص عَن عاصم، شعبه عن عاصم». در حالی­که او سی راوی داشته است و از این سی نفر اسم برده شده بود. منظور این مصحف عثمان در تمام بلاد اسلامی رواج داشته است. لذا شهید ثانی می­گویند معلوم است، تأیید هم می­کنند، این­جور که در حافظه­ام است شهید ثانی، حرف شهید اول را تایید می­کنند که حتی قرائت قرّاء عشره متواتر است. تا به این اندازه. بنا­براین طبق این مطالب، قرن نهم که مثلِ ابن جزری سی راوی از عاصم می­آورد، دیگر سفیان بن عیینه که با این­ها معاصر بوده است و همه­ی این­ها را می­شناخته است.

شاگرد: مطلب برای او واضح بوده است.

استاد: اصلاً به حدّی مطلب برایش واضح بوده است که می­گفته است: «این‌که حرفٌ واحدٌ» است.

مُقری اصبهانی هم می­گوید که «معنی قول سفیان اختلاف العراقیین و المدنیین راجع الی حرف واحد» و الّا بگوییم «مالک» و «ملک»، فقط یکی از این دو بوده است که واقعیّت داشته است، اختلاف کردند، کتاب اللّه هم نرسیده است، از آن شبهه­ای که اگر یادتان باشد ابن­حاجب مطرح کرد و مرحوم آقای خویی می­خواستند در البیان به آن پاسخ بدهند که خیلی درباره­اش بحث کردیم. شاید دو هفته بحث­مان پیرامون این مطلب طول کشید. این اشکال ابن حاجب که می­گفت وحی باید متواتر باشد بمادّته و هیئته. ابن­حاجب این را گفته بود. خُب، هر دوی «ملک» و «مالک» باید متواتر باشد، به آن مطالبی که در همان­جا به‌طور مفصّل بحث شد. «راجعٌ الی حرف واحد مِن الأحرف السبعة و به قال مُحمّد بن جُریر الطبری». «به» را چه کسی می­گوید؟ همین ابوبکر مقری اصبهانی.

شاگرد: ابن أشته.

استاد: بله. ابن اشته. چرا؟ چون متوفای سیصد و شصت قمری است، طبری متوفای سیصد و ده قمری می­باشد. کتاب طبری به عنوان الامام طبری، خودش مهم بود فلذا در دست همه­ی این­ها بود. می­گوید: «و به قال». ابن طبری معروف، صاحب تفسیر، او هم می­گوید آن مصحف و قرائتی که در أیدی الناس موجود است و همه می­خوانند و قرائت متواتر است، «حرفٌ واحد» است. نمی­دانم عبارت طبری را هم برای شما خواندم یا نه. آدرس آن را هم ظاهراً هنوز نداده­ام. بعداً عرض خواهم کرد. طبری صریحاً می­گوید: «عثمان شش حرف را کنار گذاشت، فقط یک حرف را به دست ما داده است». سپس شروع می­کند به سؤال جواب کردن که در مقدمه­ی تفسیرش موجود است. می­گوید: «خُب، صحابه­ی پیامبر، شش حرف را محو کنند؟! مگر کلام خدا نبود؟! کجا این­ها مجاز به این کار بودند؟». سپس شروع می­کند به جواب دادن که جواب­ها را گفتم، بعداً هم ان شاء اللّه عبارت­شان را خدمت شما می‌آورم و می‌خوانم. این مطالب برای عبارتِ التمهید بود؛ المُرشَد الوَجیز أبوشامه، او هم همین مطالب را می­آورد که آدرسش را گفتم.

شاگرد: توضیحات بعدش دیگر ربطی به بحث ما ندارد؟

استاد: توضیحات بعدش را شما دارید؟ من از روی متن کتاب نخواندم.

شاگرد: «وَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ الطَّحَاوِيُّ كَانَتْ هَذِهِ السَّبْعَةُ لِلنَّاسِ فِي الْحُرُوفِ لِعَجْزِهِمْ عَنْ أَخْذِ الْقُرْآنِ عَلَى غَيْرِهَا»⁹.

استاد: بله. آن مطلب یک بحث دیگری است، دیدم ولی این­جا نیاوردم. آن مطلب، مسأله­ای است که خودِ سبعة أحرف چون چند وجه دارد، این­ها را خودِ باحثین هم برخی اوقات مخلوط می­کردند. دائماً از این وجه به آن وجه می­زنند، تا یک جایی کم می­آورند، از آن وجه دیگر کمک می­گیرند.

