بسم الله الرحمن الرحیم

جلسات تفسیر-بحث تعدد قراءات-سال ۹۵

تفسیر قرآن کریم 95؛ جلسه­ی دوم.

تاریخ: 05/07/1395 ش.

زمان جلسه: 00:39:04

موضوع:

بسم الله الرحمن الرحیم

استاد: برای این که دیگران هم بشنوند عرض می‌کنم که آقا [شاگردی که سؤال پرسید] فرمودند که در قرائت «مالک» و «مَلِک» از قُرّاء سبعة، دو نفر، عاصم و کَسائی «مالِک» خوانده­اند، که مراجعه کردند، دیروز [دو جلسه پیش] گفتند: چهار [نفر مَلِک] و سه [نفر مالک خوانده­اند]، امروز فرمودند: پنج [نفر ملک] و دو [نفر مالک خوانده­اند]، از عشَرة هم دو تا ضمیمه می­شود؛ لذا در قرائات عشرة چهار نفر «مالک» و شش نفر «مَلِک» خوانده­اند، با همان توضیحاتی که ذکر شد.

شاگرد: حسن بصری هم «مالک» خوانده است.

استاد: یک نکته­ای هم دیروز، پس از مباحثه، یکی از دوستان که الآن تشریف ندارند گفتند که نکتۀ خوبی بود. فرمودند: در روایتی که آمده بود أبی عَمرو، «قالوا قلوبُنا غُلُف» به ضمّ لام خوانده است، مراد ابو عَمرو بصری است که از قرّاء سبعة می­باشد، لکن قرائت رایجش این نیست، بلکه در یکی از روایاتِ از او، این­گونه نقل شده است. چون هر کدام از این قرائات، راویان متعدّدی دارد. این دو راوی معروف، همان «غُلْفٌ» - به سکون لام - خوانده­اند. لذا در قرائات سبعۀ معروف، که حافظ می­گوید چهارده روایت، در چهارده روایت حافظ، «غُلُف» - به ضمّ لام - نیست، بلکه یکی از راویان از أبی عمرو بن العلاء بصری «غُلُف» - به ضمّ لام – نقل کرده است و اتفاقاً امام عسکری _{علیه السلام} هم در تفسیر منسوب به آن حضرت، اول همان را گذاشتند.

شاگرد: تعبیر مجمع البیان این است: «و رُویَت الشواذ عن أبی عمرو»¹.

استاد: «رُوی فی الشواذ» یعنی این دو تا راوی معروف و این قرائتی که در دست­ها می­باشد، نبوده است. مثلاً خود عاصِم، حدوداً سی نفر راوی دارد. ولی نزد ما دو نفرشان معروف هستند. می­گوییم حفص و ابن عیّاش. در حالی که سی نفر راوی از عاصم هستند.

شاگرد: ابن مُحَیصِن هم «غُلُف» به ضمّ لام خوانده‌ است.

استاد: او هم «غُلُف» به ضمّ لام خوانده است؟ بله. او از چهارتای شواذ می­باشد.

شاگرد 2: پس دربارۀ [بحث] «مَلِک» و «مالک» یک نکتۀ دیگر هم می­توان گفت. خَلَف وقتی راویِ یکی از سبعة است، «مَلِک خوانده است، [امّا] برای قرائتِ خودش «مالک» خوانده است.

استاد: بله. چنین مطلبی زیاد بوده است. این­ها همه شواهد روشنی است بر این که قاریان در فضای نقل، برایشان واضح بوده است که تمام این قرائات مختلف را ملک وحی آورده است. در فضای نقل این‌چنین بوده است. مثلاً وقتی می­گفته است: «سمعتُ عن فلان»، می­گفته است که او برای من گفت که استادش گفته است. استادش تا برسد به اصلِ منبع وحی که این تعدّدها بوده است. این نکتۀ مهمی است.

عدم امکان تحریف در قرآن

شاگرد: شما دیروز در آخر فرمایشتان فرمودید که اساساً دربارۀ قرآن، امکان تحریف معنا ندارد.

استاد: بله.

شاگرد: حالا اگر یک چاپخانه­ای بیاید و قرآن را به اشتباه چاپ کند، ربطی به قرآن ندارد.

استاد: کما این که قاریانی غلط می­خوانند [و این خدشه­ای به قرآن وارد نمی­کند و گفته نمی­شود که قرآن تحریف شده است].

شاگرد: بله. خُب، این یعنی مسألۀ تحریف، اساساً دربارۀ مسائل حقیقی و نفس الأمری معنا ندارد.

استاد: خیر، این بالاتر از آن است.

شاگرد: یعنی مثلاً علامۀ حلی هم کتابی دارند. خُب، حالا ممکن است که چاپخانه به‌ صورت اشتباهی این کتاب را چاپ کرده باشد یا این­که یک شخصی این کتاب را اشتباه نوشته باشد. اصلاً شأن تحریف، شأن کتابت است. در واقع بحث ما این است که آیا این نُسَخی که در دست ما هست، کسانی که این­ها را نوشته­اند یا کسانی که این­ها را گفته­اند، آیا این­ افراد در آن تحریف انجام داده­اند یا نه؟ و الّا حقیقت قرآن سر جای خودش است، حقیقت تورات سر جای خودش است و اصلاً امکان تحریف در آن حوزه معنا ندارد.

استاد: فرمایش شما مطلبی را تأکید می­کند که من ده­ها بار گفته­ام و الآن باز می­گویم؛ ببینید چرا من گفتم بحث تحریف بدون [صحبت و بحث و شناخت] این که جوهر قرآن چیست، بی فایده می­باشد؟ به خاطر همین حرف شما که خلاصه تحریف برای چیزی است که پیاده می­شود، حقایق هم که قابل تحریف نیستند، پس همه جا همین است. تمام عرض من این است که اصلاً جوهر قرآن با سایر حقایق در این فضای تحریف متفاوت است.

شاگرد: اصلاً شأن تحریف در کجا می­تواند ورود پیدا کند؟ شأن تحریف در کتاب و این جور چیزها می­تواند باشد دیگر.

