بسم الله الرحمن الرحیم

جلسات تفسیر-بحث تعدد قراءات-سال ۹۵

بسم الله الرحمن الرحیم

تفسیر قرآن کریم 95؛ جلسه­ی هشتم.

تاریخ: 02/08/1395 ش.

زمان جلسه: 00:39:42

موضوع:

بررسی اثباتی حدیث سبعة أحرف

شاگرد: لطفاً در حد یک دقیقه بگویید که آیا اصلاً این حدیث سبعة أحرف بوده است یا نبوده است.

استاد: بله. ایشان می­فرمایند که راجع به حدیث سبعة أحرف صحبت کنیم که آیا اصلاً چنین حدیثی بوده است یا خیر. فضای الآنِ این بحث، تقریباً خیلی سنگین شده است. کتاب البیان را سال گذشته یا دو سال گذشته آوردیم و خواندیم. ایشان با یک بحث گسترده گفتند: «اصلاً این حدیث، یک معنای مقعولی ندارد». یعنی به این حدیث از جهت ثبوتی اشکال وارد کردند و آن را رد کردند. وقتی که وارد فضای اهل­سنت می‌شوید، خُب، اگر نگاه کنید می­بینید که آن­ها قائل هستند که این حدیث، متواتر است. در همین نرم­افزارهای نور، نرم‌افزار علوم قرآنی مشکات، یک کتابی بود که توسط امروزی­ها نوشته شده بود و البته الآن اسم آن کتاب در خاطرم نیست. در فهرست این کتاب نوشته شده بود که «موقف الشیعة مِن السبعة أحرف». سپس نوشته بود: «شیعه خیلی عجیب است. نمی­دانیم به آن­ها چه بگوییم! شیعیان متواترات را منکر می­شوند». (خندۀ استاد). گفته بود: «روایت سبعة أحرف، روایت متواتر است. [حالا شیعه چه کار می‌کند؟] یک روایت خبر واحد را از امام خودشان می­آورند، می­گویند این روایت سبعة أحرف دروغ است! اگر متواتر را دروغ بدانیم که دیگر سنگ روی سنگ بند نمی­شود». اصلاً تلقّی آن نویسنده سنّی این­طور بود که شیعه متواترات را منکر می­شوند. امّا شیعه در این فضا، مثل البیان مرحوم آقای خویی آمده است که ایشان می‌گفتند: «اصلاً [این روایت] معنی ندارد، شما اول این حدیث را معنی کن». مثل متواتری است که محتوای آن تناقض داشته باشد. مثلاً یک روایت متواتری بگوید که یک نفری در آنِ واحد، هم هفت ساله بود و هم هفت ساله نبود. متواتری که ثبوتاً معنای درستی نداشته باشد که به آن اعتناء نمی‌شود. منظور این است که الآن یک چنین فضایی وجود دارد، ولی ادّعای اهل‌سنت این­گونه است که این روایت را نسبت به مجموع روایاتی که دارند متواتر می­دانند. در بین روایات شیعه، روایت تکذیب سبعة أحرف را داشتیم که به این شکل آمده بود: «إِنَّ الْقُرْآنَ وَاحِدٌ نَزَلَ‏ مِنْ‏ عِنْدِ وَاحِد»¹ امّا اصل خود سبعة أحرف را هم داشتیم که با تعبیر «تفسیر القرآن علی سبعة أحرف» در بصائر الدرجات آمده بود. هم­چنین در رسالۀ امیرالمؤمنین _{صلوات اللّه علیه} با تعبیر «رَوَى مَشَايِخُنَا عَنْ أَصْحَابِنَا»²، در کتاب تفسیر نُعمانی آمده بود که می‌گفت: «کم نبودند کسانی که از مشایخ اصحاب بودند و از امیرالمؤمنین _{علیه‌السلام} روایت می‌کردند که «أُنْزِلَ الْقُرْآنُ عَلَى سَبْعَةِ أَحْرُفٍ كُلُّهَا شَافٍ‏ كَاف‏». سپس چطور معنی می­کنند؟ «أَمْرٍ وَ زَجْرٍ وَ تَرْغِيبٍ وَ تَرْهِيبٍ وَ جَدَلٍ وَ قِصَصٍ وَ مَثَلٍ»، یعنی «أُنْزِلَ الْقُرْآنُ عَلَى سَبْعَةِ أَبواب».

شاگرد: روایت این گونه است که «أنزل القرآن علی سبعة أقسام».

استاد: خیر؛ عبارت همان طوری است که بیان کردم «أُنْزِلَ الْقُرْآنُ عَلَى سَبْعَةِ أَحْرُفٍ».

شاگرد: یک تعبیرش این است که «فقال إنّ اللّه تبارک و تعالی أنزل القرآن علی سبعة أقسامٍ».

استاد: خیر؛ این عبارتی را که شما آوردید، اول رساله است. یک رسالۀ مفصّلی است که در ابتدای آن این‌گونه است.

شاگرد 2: تعبیر «سبعة أحرف» هم هست.

استاد: بله، من این روایت را دیده­ام. یعنی اصل حدیث این­گونه است و در کتب شیعه هم هست. اصلِ این مطلب «سبعة أحرف» که صادر شده است.

شاگرد: ظاهراً از ابن قولویه می­باشد که می­گوید: «حَدَّثَنِي سَعْدٌ الْأَشْعَرِيُّ الْقُمِّيُّ أَبُو الْقَاسِمِ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ هُوَ مُصَنِّفُهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ ذِي النَّعْمَاءِ وَ الآلاءِ» همین‌طور مطلب ادامه دارد تا این­که می‌رسد به این­جا که «رَوَى مَشَايِخُنَا عَنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه‏».

استاد: ببینید، «رَوَى مَشَايِخُنَا عَنْ أَصْحَابِنَا»، با این تعبیر خیلی عجیب است که «أُنْزِلَ الْقُرْآنُ عَلَى سَبْعَةِ أَحْرُفٍ».