شاگرد: می­گوید: «بنا­بر اضطرار بود، اضطرار هم بعدش ...».

استاد: این نکته­ای است که گفتم «صَدَر علی سبعه أحرف»، چون خودش وجوه دارد، تا در فضای بحث با یک نحو کمبود ثبوتی مواجه می­شوند، از وجه دیگر کمک می­گیرند. کمبود ثبوتی و اثباتی. ثبوتی­اش مهمتر است. به محض این­که در فضای بحث یک خلأ ثبوتی یا اثباتی احساس می­شود، می­بینی فوراً از آن وجه­ها کمک می­گیرند برای این­که این خلأ را پر کنند و این کار، غلط است. ما نباید وجوه مختلفی که در این حدیث وجود دارد، وقتی در یک وجه جلو می­رویم، از آن وجوه دیگر کمک بگیریم و این­ها با هم مخلوط شود. شما هم بعداً اگر خواستید روی این مطلب تأمّل کنید حتماً این نکته مدَ نظرتان باشد که وجوه را جدا از هم ببینید، آخر کار بله، بین وجوه یا بین الوجهین هم کار کنید؛ این مطلب برای التمهید بود.

شاگرد: این ادامه­ی همین وجه است. به نظرم می­گوید چرا این هفت تا، این هَلُمّ و تعال و ... از حروف سبعه است.

استاد: دنباله­اش را بخوانید، می­بینید که چند وجه مخلوط می­شود. اگر می­خواهید عبارت را بخوانید.

شاگرد: عبارت این است: «وَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ الطَّحَاوِيُّ كَانَتْ هَذِهِ السَّبْعَةُ لِلنَّاسِ فِي الْحُرُوفِ لِعَجْزِهِمْ عَنْ أَخْذِ الْقُرْآنِ عَلَى غَيْرِهَا لِأَنَّهُمْ كَانُوا أُمِّيِّينَ لا يكتبون إلا القليل منهم فكان يشق عَلَى كُلِّ ذِي لُغَةٍ مِنْهُمْ أَنْ يَتَحَوَّلَ إِلَى غَيْرِهَا مِنَ اللُّغَاتِ».

استاد: ببینید، در بحث لغات رفت.

شاگرد: «فَوَسّع لهم فی اختلاف الألفاظ».

استاد: الفاظی که به لغات مربوط می­شود نه به مرادف. دو تا بحث است …

شاگرد: «اذا کان المعنی متّفقاً». یعنی هلمّ و تعال و ... همه­اش یک معنی است.

استاد: من همین مطلب را می­خواهم عرض کنم. وقتی بحث­ها مخلوط می­شود، شما اگر مَآل همه­ی آن­ها را بدانید، دیگر توجه دارید که بحث دارد می‌رود به این سمت که مخلوط بشود. اصلاً یکی از معانی سبعة أحرف که کاملاً با مرادف آوردن فرق می­کند، این است که می­گویند سبعة أحرف یعنی سبعة لغات. لغة هُذیل. الفاظ مختلفه است، معانی واحد است. یعنی «سبعة اللغات»، لهجه­ها. ولی بحثی که ما داریم، خیلی متفاوت است. ما می­گوییم در یک لغت قریش. همان مطلبی که خود این­ها هم تأکید می­کنند، هِشام با عمر که نزاع کردند که یقه­اش را گرفت و کشان کشان برد خدمت حضرت، هر دو چه بودند؟ هر دو قریشی بودند، یکی از آن دو نفر اهل لغت دیگری نبود. این­طور نیست که یکی از «مالک» و «مَلِک» برای لهجه­ی قریش باشد، دیگری برای لهجه­ی هذیل. هر دو برای لهجه­ی قریش هستند. لذا تا کلمه لغت در بحث وارد می­شود، این­ها دارد مخلوط می­شود. ما سبعة أحرف را به معنای سبعة لغات در نظر می­گیریم، درست هم هست امّا این یک وجه روایت است. سبعة أحرف را به معنای مرادف در یک لغت آوردن، در یک لغت بگو هلمّ، تعال، أقبل، این­ها برای یک لغت است نه برای هفت لغت. این هم یک وجه دیگری برای روایت است.

شاگرد: که گفتن یکی­، برای یکی ساده­ است و برای دیگری سخت است.