استاد: مثالی که دیروز بیان کردم، بگویم شما بیایید بخشی از بدن یک انسان را تحریف کنید، یک بدن دیگری را بردارید قالب بزنید، بگویید این دست زید است. حتماً دیده‌اید که یک ترفندهایی می‌زنند و دست یک انسانی را مخفی می‌کنند. مثلاً دست از زیر عباء بیرون آمده است درحالی­که دست دیگری است و اصلاً دستِ خودش نیست و اگر عباء را کنار بزنند، می­بینند که دست برای زید نیست. زید دست خود را پنهان کرده است و یک دست دیگری زیر این در آمده است. دیگر تحریف از این روشن­تر می­شود؟! شما می­گویید این دست، برای زید نیست، پس تحریف شد! مثالی که دیروز عرض کردم چه بود؟ شما وقتی یک [سلول یک] عضو را از او می­گیرید، می­بینید می­تواند کلّ آن عضو را از آن [سلول و خزانه ژنی او] استخراج کنید. بله اگر کسی [این علم را] بلد نیست، این بدین معنا نیست که آن تحریف شد، بلکه فقط کسی بلد نیست، کما این که وقتی کتاب به چاپ غلط، از چاپخانه بیرون آمد، به معنای تحریف آن کتاب نیست، ولو کسی که خبر ندارد [این کتاب را بردارد و بخواند،] غلط می­خواند. اگر یک آیه به صورت غلط از چاپخانه بیرون آمد، کسی که خبر ندارد و آگاه نیست، به‌صورت بی‌اطلاع و بی خبر، غلط می­خواند. امّا چون او غلط می­خواند، پس قرآن تحریف شده است!! نه، معنای تحریف این نیست. شما وقتی جوهر قرآن را بفهمید، با سایر کتب مثل قواعد علامه و ... خیلی فرق می­کند. وقتی فهمیدیم جوهر قرآن منحصر به فرد است، در تمام کتب، بلکه در [تمام] حقایق دارهای وجود [منحصر به فرد است]. چرا قرآن وقتی در صحنه قیامت می­آید، آن را آن­طوری [که در روایات توصیف شده است] می­بینند؟ به خاطر این است که قرآن نسبت به سایر کتب، امتیازی دارد و ما برخی از آثار این امتیاز را در روایات دیده­ایم. لذا تأکید من این است که اصلاً امتیاز قرآن است. مثال­هایی هم که ذکر کردم برای استیناس این بود که می­شود یک چیزی باشد که هر کجا می­رود، جزو کوچکترین جزء او، همۀ جنودش، کلّ­اش با او بیاید.

شاگرد: ما در این فرمایش شما اشکالی نداریم، این فرمایش شما درست است.

استاد: پس اگر این­طوری است، هر کجا شما بخواهید بگویید تحریف، تحریف نیست، «أخطَأَ الکُتّاب» که الآن دسته بندی­اش را عرض می­کنم.

شاگرد: این مطلب را خود شما فرمودید که حالا اگر چاپخانه، اشتباه هم که چاپ کند به قرآن ربطی ندارد. فرمایش شما این بود، درست است؟ شما می‌خواهید بفرمایید که امکان اشتباه چاپ شدن آن هم نیست؟ این را می‌خواهید بفرمایید؟

قرآن، نسخه ای متمایز از سایر کتب و برخوردار از خود ترمیمی در بحث تحریف

استاد: خیر!!! عرض من این است که قرآن یک گونه­ای است که وقتی هم در چاپخانه، اشتباه چاپ شده و بیرون می‌آید، بخش دیگری از قرآن را که دارید می‌بینید [و فاقد اشتباه است]، می‌گوید این­جا [که غلط چاپ شده است، درستش] این‌گونه است و این اشتباهی را که شما الآن دارید می‌بینید، اشتباه چاپی است.

شاگرد: خُب، این تشخیص و تمییز کار هر کسی نیست و فقط اهل این کار یعنی اهل‌بیت _{علیهم‌السلام} هستند که می‌توانند این اشتباه یا اشتباهات را تشخیص بدهند. یعنی الآن ما می‌توانیم اشتباهات این‌چنینی را تشخیص بدهیم؟!!

استاد: ما جوهره را بفهمیم. این را که من عرض کردم. ما چه کار داریم که ما بدانیم یا ندانیم.

شاگرد: یک کسی ممکن است بگوید که کتب آسمانی قبلی هم همین­گونه است. یعنی مثلاً کتاب حضرت موسی _{علی نبیّنا و آله و علیه السلام} را به دست پیامبر ما _{صلی ‌الله علیه‌ و آله} بدهید، از خود تورات می­فهمد که کدام بخش آن اشتباه است.

استاد: خیر. الآن تفاوتی که در بحث ما هست، همین است که قرآن کریم این­طور است که وقتی شما از این­جا شروع می­کنید، اشتباه چاپی را خودش نشان می­دهد و خود قرآن، خود ترمیم است. خودش نشان می‌دهند که این­جا اشتباه چاپی است. چطور نشان می­دهد؟ ما که نگفتیم هر کسی از همه جای قرآن، سر در می­آورد. ما داریم می­گوییم: ثبوتاً این­طور است. شما این را تصور کنید. شما می­گویید تورات هم [این­طوری] می­باشد، صبر کنیم ببینیم این­طوری است یا نیست. فعلاً به عنوان یک ایده و فکر، حرف ما این است. البته با مثال‌هایی که عرض کردم، می­گوییم یک چیزی داریم که هندسۀ وجودی­اش، هندسۀ بَرخالی است، نه هندسۀ صحیح. مثلاً به ‌صورت ضرب یک در یک نیست، بلکه مثلاً حاصل ضرب سطح آن، یک و نیم است. وقتی می­فهمیم هندسه­اش این‌گونه است، خُب، ما هم بینش جدیدی پیدا کرده و چشم جدید باز می­کنیم، می­گوییم عجب، [قرآن] این طوری است! پس اگر یک تکه­اش را بریدند، آن تکّه­ی بعدی، کلّ هندسۀ کل را دارد نشان می­دهد. شما اگر یک مربع را تکه کردید [به شکل و صورت یک مثلث]، حاصلش مثلث است و مربع نیست، امّا در هندسه برخالی هر چه را تکّه کردید [باز هم­چنان به شکل اولیّۀ خودش باقی است] و به‌عنوان مثال مربع را نمی­توانید مثلث کنید.