شاگرد: روایت به این شکل است که «أُنْزِلَ الْقُرْآنُ عَلَى سَبْعَةِ أَحْرُفٍ كُلُّهَا شَافٍ‏ كَافٍ‏ أَمْرٍ وَ زَجْرٍ وَ تَرْغِيبٍ وَ تَرْهِيبٍ وَ جَدَلٍ وَ قِصَصٍ وَ مَثَلٍ».

استاد: بله. این­ها شئونات هفت­گانه­ای است که [در این روایت نسبت به محتوای قرآن بیان شده است]. این مطلب را اهل­سنت هم دارند و مفصّل روی این مطلب بحث کرده­اند و اتفاقاً برای کسانی که زمینۀ ثبوتی سبعة أحرف برایشان سنگین است، این روایت مَفرّ خوبی است، سریع می­گویند مقصود از روایت این است و اصلاً در وادی آن­ها نمی‌روند. ولی همان­طوری که من عرض کردم، خود سبعة أحرف، وجوه متعددی دارد که یکی از آن­ها این است و درست هم می­باشد؛ بنا بر این در میان شیعه هم روایت سبعة أحرف آمده است. البته روایتی که دیروز گفتم، روایتی صحیح السند است که در خصال مرحوم صدوق آمده است که «إِنَّ الْأَحَادِيثَ تَخْتَلِفُ‏ عَنْكُم‏»³. در این­جا دیگر چنین تعبیری ندارد که «تفسیر القرآن علی سبعة». بلکه دقیقاً مطلب به این صورت است که: «قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ الْأَحَادِيثَ تَخْتَلِفُ‏ عَنْكُمْ‏ قَالَ فَقَالَ إِنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ عَلَى سَبْعَةِ أَحْرُفٍ وَ أَدْنَى مَا لِلْإِمَامِ أَنْ يُفْتِيَ عَلَى سَبْعَةِ وُجُوهٍ». ببینید این «سبعة» چه چیزی را توضیح می­دهد؟ این روایت خیلی جالب است. «نزل القرآن علی سبعة أحرف و أدنی للإمام أن یُفتِیَ علی سبعة وجوه» جوابِ چه سؤالی است؟

شاگرد: مختلف بودن.

استاد: «إِنَّ الْأَحَادِيثَ تَخْتَلِفُ‏ عَنْكُمْ». و إلاّ اگر یکی­اش به‌معنای «امر» بود و دیگری به‌معنای «قصص» بود، در این ‌صورت که امر و قصص که «تختلف» نیست. یعنی آنچه را که امام صادق _{علیه السلام} می­فرمایند، توجیه و تبیین ثبوتی «تختلف عنکم» می­باشد. «وَ أَدْنَى مَا لِلْإِمَامِ أَنْ يُفْتِيَ عَلَى سَبْعَةِ وُجُوهٍ». آیا نسبت به تاریخ، إفتاء معنی دارد؟! در امثال و قصص، إفتاء معنی دارد؟! خیر؛ حضرت می­فرمایند: «یفتِی علی سبعة وجوه». معلوم می­شود که یک موضوع است و یک حرف است و در یک بحث است که هفت وجه، «تختلف عنکم». در ادامۀ روایت هم حضرت _{علیه‌السلام} مطلبی را فرمودند که باز خود همان مطلب، چقدر معنا دارد. فرموند: «هذا عطاؤنا فامنُن أو أمسِک». این عطای ما است. حالا درک هر کسی نسبت به سبعة أحرف بالاتر بود معارف بهتری نصیب او خواهد شد. حضرت نمی­گویند: «عطاؤنا»، یعنی خدا به من ولایت تشریعی داده است. این­ها را دقت کنید، ولایت تشریعی در جای خودش حرف درستی است. امّا در این­جا نمی­گویند: «أدنی ما للإمام» یعنی ولایت تشریعی. اصلاً مقصودشان این نیست. «عطاؤنا» یعنی عطاءِ ما که درکِ آن عبد از سبعة أحرف بالاست. «نَزَلَ القرآن عَلَى سَبْعَةِ أَحْرُفٍ»، بعد هم می فرمایند: «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِساب‏»، هر کسی این عطاء شامل حالش است که می‌فهمد: «نَزَلَ القرآن عَلَى سَبْعَةِ أَحْرُفٍ» یعنی چه، «أَدْنَى مَا له أَنْ يُفْتِيَ عَلَى سَبْعَةِ وُجُوهٍ»، درک او آن­قدر بالا است که هفت تا فتواء می‌دهد و تمام آن­ها هم درست است و موافق هر حرفی از قرآن کریم است.

بنابراین در شیعه روایاتی داریم که مؤیّد این مطلب است، ولی متأسفانه فضای بحث این­گونه شده است که اصلا این مطالب کنار می­رود و ثبوتاً هم اشکال می­شود؛ آن چیزی را هم که نباید از آن بگذریم آن روایاتی بود که سبعة أحرف را تکذیب کردند. «إنّما هو حرفٌ واحد». این جا بود که این بحث­ها پیش آمده بود. چند جلسه قبل این مطالب را عرض کردم و آدرس­های این دسته روایات را هم گفتم. آیا در این چنین فضایی، مثل شهید ثانی شیعه نبودند؟ کافی نخوانده بودند؟ این تکذیب را ندیده بودند؟ تبیان شیخ و مجمع البیان ندیده بودند؟! این حرف که نسبت به ایشان پذیرفته نمی‌شود. ایشان شهید ثانی هستند و یک انسان عادی­ای که نیستند. اگر ایشان بیایند و در یک کتاب فقهی تصریح بکنند که سبعة أحرف ناظر به این هستند که همین قرائات متواتره، نفی غیرش را نمی­کند، بلکه راجع به عشره هم صحبت می‌کنند: «کُلٌّ نزَل به الروح الأمین علی قلب سیّد المرسلین»_{صلوات اللّه علیه}. آیا چنین عبارتی از شخصی مثل شهید ثانی، مطلب کمی است! خُب، ایشان هم این روایت مربوط به تکذیب سبعة أحرف را دیده بودند. ایشان چه مطلبی را می­فهمیدند با این­که می­گفتند: «کلٌّ نزل به الروح الأمین»، درعین‌حال می‌گویند: «کذبوا، إنّما هو حرفٌ واحد». چطور ممکن است که «کلٌّ نزل به الروح الأمین» در حالی که امام دارند با «حرفٌ واحد» تکذیب می‌کنند! مگر می­شود که بگوییم به این روایت عمل نکردند؟! شیخ الطائفه در تبیان می­گویند: «اصحاب امامیّه این حرف واحد را قبول دارند»، یعنی واقعاً شیعه معتقدند که قرآن «نزل بحرفٍ واحد». ما نمی‌توانیم به همین سادگی از کنار این مطلب عبور کنیم. خُب، پس شهید ثانی چطور بین این دو مطلب جمع می­کردند؟