استاد: أحسنت. مثلاً فاجر و أثیم هر دو برای قریش است ولی أثیم را خودِ قریشی می­گوید، عَجمی نمی­تواند بگوید و بدلش یعنی فاجر که برای همین لغت قریش است را می­آورد ولو ملک وحی نیاورده است. دیدید چقدر فرق می­کند. لذا من دنباله­اش را نیاوردم، برای این­ است که اگر در بحث­ها دقت کنید، متوجه کاری که ایشان انجام می‌دهند نمی‌شوید. از این مطلب و آن مطلب کمک می‌گیرند و به آن ظرافت وجوه و تفاوت­های آن­ها دقت نمی‌کنند.

شاگرد: روایت خودمان هم که می­گوید: «کلّ حرفٍ علی وجوهٍ»¹⁰ مقصود همین مطلب است؟

استاد: قبلش را بخوانید. «نزَل القرآن علی سبعه أحرف کلّ حرفٍ علی وجوه»؟ تا جایی که من یادم است این­جور روایتی نداریم. «أدنی ما للإمام أن یُفتِیَ علی سبعة وجوه»¹¹، امّا این­که «کلّ حرفٍ علی وجوه» الآن در خاطرم نیست. مضمون خوبی است، شما اگر پیدا کردید، حتماً به ما هم بگویید.

آخرین مورد هم فتح الباری بود. عرض کنم که خود ابن حجر در فضائل القرآن هم همین مطلب را آورده است. در صفحه­ی شصت و دو از فضائل القرآن.

شاگرد: المرشد را نخواندید.

استاد: المرشد، عبارتش مطلب اضافه­ای ندارد که خدمت­تان بخوانم. فقط به عنوان این­که خود اهل­سنّت در کتاب­های مهمّ­شان به ترتیب تاریخ ذکر کرده­اند، خدمتتان گفتم. إمتاع الأسماء هم همین­طور است. مطلب اضافه­ای ندارد که بخواهم الآن با خواندنش وقت شما را بگیرم. فتح الباری یک توضیحاتی می­دهد. فتح الباری خوب است، ولی مفصّل است که قبلاً هم خواندیم. ممکن است بعضی از جزئیات حرف­هایش را اگر زنده بودیم شنبه عرض کنم، برویم بحث بعدی.

شاگرد: آدرس مطلب ابن حجر از فضائل القرآن را می­فرمایید؟

استاد: فضائل القرآن عَسقلانی، صفحه­ی شصت و دو. در المکتبة الشامله و کتابخانه‌های نرم‌افزاری اهل­سنت موجود است. یک کتاب هم برای معاصرین است که عبداللّه بن محمّد الغنیمان، شرح کتاب التوحید صحیح بخاری هست که او هم این مطالب را آورده است و موارد دیگری که فعلاً تا ابن­حجر که رسیدیم، از ابن عبدالبر تا ابن­حجر و توضیح تصریحی این ابوبکر المُقری الإصبهانی به این­که «یَرجع الی حرفٍ واحد»، دقیقاً همان مطلب است که «إنّ القرآن حرفٍ واحد». کدام قرآن؟ مصحف عثمان که الآن دست ماست و این­ همه قرائات سبعه و عشره دارد، کلّ آن «حرفٌ واحد». خُب، در کافی شریف آمده بود که «حرفٌ واحد نزَل مِن عند واحد». خُب، «إنّما الاختلاف یجئ مِن قِبَل الروات»؛ یادتان هست در روایت آمده بود، الآن خوب معنی می­کند. اختلاف یعنی چه؟ یعنی اختلاف سبعة أحرفِ معاصرِ امام که ابن­عیینه معنی می­کند: «یجئ مِن قبل اختلاف روات». رواتی که تلقّی­شان این بود که من خودم می­توانم مرادف را بگویم. راوی که تلقّی­اش این است، اصلاً جوّش این است، می­گوید من مجازم مرادف بیاورم، «أیّ ذلک قلتَ أجزأک»، خُب، این­جور رُوات معلوم است اختلاف از آن­ها پدید می­آید. «کَذِبوا ...حرفٌ واحد». این اختلاف و این سبعة أحرف و این­ها دروغ است و در کنار این «نزل القرآن علی سبعة أحرف أدنی ما للإمام أن یفتی علی سبعه وجوه». این همان معنای اصلی خودش را پیدا می­کند که سبعة أحرفِ درست، همین حرف واحد نزَل علی سبعة أحرف به نحو صحیحی که اهل البیت علیهم السلام می­دانند و واقع مطلب بوده است.

الحمد للّه ربّ العالمین و صلّی اللّه علی محمّدٍ و آله الطیّبین الطاهرین¹².

کلیدواژگان:

سبعة أحرف، سفیان ثوری، سفیان بن عیینة، ابن أشتة.