شاگرد: جدول­هایی وجود دارند مثل جدول سُودوکو که یک سری اعداد را می­نویسند، مثلاً هشتاد و یک خانه [در جدول] وجود دارد. یک سری اعداد را می‌دهند. مثلاً این­که هشتاد و یک است، نه [ردیف] در نه [ردیف] درست می­شود. در هر [ردیف] نه تایی باید [اعداد] از یک تا نه باشند، هم [ردیف] افقی، هم عمودی. بعد هنگام طراحی، برخی اعداد جدول را می­نویسند، می­گویند بقیه­اش را باید خودت با توجه به این اعداد پیدا کنی. بعد اگر کسی اشتباه هم بکند، کسی که قاعده را می­داند که در هر ردیف عمودی و افقی، عدد نباید تکرار شود، می­فهمد اشتباه شده است.

استاد: [این جدول] خود ترمیم است، این جدول نشان می­دهد که این­جا، جای [درست] این [عدد] نیست.

این فرمایش شما دارد اهمیت مطلبی که من ده­ها بار تأکید کرده­ام، نشان می­دهد و بیان می­دارد که نباید از آن مطالب رد شویم. این­که من این مطلب را خیلی تکرار کردم، برای این است که این در ذهن من خیلی مطلب مهمّی است.

شاگرد: ولو خیلی از مخاطبین اشتباه بکنند؟

استاد: بله، عرض می­کنم.

شاگرد: از فرمایش شما این­طور می­فهمم که اگر فقط یک سورۀ «والعصر» درست باشد، امّا بقیۀ سوره­های [قرآن] اشتباه گفته شده باشد، همین سورۀ «والعصر» تمام قرآن را به فرمایش شما ترمیم می­کند.

استاد: بله. امّا «والعصرِ» در فضای کلام ابوفاخته [ترمیم می­کند و کارساز است].

شاگرد: بله.

استاد: «والعَصر» در فضای کلام ابوفاخته یعنی چه؟

شاگرد: «یُستَخرَج منه کلُّ القرآن».

استاد: یعنی شما با «والعصر» در یک فضایی سر و کار پیدا می­کنید که همه­اش می­شود مقطَّع و دیگر «والعصر» نیست. واو است و الف است و لام است و عین، تعداد حروف به عنوان عدد اصلی، یک چیز است، همین آیۀ شریفه یک مجموعه­ای از حروف است، عدد اصلی دارد، عدد ترتیبی دارد. عدد ترتیبی­اش یک جور آیه درست می­کند، عدد اصلی­اش [یک جور درست می­کند]. آن­ها هم آیۀ «والعصر» است. فعلاً والعصری که در یکی از سبعة أحرف با این عدد اصلی که عدد اصلی تکان نخورده است، بلکه عدد ترتیبی­اش تغییر کرده است. عدد اصلی را چه می­گفتند؟ به نظرم کاردینال می­گفتند. کاردینال، اُردینال، این واژه­ها را برایش به کار می­برند. هر آیه­ای شما در نظر بگیرید، الآن همین آیۀ شریفه، یک عدد اصلی دارد که شاید همان کاردینال می­گفتند، یک اردینال دارد که برای ما الآن در این فضا که توسط ملک وحی آورده شده است «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ وَالْعَصْرِ، إنّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ»². با این فضا یکی از نظم­هایی شده است که ابوفاخته برای ما می­گوید که می‌شود این­ها از قرآن استفاده بشود. بنا بر این شما فوراً با آن نظمی که او گفته است، اگر مطلع شوید، [می‌توانید آن اشتباهات را استخراج کنید]. حالا ما که نگفتیم همه از این نظم مطلّع هستند. ولی جوهرۀ قرآن این است. این خیلی مهم است، ثبوتاً هم سبعة أحرف را تصوّر کنیم و هم این که ریختِ قرآن، ریختِ خود ترمیم است. مثال­های متعددی دارد ولی اصل قرآن، در عالم وجود، یکتاست و نظیر ندارد. لذا آن بخشی از تورات که از شئونات قرآن است، مُهَیمِناً علیه و نسبت به آن­ها مانعی نیست، امّا آن­گونه نیست که تورات، [نسخۀ اصلیِ] خودش باشد.

شاگرد: این مطلب چه ثمره­ای در خود دعوای تحریف دارد؟ در دعوای تحریف، دعوای ما با ادیان دیگر است. می­گوییم این کتابی که در دست شماست، کتاب تقلّبی است، نسخۀ اصلی نیست امّا کتاب ما اصلی است.

استاد: الآن اگر بیایند بگویند جدول لوگاریتم طبیعی، الآن ما نمی­دانیم این جدول اصل هست یا نیست، می­گوییم خیلی خُب، ناسخ­ها بلد نبودند، امّا آن چیزی که او [مخترع جدول] در لگاریتم به دنبال آن چیز بوده است و جدول آن را نوشته است [فرمول دارد و با آن می­توان درست را تشخیص داد] یا مثلاً در نسبت­های مثلثاتی، می­خواهید تنظیم کنید که مثلاً تانژانت زاویه­های هرکدام چقدر است. جدولش هم خیلی زحمت دارد تا به دست بیاید. یا محاسبه آن عدد پی [در همۀ این موارد همین طور است] ... .