شاگرد: ما همه می­خواهیم ببینیم که آیا یک امامی از ما گفته است که «أنزل القرآن علی سبعة أحرف» یا امامان ما دربارۀ آن حرفی که آن موقع شایع بوده است، حرف زدند؟

استاد: در بین صحبت‌هایم گفتم. امام فرمودند: «نزل القرآن علی سبعة أحرف».

شاگرد: کدام امام؟

استاد: امیرالمؤمنین و امام صادق _{علیهما السلام}.

شاگرد: به چه معنا؟

استاد: به همین معنایی که «تَخْتَلِفُ‏ عَنْكُمْ قَالَ فَقَالَ إِنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ عَلَى سَبْعَةِ أَحْرُفٍ وَ أَدْنَى مَا لِلْإِمَامِ أَنْ يُفْتِيَ عَلَى سَبْعَةِ وُجُوهٍ».

شاگرد: قرائات یا وجوه؟

استاد: تا قرائت دو تا نباشد، وجوه و سبعة أحرف معنی ندارد. توضیح همین مطلب را عرض کردم. امّا آن روایت امیرالمؤمنین علیه السلام، خیر؛ در آن سبعة أوجه به معنی سبعة أقسام آمده است که آن هم یک وجه از این روایت سبعة أحرف است. اهل­سنّت هم این مطلب را به نحو مفصل دارند. خود ابن­مسعود که سبعة أوجه را به معنای مرادف معنی کرده بود، همان هفت بخش را هم دارد و این معانی، نسبت به هم، منافاتی هم ندارند؛ چون این­ها نسبت به یک­دیگر مانعة الجمع نیستند، بلکه یک معناهایی هستند که کنار هم جمع می­شوند. اصلاً من خودم برخی اوقات فکر می­کنم که این بحث­ها و احتمالات که مطرح می­شود چطور است که این شواهد خوب هم برایش پیدا شد و ادامه پیدا کرد، رمزش این بود که شاید بر خلاف نود و نه درصد کسانی که با این مسأله برخورد می­کنند و برایشان ناخوشایند می‌آید، بنده به شخصه زمانی‌که با این مسأله مواجه می­شدم و برخورد می­کردم، برایم خوش آیند می­آمد و ذهن من از ابتدا این­طور نبود که با این مطلب مشکلی داشته باشم. من وقتی که در تفسیر و در مباحثه و غیر این موارد با مسئلۀ اختلاف قرائات برخورد می­کردم، نه تنها اختلاف قرائات برایم یک نحوۀ ناخوشایندی نداشت، بلکه همین اندازه­ای هم که بود، برای قرآن کم می­دیدم. نمی‌دانم حالا چطور به این نتیجه رسیده بودم، چون ذهن­ها نسبت به هم فرق می‌کنند. بعداً می­دیدم که برخی می­گفتند که یکی از بلاهای بزرگ اسلام این بحث اختلاف قرائات است! این بحث برای اسلام بلاست؟! اگر بلا بود آیا از روز اول نمی­توانستند جلوی آن را بگیرند؟!

تعدد قرائت، نشانه ای برای ذو وجوه و ذو بطون بودن قرآن

شاگرد: می­گویند قرّاء این بحث را از پیش خودشان ساخته­اند. از اساتید بزرگ امروزه این حرف را زده­اند.

استاد: خیر؛ اصلاً این طور نیست. نسبت به بخش و قسمتی این حرف درست است، جلوتر هم توضیح دادم. آن­ها همین بخش را بزرگ می­کنند و کأنّه واضحات طرف دیگر را اصلاً نمی­بینند. یک­جا که یک قاری اجتهاد کرده است، این­ها بزرگ­نمایی می­کنند که ببینید، او اجتهاد کرده است!

شاگرد: می­گویند اهل‌بیت _{علیهم السلام} را خانه­نشین کردند، بعداً خودشان هم به هر قرائتی که دل­شان خواسته است، خوانده­اند، سبعة أحرف پدید آمده است.

استاد: برای اهل‌بیت _{علیهم السلام} کاری نداشت که برای خواص شیعیان­شان بگویند بر طبق قرائت «مالک» بخوانید. الآن ما در فقه اهل­البیت _{علیهم السلام} دچار مشکل هستیم که فقهای بزرگ ما بگویند دو بار بخوانیم، دو نماز بخوانیم. این مطلب در البیان هست. البیان را بیاوریم بخوانیم. آیا واقعاً اهل‌بیت _{علیهم السلام} این­گونه خانه­نشین بودند که برای شیعیان خودشان نتوانند یک قرائت را مشخص کنند؟! چطور به شیعیان گفته­اند که «حیّ علی خیر العمل» را در اذان بگویید؟ می‌گویند که گفتن «أشهد أنّ علیّاً ولیّ الله» در اذان شواهدی دارد که این مطلب را می‌رساند که گفتن آن در اذان از مدت­ها قبل بوده است. حالا نسبت به تاریخ آن باید در جای خودش بحث بشود. نسبت به این مطالب که بر خلاف تقیه می­باشد، این­طور برخورد شده است و حال آن­که حساسیت در بحث قرائت قرآن بسیار بالاتر است؛ باز داریم که اهل‌بیت _{علیهم السلام} فرموده‌اند که «الصلاة خیر من النوم» را نگویید یا گفته­اند: پایت را مسح کن، دست بسته نماز نخوان، آمین بعد از حمد نگو. چطور ممکن است که اهل‌بیت _{علیهم‌السلام} این مطالبی را که عرض کردم را برای ما باقی گذاشتند، امّا «مالک» و «ملک» را برای ما باقی نگذاشتند که خروجی آن این‌طور بشود که بزرگان فقهای ما الآن می­گویند: «نمی­دانیم که دو نماز بخوانیم یا یک نماز بخوانیم؟».