غیاث الدین جمشید کاشانی اول کسی بود که امتیاز او از ارشمیدس و دیگران [در تعیین فرمول عدد پی است]، ارشمیدس عدد پی را حساب کرد که (7/22) شده بود، امّا فرمول نداشت. او فقط محاسبه می­کرد و جلو می­رفت. این مطلب را یا در لغتنامۀ دهخدا خواندم یا در اصول الحساب که غیاث الدین جمشید کاشانی اول کسی بود که فرمول ارائه داد و گفت: عدد پی را طبق این فرمول حساب کن، جلو می­روی. خودش هم تا شانزده رقم بعد اعشار حساب کرد، تا چهارده یا دوازده رقمش را درست حساب کرده بود، امّا نسبت به بقیه­اش را اشتباه کرده بود. آیا می­شود که بگویند او عدد پی را تحریف کرد؟!! غیاث­الدین تحریف نکرده است، فرمول عدد پی، فرمولی است که نزد همه روشن است. شما هم اگر جلو بروید و محاسبه بکنید به آن می‌رسید. خود فرمول دارد خودش را نشان می­دهد، ولو خود همین غیاث­الدین که این را به ما ارائه داده و راه را برای همه باز کرده است، در یک جایی اشتباه کرده باشد. ناسخی که برای ما [نسخه را] می­آورد، «بُنیّ، أخطَأ الکتّاب»³. یکی از جاهایی که دیگر آلوسی به میدان عائشه می­رود همین‌جا است. می­گوید: نه، ما این حرف­ها را قبول نداریم. «بنیّ، أخطأ الکتّاب» [یعنی چی؟!]. خُب، کاتب وحی که معصوم نبوده است، اشتباه نوشته است. آیا «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ»⁴ یعنی کاتب را هم حفظ می‌کنیم از این که خطا نکند؟! چنین چیزی ممکن است یا نه؟ «أخطأ الکتّاب». حالا این هست یا نیست؟ نمی­دانم، این بحث جای خودش است [که باید مطرح و بحث شود]، چون سندش هم صحیح است⁵، [آلوسی] نمی­تواند [به آن پاسخ بدهد و آن را رد کند].

شاگرد: این حرف علی المبنا درست است. یعنی ما باید به قول شما قرآن را بر اساس قول پیامبر و اهل بیت _{علیهم‌السلام} قبول کنیم. یک بار شما می­گویید این هندسه برخالی و لوگاریتم، خود لوگاریتم این اقتضا را دارد.

استاد: این مطالبی که در مباحثۀ امروز دو تا خط کشیدم، مطالبی که دیروز گفتم، ادامۀ همین مطالب می­باشد.

شاگرد: حالا می‌خواهید بفرمایید.

مهندسی اطلاعات و داده‌ها یک امر بسیار ضروری

استاد: بله، من خلاصه­اش را ظرف ده دقیقه بگویم. چون مباحثه طول می­کشد، من خلاصه کنم. بعداً هم اگر مطالعه کردید، صلاح دیدید که همین بحث ادامه پیدا بکند، ادامه می­دهیم. چون بحث خوبی هم هست، ولی چون طولانی شده است، اگر خسته شده­اید و دیدید کافی است، [گذر می­کنیم] و به ادامۀ بحث می­پردازیم. حتماً برای خودتان این کار را بکنید. دو جدول درست کنید، ستون دست راست و ستون سمت چپ. دیروز این­ها را به شما گفتم و وقت تمام شد. مطلب دیگر هم این که پل بزنید. یک ستون بین این دو ستون باشد به عنوان پلی بین این دو ستون. اگر این­طور کاری انجام شد [به این نحو که] اول منابعش را جمع آوری کنید، سپس اطلاعات را مهندسی کنید [کار خیلی خوب پیش می­رود و درست می­شود].

الآن امروزه فنّ مهمی وجود دارد که به آن مدیریت اطلاعات می­گویند. مدیریت اطلاعات این است که دسته­بندی کنید. دسته­بندی کردن در مدیریت اطلاعات، بسیار مهم است. امروزه هم خیلی روی آن تحقیق انجام می­دهند. امّا یک کاری دیگری که از مدیریت اطلاعات مهمتر است، مهندسی اطلاعات می­باشد. پارسال [یا یک زمان دیگر سابقاً] یک بخشی در فضای بحث محافظت بر تبرّی و از طرف دیگر بحث تقیّه بود که چه طور این دو را جمع کنیم، اگر یادتان باشد مطالبی را آن­جا عرض کردم. امروزه مهندسی اطلاعات بالاترین حرف را می­زند و یک امری ضروری برای شیعه است. شیعه هم می­خواهد کیان اعتقادی خودش، تبرّی را حفظ کند هم وظیفه دارند که تقیه را مراعات کنند، اختلافی به وجود نیاید. چه کار بکنند؟ بعد از مدیریت اطلاعات، بهترین کار، مهندسی صحیح و عقلانی اطلاعات می­باشد. مهندسی اطلاعات چیست؟

صرفِ دسته‌بندی اطلاعات نیست. شما با منابع اولیه، گاهی با برچسب زنی، مهندسی می­کنید. این کار غلطی است. آن­ها [اهل­تسنن] هم مقابله می­کنند و در نتیجه نزاع می­شود. یک حدیث می­آورید و می­گویید این حدیث این مطلب را می­خواهد بگوید. عنوانی که شما به حدیث می­زنید عنوان شماست. آن­ها هم می­گویند از کجا این مطلب را می­گویی، این حدیث این مطلب [دیگر] را می­خواهد بگوید؛ انجام این کار و رفتن این راه غلط است. مهندسی کردن اطلاعات به برچسب زنی خود مفسِّر، امری غلط است.