شاگرد: تازه آن هم نسبت به سورۀ حمدی که میخ صلاة است.

استاد: هر روز، همه آن را می­خوانده­اند. حالا دو نماز بخوانیم یا نخوانیم؟ چه کار کنیم؟ اشتغال یقینی است، برائت به کدام قرائت حاصل می­شود؟ به قرائت «مالک» یا «ملک» و حال آن­که ملک وحی فقط یکی از این دو قرائت را آورده است. یعنی آیا سردرگمی­ این چنینی ممکن است! و حال آن­که من عرض کردم قبل از این­که این بحث­ها از جهت ثبوتی­اش مشکل پیدا کند، برای شهید ثانی و علامۀ حلی مثل آفتاب روشن بوده است. خود علامه در منتهی این مطلب را داشتند که فرموده بودند: «این قرائت را دوست دارم و تعبیر به «اُحبّ» داشتند. من این قرائت را بیشتر دوست می‌دارم، ولی آن قرائت دیگری هم درست است». برای شیخ الطائفه هم مطلب معلوم و روشن است. در همان مجمع البیان، تبیان را نگاه کنید، می­گویند: اجماع عملی صد درصد امامیه است که طبق هر کدام از قرائات بخوانید، نمازتان صحیح است. در رکعت اول «مالک» بخوانید، در رکعت دوم «ملک» بخوانید. اصلاً مشکل نداشته‌اند. این عدم مشکل عملی ناشی از چه چیزی بوده است؟ ناشی از این بوده است که اهل البیت _{علیهم السلام} غیر از این که سبعة أحرف فرموده­اند، آن جایی هم که گفته­اند: «حرفٌ واحد»، معنی دارد. حالا صبر کنید دقیقاً تعبیر ابن­عیینه را بخوانم که دیروز راجع به آن صحبت می‌کردیم.

شاگرد: داشتید می­فرمودید که من از اول هم که با این شواهد آشنا شدم، برایم خوش­آیند می‌آمد و فرمودید: نه تنها اختلاف قرائات برایم یک نحوۀ ناخوشایندی نداشت، بلکه همین اندازه‌ای هم که بود، برای قرآن کم می‌دیدم. چطور در ذهن شما این مساله نسبت به قرآن کم بود؟

استاد: اصلاً یکی از علّت­هایی که از روز اول شارع جلویش را نگرفته است و جالب این است که تا امروز هست، این است که مفسّرین از وجوه قرائات و بحث پیرامون آن، ناخودآگاه لذّت می­برند. شما بروید و این مطلبی که عرض می‌کنم را نگاه بکنید. اصلاً ناخودآگاه یک فضایی را می­بیند. خودش را هم با یک تاریخی در زمینۀ قرائات و قرّاء می­بیند، هم با این که خود کلام ذو وجوه است. اگر به این قرائت بخوانیم، معنا این‌گونه می‌شود و اگر به قرائت دیگر بخوانیم، معنا هم تبدیل به یک معنای دیگری می‌شود؛ و لذا حتی کسانی که با این قرائات مختلف مخالفند، اگر تفسیر بنویسند، بلا ریب می­بینید که در مواضع متعدد ناچار هستند که وارد بحث قرائت شوند. مثلاً در فقه می­رسد به «حتّی یَطهُرنَ»، خُب، حالا «یَطهُرنَ» می­باشد یا «یَطَّهّرنَ»؟ «أرجلَکم» یا «أرجلِکم»؟ «مالک» یا «ملک»؟ شما یک تفسیری را پیدا کنید که این مطالب را نتواند مطرح کند. بخواهند یا نخواهند، این قرائات در متن تفسیری که بوده و هست و خواهد بود مطرح است و نمی­شود که این مباحث محو شود. لذا انسان از این ناحیه اطمینان پیدا می­کند که خود این، تازه یک ذیل کوچکی از قرآن کریم است. این مطلب، یک نشانی از ذو وجوه بودن و باطن قرآن است. اگر اهل‌بیت _{علیهم‌السلام} از بروز این مطلب جلوگیری نکردند، برای این بوده است که بگویند این چیزی که الآن در مصحف شریف می­آید و شما آن را چند جور می­خوانید، خود این چند جور خواندن، نردبانی است به سوی آن چند وجهی­ای که در باطن این کتاب قرار دارد. مطلب، یک چیز ثابت نیست که گفته بشود این مطلب را بگویید و خلاص شوید. نه، این‌گونه نیست. بلکه مطلب خیلی بالاتر از این حرفاست.

شاگرد: کلام ابن­عیینه را می­فرمودید.

استاد: دیروز اگر یادتان باشد کلام چهار تن از صحابه را تا أنس بن مالک گفتیم که متوفای نود و سه قمری بود.

شاگرد: از تابعین، زُهَری را هم خواندید.