بهترین راه مدیریّت اطلاعات

بهترین مدیریت این است که شما وقتی اطلاعات را جمع­آوری کردید، ذهن مخاطب را با نفس عبارات منبع، ولی با کنار هم قرار دادن [عبارات مختلف، درگیر کنید]. نگویید صحیح بخاری می­خواهد بگوید...، این کار را نکنید؛ شما عینِ عبارت صحیح بخاری را بیاورید، بگویید: نگاه کنید، این مطلبی که مشاهده می‌کنید عین عبارت این کتاب است. خودم هم هیچ چیزی نمی‌گویم. این مطلب را کنار یک مطلب دیگر بگذارید [تا ذهن خود مخاطب به نتیجه برسد و بفهمد مثلاً صحیح بخاری چه می­خواهد بگوید]. این کار بهترین راه مهندسی اطلاعات است. [کاری] حکیمانه است و فطرت تمام بشر می­گوید که این کار خوب است، ولی در عین حال، مهندسی در این کار دخیل است. یعنی [این مهم است که] شما چه چیزی را کنار چه چیزی بگذارید. مطمئن باشید اهل­سنت هم می­روند همین کار را می­کنند، ولی آنچه را که در مآل، وقتی دو سه مهندسی صورت گرفت، مثل خانه­هایی که می‌روید و مشاهده می‌کنید که نقشه­هایشان فرق می­کند، شما که ناظر هستید می­گویید: نه، این نقشه بهتر از دیگری است. فطرت بشر بعداً قضاوت می­کند. شما[ی شیعه، اطلاعات] را کنار هم قرار می­دهید، او[ی اهل­سنت] هم اطلاعاتش را کنار هم می­گذارد و هر کدام، یک بناء و یک ساختمانی را ایجاد می‌کنید. امّا انسان­ها که با فطرتشان نگاه می­کنند می‌گویند: این چه خانه‌ای است [که شمای اهل‌سنت احداث کرده‌اید!!!]. این چه است که در کنار این گذاشته‌اید؟!! بعداً می­فهمند کدام صحیح است. در هر حال مهندسی، مهندسی است. این پیشنهادی که به ذهن من آمده و دیگران هم گفته­اند، این است و اگر عده‌ای هم متکفّل آن شده‌اند که چه بهتر.

آن وقت اگر خاطرتان باشد، استناددهی معجمی می‌گفتم. شما عین عبارت را کنار عبارت دیگر قرار می­دهید، امّا این که چه چیزی را کنار چه چیزی قرار بدهیم، این خیلی مهم است.

شاگرد: این کار هم تا حدودی ممکن است مبتنی بر برچسب زنی مفسّر باشد.

استاد: بله، من به آن مستندات پشتوانه می‌گویم. ما حتماً برای مهندسی خودمان باید یک سری مستندات پشتوانه داشته باشیم. برای خودمان عنوان زنی بکنیم و تمام این­ها در سر جای خودش هست و باید انجام بشود. امّا برای برخورد با دیگران چرا ذهن و برداشت خودمان را به آن­ها تحمیل کنیم؟! ما تحمیل نمی­کنیم. خودش هرچه می­خواهد بفهمد، بفهمد. امّا مهندسی می­کنیم به این معنی که او که مطلع نیست، دو منبع خام را در ذهنش کنار هم قرار نداده است، ما [این کار را برای او می­کنیم] و کنار هم قرار می­دهیم. می‌گوییم این هست، این هم هست.

یادتان هست که عرض می‌کردم، در صحیح بخاری بگردید. سنّی که با این دیدگاه به دنبالش نمی­رود، امّا شما باید این کار را انجام بدهید. می­گویید در کلّ صحیح بخاری در دو جا این یک عبارت آمده است. کدام عبارت؟ «هذا الحیّ مِن قریش»، این گروه از قریش. خُب این دو در کجا آمده است؟ یکی جایی که حضرت فرمودند: «يُهلِكُ الناسَ هَذا الحيُّ مِنْ قُرَيْشٍ»⁶، مردم را این گروه از قریش هلاک می­کنند.

یک مورد دیگر هم در خطبۀ ابوبکر در سقیفه است که گفت: «انّما یُعرَف هذا الأمر لهذا الحیّ مِن قریش»⁷؛ خلافت فقط برای این گروه از قریش است که سزاوار است. خودتان [این­ها] را کنار هم بگذارید. در یک کتاب [یک مورد می­گوید: این گروه از قریش، مردم را هلاک می­کنند، یک مورد می­گوید: خلافت فقط برای این گروه از قریش است که سزاوار است.] این دو را کنار هم بگذارید، ما به این مهندسی صحیح و سالم اطلاعات می‌گوییم. ما این‌ها را در کنار هم جمع‌آوری می‌کنیم، بعد می‌گوییم: اگر هم می­گویید به هم ربطی ندارند، بعداً خودتان مهندسی­اش را خراب کنید. ولی ما چیزی را در متن نگذاشتیم. دو قطعه از متن را می­آوریم و کنار هم قرار می­دهیم. البته این مهندسی، غلط هایی را هم دارد، [ولی] ما که نمی­خواهیم واقعاً مهندسی غلط انجام دهیم. کسی هست که مهندسی غلط انجام می‌دهد و کسی هم هست که مهندسی درست انجام می‌دهند. ما اگر می­گوییم حق و حقانیت، می­گوییم مهندسی منابع اصیل برای رهنمون کردن ذهن مخاطبین به حقایق و لذا شاهدش هم این است بعد از این‌که مخاطب، مهندسی ما را دید، مهندسی دیگران را هم دید، مآلاً وقتی خواست بین همۀ این­ها قضاوت کند، آن منطقِ فازیِ ذهن را که همه بشر دارند، حاکم می­کند و خودش می­فهمد که این مهندسی درست می­گوید یا دیگری. این [مهندسی] بی­خودی، الفاظی که ربطی به هم نداشته­اند را به هم چسبانده است یا دیگری. این در دراز مدّت نتیجۀ خودش را نشان می­دهد.

طریقۀ طبقه‌بندی و جمع‌آوری صحیح اطلاعات برای تحقیق در مورد تحریف در قرآن

خُب، الآن در بحث تحریف که ایشان فرمودند، ببینید ما سه ستون داریم. ستون سمت راست و چپ و یک ستونِ پل که بین این دو ستون دیگر می­باشد. من الآن شماره زده­ام که خلاصۀ همه بحث­های ماست. ستون سمت راست منابعی از خود ثقلین، از روایات و از آیات که می­گوید قرآن چیست و خاصیت قرآن چیست و جوهر قرآن را تعریف می­کند. من تا اندازه­ای که دیده بودم شماره گذاشتم، بیست مورد شد که در مباحثه هم گفتیم. مواردی که وقتی درباره­ی آن­ها بحث می­کنی به وضوح نزدیک می­شوی به این که جوهر قرآن کریم چیست.