استاد: زهری از تابعین است، متوفای صد و بیست و چهار قمری می­باشد. از کتاب سیر أعلام النُبَلاء نقل کردم که گفته بود: تقدیم و تأخیر در قرآن مانعی ندارد. در پاورقی به او ایراد گرفته بود؛ تابعی بعدی واصِل بن عطاء می­باشد که رأس المعتزله است، متوفای صد و سی و یک قمری است. تفاوت تاریخ وفات او با زهری هفت سال است. خُب، زهری از محدثین است و ذهبی برای او احترام قائل است، لذا نسبت به کلام او چیزی نگفت. امّا عامۀ اهل­سنت با معتزلی­هایشان خوب نیستند. سِیَر أعلام النبلاء جلد پنج، صفحۀ چهارصد و شصت و چهار، در وصف واصل بن عطاء معتزلی، رئیس المعتزله متوفای صد و سی و یک این مطلب را می­آورد. می­گوید: «واصل بن عطاء أَبُو حُذَيْفَةَ المَخْزُوْمِيُّ» همین‌طور مطلب را ادامه می‌دهد تا می‌رسد به این­جا که: «وَ قِيْلَ كَانَ يُجِيْزُ التِّلاَوَةَ بِالمَعْنَى». مثل حدیث که نقل به معنا می‌کنند، «كَانَ يُجِيْزُ التِّلاَوَةَ بِالمَعْنَى». ذهبی می‌گوید: «وَهَذَا جَهْلٌ». این خیلی امر جاهلانه­ای است که بگوییم قرآن را می‌شود مثل حدیث که نقل به معنا می‌کنند، نسبت به قرآن هم یک چنین رفتاری بکنند و به این شکل تلاوت بکنند.

شاگرد: در چه قرنی این حرف را زده است که ذهبی جوابش را می­دهد؟

استاد: عمدۀ عمرش در قرن اول بوده است. تابعی است و صحابه را دیده است و سال صد و سی و یک قمری هم وفات کرده است. کما این که زهری هم سال صد و بیست و چهار وفات کرده بود. ولادت­شان در قرن اول بوده است. ولادت همین واصل بن عطاء، سال هشتاد قمری بوده است و سال صد و سی و یک قمری هم وفات ایشان بوده است.

شاگرد: این را این­طور نمی­توانند جواب دهند که بحث تلاوت است، یعنی واصل بن عطاء، تلاوت بر معنا را گفته است و بحث «بما أنزل اللّه» را نقل نکرده است. یعنی به ما جواب بدهند که ایشان این‌گونه گفته است که در موقع تلاوت، آن چیزی که مهم است معنی است، نه آن چیزی که قرائت کنید، «بما أنزل اللّه» مقصود واصل بن عطاء هم نبوده است و این مطلب را به قرینۀ همین تلاوت که گفته است می‌شود استفاده کرد.

استاد: خُب، تلاوت قرآن، تلاوت قرآن هست یا نیست؟ «به معنا تلاوت کردن» یعنی چه؟

شاگرد: یعنی مثلاً همین که أقوم را أصوب بخوانیم و مرادف کلمات را به کار ببریم.

استاد: خُب، شما می­فرمایید که این معلوم است. خودش می­گوید: «من به معنی تلاوت کردم، ولی ما أنزل اللّه این نبود». شما این مطلب را می‌خواهید بفرمایید؟

شاگرد: بله.

استاد: حالا «سبعة أحرف نَزَل»، آیا این چیزی که من خواندم یکی از آن سبعة أحرف بود یا نبود و یک چیز هشتمی بود؟ همه­ی بحث ما سر این مطلب است. الآن واصل بن عطاء می­گوید: «من نقل به معنی کردم و خواندم. این نقل به معنای من یکی از این هفتاست یا یک چیز هشتمی می­باشد؟». او می­گوید یکی از این هفت تا است. می­گوید اصلاً «نَزَل علی سبعة» یعنی همین چیزی که من خواندم و نقل به معنا کردم.

شاگرد: در نقلش هم همین مطلب وجود دارد؟

استاد: ابن­عیینه تصریح می­کند. این­جا تصریح نشده است. در این­جا این چند تا نقل حالت ابهام دارد، توضیحش می­آید. الآن اگر من سریع بخوانم می­بینید توضیح خیلی خوبی می­آید. اصلاً من از خود ابن عبدالبرّ عبارت پیدا کردم، می­توانید این مطلب را در کنار روایت کافی بگذارید. حالا ببینید. اگر این­ها را در کنار هم بگذارید می­بینید دقیقاً مفسّر یک­دیگر هستند و دارد توضیح می‌دهد که آن چه می‌گوید.

شاگرد: ضمن این که حالا این­ها نگویند که مثلا منظور سبعة أحرف است، برای جمع بین آن روایاتی که می­گویند: «نزل علی سبعة أحرف» و روایاتی که سبعة أحرف را تکذیب کرده است، خوب است که بگوییم فضای آن وقت این­گونه بوده است که وجه جمعی بشود بین «إنّ القرآن نزل علی حرف واحد» با آن روایتی که می گوید: «نزل القرآن علی سبعة أحرف»؟ آیا این نمی‌تواند وجه جمع باشد یا بگوییم که مؤیّد باشد؟

استاد: اصلاً بالاتر از این است. من الآن می‌خوانم، ببینید. فعلاً فرمایش­تان را داشته باشید. البته برای این­که ترتیب به هم نخورد الآن به سراغ کلام ابن­عیینه نمی‌روم. اگر هم می‌خواهید که الآن نقل بشود، در خدمت شما هستم.

شاگرد: خیر؛ به ترتیب برویم.

استاد: الآن برویم. آن­جا که رسیدیم و بحثش که رسید، توضیحش را عرض می­کنم. این­ها را سریع می‌گویم.