ستون سمت چپ، ادلّه­ای است که مربوط به مَصاحف است که مصاحف چطور تدوین شده­اند که همین مطالبی است که بحث تحریف قرآن را پر می­کنند که در خلاصه­ای هم که قبلاً گفته شده بود...، پارسال یک کتاب این­جا داشتیم کتاب خوبی بود، مدّتی خواندیم، «مَرویّات نَسخ التلاوة». ببینید چقدر کارها کلاسیک است. اسم کتاب «مرویات نسخ التلاوة» می­باشد. هر چه که بین این دفّتین است، برای نسخ التلاوة می‌باشد. به این می­گویند کار فنّی. امّا وقتی وارد کتاب می­شوید، اصلاً بعضی مواردش ربطی ندارد، در می‌یابید که به سختی [مربوط به] نسخ التلاوة می­شود. بعضی موارد هم اصلاً ربطی نداشت که قراءةٌ شاذّة. دیگر [موردی که] نسخ التلاوة به هیچ وجه نمی­توانست بر آن صدق بکند [می­گوییم] قراءة شاذة و آن را کنار می­گذاریم. این که نشد! ولی کتاب خوبی بود. مجموع روایات این کتاب بیست و چهار روایت بود که سند همۀ روایات را ایشان به تفصیل به صورت فنی بررسی کرده است. یعنی واقعاً نویسنده در فنّ سندشناسی، قوی، سختگیر و آگاه است، رشته­اش حدیث بوده است. غیر از آن بیست و چهار مورد، شانزده مورد روایت هم من عرض کرده بودم که حالا اگر شما دنبال این مطلب باشید، این شانزده مورد را پیش می­برید. اسم این کار ما مدیریت است و دسته بندی نیست. مدیریّت یعنی دسته­بندی کردن صحیح اطلاعات. می­دانیم این مورد را در آن ستون سمت راست بگذاریم، مورد دیگر را در ستون سمت چپ و عده‌ای را هم در ستون وسط یا پل قرار بدهیم.

ستون وسط کجاست؟ همین بحثی که ما الآن مطرح کرده بودیم که جوهرۀ قرآن کریم، بفهمیم چگونه خودش را در مصحف نشان می­دهد. همین مطلبی که ایشان فرمودند و شما هم می­فرمایید فایدۀ بحث چیست. ستون وسط چیست؟ از سبعة أحرف شروع می­شود و مطالبی که از این قبیل است. یعنی می­خواهد بگوید این جوهره که یک سری منابعی می­گفت قرآن این است، چطور می­خواهد در مصحف پیاده شود؟ این، یک سری منابعی است که این پل را برقرار می­کند. یعنی نحوۀ ظهور ظاهر در مَظهر را برای ما تبیین می­کند. قرآن یک جوهری است که ظهور می‌کند. در چه چیزی؟ در مصحف ظهور می­کند. چطور ظهور می­کند؟ به چه نحوی؟ محور این پل، قضیۀ إقراء و وحی بیانی و سبعة أحرف و ... است. پس بیست و چهار تا و شانزده تا، چهل تا در ستون دسته چپ شد. بیشتر از بیست مورد برای ستون سمت راست و موارد متعددی هم برای ستون وسط داریم. مثلاً روایتی که دیروز خواندیم که در تفسیر الامام منسوب به حضرت عسکری _{علیه السلام} بود که «وَ كِلَا الْقِرَاءَتَيْنِ حَقٌّ، وَ قَدْ قَالُوا بِهَذَا وَ بِهَذَا جَمِيعا»⁸برای ستون وسط می­باشد. این مورد از مطالبی است که نشان می­دهد اصل تعدّد قرائت در قرآن کریم، ثبوتی است. آقا [یکی از شاگردان] هم فرمودند که چطور می­شود که آن آمده است؟ اوائل که این بحث شروع شده بود، شاید قریب به بالای ده جلسه روایتی خوانده شد و توضیح ثبوتی این مطلب را دادیم که چند وجه ممکن است؟ وقتی حضرت جبرئیل _{علیه السلام} می­آمد کدام یک از سبعة أحرف را می­خواند؟ این که در قرآن داریم «إنّا أنزلناه فی لیلة القدر»، کدامِ این سبعة أحرف نازل شد؟ راجع به این مطلب مفصّل صحبت شد.

در یک کلمه اگر بخواهیم بگوییم: «نزل القرآن فی لیلة القدر جملةً واحدة مِن السماء السابع الی السماء الرابع»⁹، از سماء رابع به بعد، تقسیم شد. «وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ»¹⁰. خزائن قرآن کریم وقتی نزول می­کند، «ما نُنَزّله الّا بقَدر»¹¹. هر خزینه­ای نسبت به ما دون خودش خزینه است. نسبت به مافوق خودش قَدَر است. با یک نظم خاصی پایین می­آید، بسط پیدا می­کند، به صورتی که «نُثَبِّتُ بِهِ فُؤَادَكَ»¹².