شخص بعدی که متولد سال نود و سه قمری است، مالک بن أنس، رئیس فرقۀ مالکیه است. اهل­سنّت چهار تا امام دارند که مالک یکی از آن­هاست و متوفای سال صد و هفتاد و نه قمری است. چند نقل از او داریم که سریع عرض می­کنم. دو نقل در کتاب شاگرد خودش یعنی همان تفسیر ابن وهب آمده است که از او نقل کرده‌اند. یکی در جلد سوم، صفحۀ پنجاه و چهار و دیگری هم جلد سوّم صفحۀ شصت. ببینید، با شش صفحه فاصله، شاگرد خودش از مالک دو تا نقل دارد. خود ابن وهب هم متوفای سال صد و نود و هفت قمری می­باشد. استادش: مالک بن أنس متوفای سال صد و هفتاد و نه قمری است. خودش هم سال صد و نود و هفت قمری از دنیا رفته است. یعنی سال دویست قمری هم نشده بوده است که صاحب این کتاب وفات کرده است. در جلد سوم، صفحۀ شصت، حدیث صد و سی و نه آمده است: «فَقِيلَ لِمَالِكٍ أَفَتَرَى أَنْ يُقْرَأَ بِمِثْلِ مَاقَرَأَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: فَامْضُوا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ». عمر وقتی سورۀ جمعه را می‌خواند و به این آیه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَىٰ ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ۚ ذَٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ»⁴ می‌رسید به جای این­که کلمۀ «فاسعوا إلی ذکر اللّه» را بگوید، «فامضوا إلی ذکر اللّه» می‌گفت و اصلاً حاضر نبود که «فاسعوا إلی ذکر اللّه» بخواند. تا آخر عمرش هم خطبه می‌خواند و نماز جمعه می‌خواند، امّا «فامضوا» می‌خواند. خود اهل‌سنت این مطلب را دارند. می­گوید: گفتم: «می­دانیم که عمر «فامضوا» می­خوانده است و «فاسعوا» نمی­خوانده است. آیا اجازه می­دهید ما هم این طور بخوانیم؟ «فَقِيلَ لِمَالِكٍ: أَفَتَرَى أَنْ يُقْرَأَ بِمِثْلِ مَا قَرَأَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: فَامْضُوا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ»؟ مالک بن انس، استاد ابن­وهب می‌گوید: «فَقَالَ: ذَلِكَ جائزٌ؛ وَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: أنزل القرآن على سبعة أحرف، فاقرؤوا منه مَا تَيَسَّرَ مِنْهُ، مِثْلُ تَعْلَمُونَ، وَيَعْلَمُونَ». در قرآن به یک جایی می­رسید که مفاد آیه، هم با «تعلمون» و هم با «یعلمون» درست می‌شود و سازگار است. وقتی که با مفاد آیه سازگار است، پس دیگر فرقی نمی­کند و هر دو عبارت صحیح است. «

قَالَ مَالِكٌ: وَلا أَرَى بِاخْتِلافِهِمْ فِي مِثْلِ هَذَا بَأْسًا». من در اختلاف «تعلمون» و «یعلمون»، «فاسعوا» و «فامضوا» اشکالی و بأسی نمی‌بینم. سپس شاهد می­آورد. یکی از جاهایی که مالک تأیید می­کند که امیرمومنان علی _{علیه السلام} مصحف داشته است، به خلاف علمایی از اهل­سنّت که با زور می­خواهند بگویند ایشان مصحف نداشته است، این جاست و جوابی برای آن­ها است. سپس مالک می­گوید: «قَالَ: وَقَدْ كَانَ النَّاسُ لَهُمْ مَصَاحِفُ». زمان حضرت، هر کدام از صحابه به‌طور اختصاصی برای خودشان مصحف داشته‌اند. در مصحف یکی «فاسعوا» بود و در مصحف دیگری «فامضوا» بود؛ در عبارتی که الآن می‌خواهم بخوانم عبارت «ألستة» درست است که به اشتباه در اینجا «ألسنه» ضبط شده است. «وألستة الَّذِينَ أَوْصَى إِلَيْهِمْ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ كَانَتْ لَهُمْ مَصَاحِفُ». می‌گوید: عمر بن خطّاب شورایی قرارداد که شش نفر بودند. مالک می‌گوید که عینِ شش نفرشان مصحف داشتند. حالا اگر مصحف به‌معنای قرائت هم بشود که ابن ابی­داود می‌گفت، یعنی قرائت خاصّ خودشان را طبق همان چیزی که شنیده بودند داشتند و نه بر اساس اجتهادشان که حالا خود مالک و دیگران، این مطلب را توضیح می‌دهند؛ مطالبی که بیان شد برای حدیث صد و سی و نه می‌باشد.

شاگرد: در بحث قرائت عمر که مترداف­خوانی «فامضوا» به جای «فاسعوا» را داشتیم، دیدگاه عمر این بود که پیامبر _{صلّی‌ اللّه ‌علیه‌ و آله} این طور گفته است.

استاد: بله.

شاگرد: چون ما نسبت به «یعلمون» و «تعلمون» هم اختلاف قرائات داریم، لزوماً نمی­توانیم این را شاهد بگیریم بر این مطلب که اجتهاد کردن در این مطلب جایز است.

استاد: صبر کنید. این مطلب را برای مقدمه عرض کردم. لذا حدیث دوّم، در کتاب جلوتر آمده بود و اوّل بود، من آن را برای مرحلۀ دوّم گفتم؛ این حدیثی که الآن خدمت شما خواندم، حدیث شمارۀ صد و سی و نه در کتاب تفسیر در صفحۀ شصت بود؛ در صفحۀ پنجاه و چهار، حدیث صد و هفده و صد و هجده، همین نکته­ای را که ایشان فرمودند که چه بسا مقصود مالک آن است، روشن­تر می­شود که مقصود او چه بوده است که همین شاگرد خودش نقل کرده است. می­گوید: «قَالَ: وَحَدَّثَنِي اللَّيْثُ بْنُ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَجْلانَ عَنْ عَوْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ يَرْفَعُ الْحَدِيثَ إِلَى عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ أنه كان يقرئ رجلاً أَعْجَمِيًّا». ابن­مسعود داشت قرآن را به یک شخصی که عرب زبان نبود یاد می‌داد. «هَذِهِ الآيَةَ: {إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ طَعَامُ الأثيم}، فَيَقُولُ الأَعْجَمِيُّ: طَعَامُ الْيَتِيمِ». نمی‌توانست «طعام الأثیم» بگوید، به اشتباه می‌گفت: «طعام الیتیم». «فَقَالَ ابْنُ­مَسْعُودٍ: أَتَسْتَطِيعُ أَنْ تَقُولَ طَعَامُ الْفَاجِرِ». حالا که نمی‌توانی «طعام الأثیم» بگویی، به جای آن می‌توانی «طعام الفاجر» را بگویی؟ «قَالَ: نَعَمْ، قَالَ: فَاقْرَأْ كَذَلِكَ». تو از این به بعد این‌گونه بخوان: «إنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ طَعَامُ الْفَاجِرِ».

این حدیث شمارۀ صد و هفده بود. حدیث صد و هجده همانی است که الآن منظور ما بود: «قَالَ: وَحَدَّثَنِي مَالِكُ بْنُ أَنَسٍ». شاگرد او می‌گوید مالک بن أنس به من گفت: «قَالَ: أَقْرَأَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ رَجُلا: {إِنَّ شَجَرَةَ الزقوم طعام الأثيم}، فَجَعَل يَقُولُ: طَعَامُ الْيَتِيمِ، فَقَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ: طَعَامُ الْفَاجِرِ». بدل بیاور و به جای «أثیم»، «فاجر» بگو. «قَالَ: قُلْتُ لِمَالِكٍ». شاگردش می‌گوید که از مالک پرسیدم: «أَتَرَى أَنْ تُقْرَأَ كَذَلِكَ»؟ یعنی آیا ما هم می‌توانیم «طعام الفاجر» بخوانیم؟ «قَالَ: نَعَمْ، أَرَى ذَلِكَ واسعاً». خُب، ببینید آیا ظهور این حدیث در مرادف گفتن است برای شخص اعجمی، یا در این که سَماع کردیم و شنیدیم، این شنیدن را می­توانید بگویید؟ ملاحظه فرمودید؟ در ادامه ابن­عیینه هم می­آید و حرف را تمام می­کند. این­ها فعلاً شواهدی است که دارم برای شما می‌آورم و چون فعلاً دارم براساس تاریخ جلو می‌روم، سیر بحث به این صورت می‌باشد.

شاگرد: آن موقع یک فضایی بوده است، این حرف­ها را اگر با آن فضا منطبق نکنیم، ممکن است فهم­های مختلف یا بلکه غلط درست بشود. در آن زمان مگر این­طور نبوده است که وقتی قرآن یاد می­دادند، قرآن را با تفسیر یاد می­دادند؟ یعنی آن شخص داشته با تفسیر به متعلّم آموزش می داده است. یعنی مثلاً منظور من طعام بد است. یک کلمه­ای را پیدا کن که طعام بد را نشان بدهد.

استاد: «إقرَأ کذلک» یعنی تفسیر!؟

شاگرد: یعنی قرآن که یاد می­دادند، به همراه تفسیر یاد می­دادند.

استاد: پیرامون نظریۀ إقراء بحث کردیم. در مورد قرائت «مالک» و «ملک» چطور می­فرمایید؟ آن را هم تفسیر می­کردند؟! «مالک» را به «ملک» تفسیر می­کردند؟! دو معنا است!

شاگرد: قرآن نبوده است و همه شنیداری بوده­اند. ضمناً اگر کسی هم می­خواسته است که قرآن یاد بگیرد یا یاد بدهد، دنبال آن معنی بوده است.

استاد: این­که می­فرمایید دنبال معنا بوده است، آیا لفظ را با فهم معنا حفظ می­کرده است یا می­گفته است طبق آن معنایی که فهمیدی، هر لفظی که می­خواهی بگو؟ این مهم است. حالا ببینید همین کاری را که مالک کرده است، ابن­حزم او را تکفیر می­کند. اگر صرف معنا و تفسیر بود، آیا او را تکفیر می­کرد؟! ابن­حزم که متوفای سال چهارصد و پنجاه و شش قمری می‌باشد و معاصر شیخ الطائفة است، در «الإحکام فی اصول الأحکام»، جلد چهار، صفحۀ صد و هفتاد و یک می­گوید: «و من العجب أن جمهرة من المعارضين لنا وهم المالكيون قد صحّ عن صاحبهم ما نقله المهلب بن أبي صفرة الأسدي» کذا، قال کذا، سند می‌آورد که ابن­مسعود چنین کاری کرد. «قال ابن وهب قلت لمالك : أترى أن يقرأ كذلك؟ قال : نعم أرى ذلك واسعا؛ فقيل لمالك : أفترى أن يقرأ بمثل ما قرأ عمر بن الخطاب»، ابن­حزم دو جای تفسیر را با هم جمع کرده است، «فامضوا إلى ذكر اللّه قال مالك : ذلك جائز قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه وسلم : أنزل القرآن على سبعة أحرف فاقرؤوا منه ما تيسر مثل تعلمون، يعلمون. قال مالك لا أرى في اختلافهم في مثل هذا بأسا ولقد كان الناس و لهم مصاحف والستة»، این­جا درست آمده است و «السنة» نیامده است. «والستة الذين أوصى لهم عمر بن الخطاب كانت لهم مصاحف قال أبو محمد» یعنی همان ابن­حزم می‌گوید: «فكيف يقولون مثل هذا». ببینید، زمانی بوده است که دیگر معلوم بوده است که این­ها چقدر غلط است و همه چیز عوض شده بوده است. ابن­حزم برای قرن پنجم بوده است. می‌گوید: «آیا مالکی­ها حاضر هستند حرف مالک را بزنند؟ «فکیف یقولون مثل هذا أيجيزون القراءة هكذا فلعمري» اگر اجازه بدهند «لقد هلكوا وأهلكوا وأطلقوا كل بائقة في القرآن»، می‌گوید که اگر این را اجازه بدهند، قرآن دیگر از دست رفت، «أو يمنعون من هذا»، یا می‌گویند: جایز نیست که شما نقل به معنا کنید. «فيخالفون صاحبهم» یعنی مالک «في أعظم الأشياء». بعد می‌گوید که این سند «فی غایة الصحة» است. نگویید که مالک این حرف را نزده است. «وهذا إسناد عنه» یعنی مالک «في غاية الصحة وهو مما أخطأ فيه مالك». آقای ابن­حزم چطور می‌گویید که مالک خطا کرده است درحالی‌که در زمان مالک، نسبت به هم شاگردی و رفیق و استاد و همه­ی اطرافیان مالک شاهد داریم که تمام­شان همین مطلب را می‌گفتند. مالک در این عقیده‌اش تنها نبود. این همه شواهد در کنار هم جمع شده است. لذا ابن عبدالبر می­گوید که اهل العلم، همگی حرف مالک را تأیید می­کنند که حالا بعداً عرض می‌کنم، ولی ابن­حزم خیلی جالب تعبیر می‌کند. می­گوید: «و هو ممّا أخطأ فیه مالک ممّا لم یُدَبِّره لکن کان قاصداً الی الخیر و لو أنّ أمراً ثبَت علی هذا»، او بفهمد که این لوازم را دارد، «و جازَه بعد التنبیه علی ما فیه و قیام حجّة اللّه تعالی علیه فی ورود القرآن بخلاف هذا» اگر بفهمد و باز هم مالک این حرف را بزند «لکان کافراً و نعوذ بالله مِن الضلالة». یعنی کار تا جایی پیش رفته است که ابن­حزم می‌گوید: مالک متوجه نبود و إلاّ حرف او حرفی است که زمینۀ کفر دارد.