وجود تفاوت بین وحدت در کثرت با کثرت در وحدت

«نُثبّت به فؤادک» یک مفهوم عرفی دارد که یک چیز است. امّا یک مفهوم وحیانی دارد به معنای تثبیت فؤاد. تثبیت باب تفعیل است. در تفعیل [معنای] تکثیر است، ثَبات با تکثیر. در بعضی اصطلاحات کلاسیک می­گوییم تفاوت است بین وحدت در کثرت با کثرت در وحدت. تثبیت، وحدت در کثرت است، امّا یک مقام دیگری داریم که کثرت در وحدت است و برعکس است. محوریت با بساطت است، شئونات جمعی دارد، این می­شود کثرت در وحدت. امّا یک وقت هست که محوریت با بسط است. وقتی محوریت با کثرت است، وحدتِ ساریِ در او می­شود وحدت در کثرت. وقتی روح شما داخل بدن شما می­آید، این مقامِ وحدت در کثرتِ روح است. دستِ شما با این دست فرق دارد! امّا وقتی می­گویید من، هم شنونده­ام و هم گوینده­ام، می­خواهید قوّۀ باصره و سامعه را در جانِ خودتان یک جا ببینید، این می­شود کثرت در وحدت. این­ها مقاماتشان فرق می­کند. همۀ این­ها به بهترین وجه در مراتب نزول وحی الهی وجود دارد. روایات هم که هنگامه است. وقتی شروع به دسته­بندی روایات بکنید، توضیح این مطالب هنگامه در روایات است.

حالا اگر وقت هست بعضی موارد را سریع اشاره کنم، مواردی را که مربوط به ستون سمت راست می­باشد را اشاره کنم؛ مثلاً آیۀ شریفه­ای که در ذهن من خیلی مهم است، همان اولین آیۀ سورۀ مبارکۀ شوری می­باشد: «حم عسق كَذَٰلِكَ يُوحِي»، با تأکید بر کلمه «کذلک» که راجع به آن صحبت کردیم.

آیه بعدی «الر ۚ كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ»¹³. چرا این­ها مهم هستند؟ به خاطر این که ریختِ این کتاب [قرآن کریم] را نشان می­دهد که چیست. إحکام و تفصیل، «کذلک یوحی». مقطّع بودن را اصل قرار دادن چیز کمی نیست!

آیۀ شریفۀ دیگر، «وَلَوْ أَنَّ قُرْآنًا سُيِّرَتْ بِهِ الْجِبَالُ»¹⁴، در این فضا تنوین «قرآناً» منظور ماست.

مورد دیگر «هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ»¹⁵، سپس با تفسیری که آن صحابی خاص امیرالمؤمنین _{علیه السلام}: سعید ابن علاقه، ابوفاخته ارائه داد که گفت امّ الکتاب چه است؟ گفت امّ الکتاب، حروف مقطعة می­باشد. چرا؟ «چون یُستَخرج منه القرآن»، از حروف مقطعه می­توان کلّ قرآن را استخراج کرد. خیلی حرف عظیمی بود! این مورد هم در توضیح این که ریختِ قرآن چطوری است.

مورد دیگر آیۀ شریفۀ «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُتَشَابِهًا»¹⁶، تشابه در این­جا برای فهم این معنی خیلی مهم است. «وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ»¹⁷، «هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ»¹⁸، «وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ». وقتی «لدینا» است، «أمّ الکتاب» است، امّا وقتی می­خواهد «أَحْسَنَ الْحَدِيثِ»¹⁹ بشود، حدیث بشود، می­شود «كِتَابًا مُتَشَابِهًا»²⁰. این­ها وقتی همه با هم در یک مجموعه قرار بگیرند و توضیح بدهید که جوهرۀ قرآن چیست، سپس حدیثی که در کافی بود را ضمیمه کنید که «لَهُ‏ نُجُومٌ‏ وَ عَلَى‏ نُجُومِهِ‏ نُجُوم‏»²¹. چه تعبیر عجیب و عمیقی!!! چه خبر است دستگاه این کتاب!!!، این­ها روایات بسیار مهمی است. «فَلْيَجْلُ جَالٍ بَصَرَهُ وَ لْيُبْلِغِ الصِّفَةَ نَظَرَه‏»²²، این صفت چه بود که حضرت فرمودند باید برود این­جا. «وَ عَلَى‏ نُجُومِهِ‏ نُجُوم». این از روایات بسیار مهم بود.

شاگرد: این آیات هم می­شود اضافه کرد؟ مثلاً «وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ»²³.

استاد: بله؛ این را الآن خواندم ولی یادداشت نکردم. آیۀ شریفۀ دیگر «فِي كِتَابٍ مَكْنُونٍ»²⁴، مناسب این آیه را در روایات داشتیم، حضرت فرمودند: «لَهُ‏ نُجُومٌ‏ وَ عَلَى‏ نُجُومِهِ‏ نُجُوم». همین­جا وقتی قرآن می­خواهد صحبت کند، می­فرماید: «فَلَا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ. وَإِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِيمٌ. إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ. فِي كِتَابٍ مَكْنُونٍ».²⁵ این نجوم چه مناسبتی دارد که این قسم به این بزرگی در کنار «فِي كِتَابٍ مَكْنُونٍ» بیاید؟ حدیث چه فرمود؟ «لَهُ‏ نُجُومٌ‏ وَ عَلَى‏ نُجُومِهِ‏ نُجُوم». «وَإِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِيمٌ». یعنی نجومی که مرتبط با قرآن است، واقعاً عظیم است. بله، ولو نجوم کهکشان­ها هم عظیم است. امّا آن نجومی که مربوط به این کتابی است که همۀ کهکشان­های عالم مُلک و همۀ کهکشان­های عالم ملکوت را تدوین کرده است، آن نجوم عظیم­تر است و این است که مهم است.

«مَن أراد العلم فلیُثَوّر القرآن»²⁶، در لسان العرب آمده است، در کتب دیگر هم هست. «فلیُثَوّر القرآن». تثویر یعنی چه؟ تثویر یعنی برانگیختن. اثاره یعنی یکی چیزی را که جمع است، بزنید برود، باز بشود. «فلیُثَوّر القرآن».

مورد دیگر حدیث معروف ابن عبّاس است که اگر کسی حتی بند پای شترش، «عِقال بعیرٍ»، آن افسار پای شترش را هم گم کرده باشد، «لوجدتُه فی کتاب الله»²⁷. من از قرآن آن را به او نشان می­دهم.