شاگرد: منشأ این کفر و تکفیر چیست؟ خُب، اشتباه بزرگی کرده است، چرا سراغ تکفیر می­روند؟

شاگرد2: خیلی اجنبی از بحث خودشان است.

استاد: اگر قائل بشود به چیزی که اساس دین را از بین می­برد، خُب، کافر می­شود دیگر؛ حالا نقل­هایی از التمهید و غیر آن داریم تا سفیان بن عیینه. یک تعبیری داریم که من الآن در یک کلمه بگویم، فردا توضیح می­دهم. ببینید کار به جایی می­رسد که از سفیان بن عیینه صریحاً سؤال می­کنند: «آیا قرائت مدنیین و عراقیین، "مالک" و "ملک"، این همان سبعة أحرف است؟» او در پاسخ، نفی می­کند. بعد از او می‌پرسند که سبعة احرف کدام است؟ یعنی او دقیقاً می­گوید این‌که حرف واحد است. می­گوید سبعة أحرف، کلمات مرادفی است که شما می­آورید. «أیّ ذلک قلتَ أجزَأک»⁵. «مالک» و «ملک» حرف واحد است. اگر مثلاً به جای «مالک یوم الدین» بگویی «صاحب یوم الدین» یا «ذو یوم الدین»، این­ها سبعة أحرف می‌شوند. حالا

این مطلب دقیقاً در کتاب التمهید موجود است و با تعبیری عین تعبیر کافی در التمهید وجود دارد. من این را می­خواستم بگویم که فردا بیشتر توضیح می­دهم. واقعاً این عبارت ابن عبدالبر عجیب است، باید درست کنار روایت کافی قرار داده شود، آن وقت کاملاً می­فهمیم که امام که می­فرمایند: «حرفٌ واحد»، مقصود چیست. در التمهید ابن عبدالبر، جلد هشت، صفحۀ دویست و نود و سه، خیلی جالب تعبیر می‌کند. ابن عبد البر می­گوید: «و معنی قول سفیان أنّ اختلاف العراقیین و المدنیین»، این که مدنیّ «ملک» می­خواند، عراقی به قرائت عاصم «مالک» می­خواند «راجعٌ الی حرف واحد»، دقیقاً دارند همان مطلب کافی را بیان می‌کنند. «أَنَّ اخْتِلَافَ الْعِرَاقِيِّينَ وَالْمَدَنِيِّينَ رَاجِعٌ إِلَى حَرْفٍ وَاحِدٍ مِنَ الْأَحْرُفِ السَّبْعَةِ». امام هم فرمودند: «کذبوا إنّما هو حرفٌ واحد». پس امام نمی­خواهند قرائات را نفی کنند و «مالک» و «ملک» را نفی بکنند. می­خواهند خروج از این حرف واحدی که ابن عبدالبر می­گوید که خودتان مرادف بیاورید را نفی کنند و این­که این مرادف آوردن را همه جایز می­دانستند. ایشان می‌خواهند این مطلب را نفی بکنند.

خلاصه و جمع‌بندی فی الجمله بحث

شاگرد: چطور می­شود «ملک» و «مالک» حرف واحد باشند؟

استاد: یعنی «نزَل مِن عند واحد». یعنی وقتی شما مرادف می­آورید، این دیگر آیۀ شماست و شما نازل کرده­اید. قرآن کلام خداست، «مِن عند واحد» نازل شده است. پس از آن حیث، حرف واحد است. یعنی در مقابل حرفِ مردم و سبعة أحرفی که حرف مردم باشد. لذا این عبارت ابن عبدالبر خیلی مهم است. دقیقاً تعبیر از حرف واحد می­آورد که اگر کنار روایت کافی بگذارید، مطلب به‌خوبی روشن می­شود و هر دو عبارت عین هم هستند و جالب این است که عبارت او از زمان معصومین _{علیهم‌السلام} ده­ها شاهد دارد. ابن­عیینه یکی از آن­هاست که معاصر اهل بیت _{علیهم‌السلام} بوده است. ابن­عیینه متوفای صد و نود و هشت قمری بوده است. یعنی حتی زمان حیات حضرت امام رضا _{سلام الله علیه} بوده است و وفات او از زمان شهادت امام _{علیه السلام} زودتر بوده است. ولادت او هم در سال صد و هفت قمری بوده است. یعنی زمان امام باقر _{علیه السلام} متولد شده است. زمان شهادت امام باقر _{علیه السلام}، ابن عیینه سنّ بالایی داشته است و برای خودش اهل کار و درس بوده است که حالا بیشتر در زمان امام صادق _{علیه السلام} بوده است. چنین شخصی این­چنین حرفی می­زند و ابن عبد البر هم دقیقاً تعبیر حرف واحد می‌کند.

و الحمد للّه ربّ العالمین و صلّی اللّه علی محمد و آله الطیبین الطاهرین.⁶

کلیدواژگان: سبعة ­أحرف، حرف واحد، اهل­بیت علیهم السلام، انس بن مالک، سفیان بن عیینة، دیدگاه ابن­حزم.