حدیث کافی که حضرت فرمودند: هیچ چیزی در آسمان و زمین جنت و نار نیست مگر این که در کتاب خداست. «لَوْ أَتَاكُمْ مَنْ يُخْبِرُكُمْ عَنْ ذَلِكَ لَتَعَجَّبْتُمْ»²⁸، «تعجّبتم» آن خیلی مهم بود. فرمودند اگر کسی بیاید همین چیزها را در قرآن به شما نشان دهد، تعجب می­کنید. عرض کردم که اگر تعبّدی بود که تعجبی نبود. «تعجّبتُم» یعنی چه؟ یعنی فعلاً نمی­دانید، امّا اگر بدانید می­فهمید که این کتاب محال است تحریف بشود. «لتعجّبتم»، کتابی که کلّ را به این وضوح نشان می‌دهد. لذا حاجی آقا مکرّر می­فرمودند: قرآن برای اهلش - این را هم فقط ضمیمه­اش می‌کردند که دیگر تخصص برای ما می‌شد - خودش را نشان می­دهد. خیلی تعبیر مهمی است. حتی یک دفعه من یادم هست، مثال زدند به تلویزیون، فرمودند بلا تشبیه مثل این تلویزیون [با این تفاوت که] این تلویزیون عکس را نشان می­دهد، قرآن کریم خودش را نشان می­دهد!!! خودش را نشان می‌دهد!!! این­ها تعبیرات کمی نیست برای این روایات. «لَا تَفْنَى‏ عَجَائِبُهُ‏ وَ لَا تَنْقَضِي غَرَائِبُهُ».²⁹

یک مطلب دیگری هم که قبلاً عرض کرده بودم، اشارتاً عرض بکنم و جلسه را تمام کنیم. اگر یادتان باشد راجع به سورۀ «ق» که الآن مشغول بودیم و مباحثه­اش می­کردیم، - با توجه به این که خداوند متعال برای هر حرف این قرآن حساب باز کرده است – گفتیم که در جاهای مختلف قرآن کریم حدود هجده موضع دیگر نام قوم لوط آمده است. در کلّ قرآن از قوم لوط با تعابیر «قوم لوط»، «آل لوط» یاد شده است. تنها فقط در سوره ق «إخوان لوط» آمده است و در هیچ جای دیگر از قرآن نیست. خُب، خداوند در همین‌جا هم «قوم لوط» می‌آوَرد! صحابی­ها بیایند تبدیل کنند و مرادف بگویند. اگر از پیامبر _{صلّی ‌اللّه ‌علیه ‌و آله} می­گویید، خُب باید «إخوان لوط» بگویید. امّا اگر خودتان می‌خواهید مرادف بگویید، خب هیچ، برای خودتان بگویید. خب وقتی مرادف از خودت نمی­گویید، نتیجه چه می­شود؟ می­شود عجائب، دو سوره است که حرف مقطعۀ «قاف» در اولش قرار دارد. در این دو سوره وقتی بررسی می­کنید می­بینید که تعداد «قاف» به کار رفته در هرکدام از دو سوره پنجاه و هفت عدد است. یعنی چه؟ یعنی اگر در سورۀ ق، مرادفش را برای عبارت إخوان لوط بیاورید و بگویید قوم لوط [نظم] به هم خورد و پنجاه و هشت تا می­شود. این­ها یک مطالبی است که وقتی دنبال آن می­روید می­بینید [هستند و چقدر جالب و دقیق هستند!]

[نکتۀ دیگر] در هر کدام از دو سوره پنجاه و هفت تا قاف است، دو تا پنجاه و هفت می­شود صد و چهارده. اولین حرف از لفظ قرآن و خود کلمۀ قرآن چه حرفی است؟ قاف است. قاف حرف مقطعه است. در دو تا سوره آمده است. در هر سوره­ای هم که این حرف آمده است، پنجاه و هفت بار آمده است. صد و چهارده تا تعداد قاف­های به کار رفته در هر دو سوره است. مناسب با خود حرف قافی که اول کلمه قرآن هست. این مطالب برای من نیست و این مطالب را در آن کتاب خوانده بودم. بعد هم حالا کوه قاف و این که حدید چه ربطی به کوه قاف دارد یا نه، محتملاتی است که ظاهراً آن نویسنده دیگر نگفته بود؛ منظور این است که این دستگاهی است که خداوند متعال به پا کرده است؛ «لکلّ کتاب صفوة و صفوة القرآن حروف التهجّی».³⁰ یعنی عصارۀ قرآن وقتی جمع می­شود این است. عصاره یعنی چه؟ یعنی اگر آن را باز بکنید، آن می‌شود. «آيَاتُ‏ الْقُرْآنِ‏ خَزَائِنُ‏ فَكُلَّمَا فَتَحْتَ خِزَانَةً يَنْبَغِي لَكَ أَنْ تَنْظُرَ مَا فِيهَا».³¹ مورد دیگر این است که «فَإِنَّ دَرَجَاتِ الْجَنَّةِ عَلَى‏ عَدَدِ آيَاتِ الْقُرْآنِ»³² چه تعبیر عجیبی! بهشتی که نظمِ تکوین است، تعداد درجاتش به اندازۀ درجات آیات قرآن است. ببینید، مطابقۀ کامل، تا آخر که دیگر ان شاء الله پیگیری بکنید.

شاگرد: آیا می­شود این دو آیه را به آیات­شان اضافه کرد؟«لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ»³³ و «قُرْآنًا عَرَبِيًّا غَيْرَ ذِي عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ».³⁴

استاد: بله، این­ها هم هست. «وَتَفْصِيلَ كُلِّ شَيْءٍ»³⁵ و این­ها [که گفتید] هم هست. ان شاء الله در این سه تا ستون، موارد را به بالای صد تا برسانید.

الحمد للّه ربّ العالمین و صلّی اللّه علی محمد و آله الطیبین الطاهرین.

کلید واژگان: تحریف قرآن - نظم قرآن - نظم هندسی قرآن - نظم ریاضی قرآن - خود ترمیمی قرآن - طبقه‌بندی اطلاعات - مدیریّت اطلاعات.