بسم الله الرحمن الرحیم
جلسات تفسیر سوره مباركة قاف-سال ۹۰
فهرست جلسات مباحثه تفسیر
تقریر از سایت انجمن گفتگوی علمی، در ذیل صفحه است
تقریر سابق آقای صراف، در ذیل صفحه است
تقریر جدید-فعلا نیست
******************
تقریر از سایت انجمن گفتگوی علمی:
http://www.hoseinm.ir/forum/index.php?topic=118.0
چهارشنبه ( 28 / 12 / 2011 )7/10/90-5صفر33ج102
تا دقیقه ی 6 و نیم پاسخ به یک سؤال
بسم الله الرحمن الرحیم . ( و لقد خلقنا الأنسان )
بحث در لفظ انسان بود . در ریشه ی لفظ انسان از نظر لغوی و ادبی اختلافات عجیبی شده است و از لغات پربار هم هست . هم خودش هم نزدیکانش . آیا از ماده ی انس است یا نسی ؟ هر کدام هم شواهدی دارد . در معاجم لغوی وعمولا آن را ذیل ماده ی أنس می آورند . ولی کوفیون می گویند : اصل انسان ، انسیان بر وزن إفعلان بوده که در تصغیر یاءش برمی گردد و می شود : اُنیسیان . ولی اگر آن را از اُنس بگیریم بر وزن فعلان است . مصباح المنیر می گوید : ( و الکلّ متّفقون علی انّ نونه الأخیرة زائدة ) اما معلوم نیست درست باشد . شبیه اینکه می پرسند : واژه ی شیطان از شطن است یا شیط ؟ درحالیکه احتمال دارد اصلا رباعی باشد از ریشه ی شیطن . جالب این است که در لسان العرب در ذیل این ماده چیزی نگفته ولی در جایی دیگر گفته : احتمال دارد از شیطن و رباعی باشد . این احتمال احتمال قوی ای است . انسان هم احتمال دارد از انسن باشد . راجع به انسان در قرآن ، انس و انسان وناس و اناس ، انسی و اناسی آمده است . واژه ی نسناس هم در روایات آمده است . این واژه ی نسناس ذهن را می برد به اینکه چه از انس بگیریم چه از نسی معانی نزدیک به هم هستند و نقش اصلی را همان نون و سین بازی می کنند . لذا اگر نسّ ، سنّ هم در لغت پی جویی شود خیلی خوب است . یکی از معانی رایج نسّ با سرعت سیر کردن است . باید دید چه مناسبتی با انسان دارد . مخصوصا اگرانسان را از انسن بگیریم باید روی سنّ هم تأمل شود ( من حمأ مسنون ) حمأ مسنون شده انسان . لازمه اش این است که یک حسابی برای نون دوم هم باز کنیم . به عنوان احتمال عرض کردم
ابن فارس در مقاییس گفته : أنس اصل واحد و هو ظهور الشیء و کل شیء خالف طریقة التوحش . می گوید : اصل انسان یعنی چیزی که ظاهر است مقابل جنّ که مخفی است . اُنس و استیناس به چیزی هم به خاطر ظاهر بودنش است . چون جنّ مخفی است . اما چون انسان ظاهر است ، یُستأنس به . یُقال : آنستُ الشیء اذا رأیته ( آنستم منهم رشدا ) صحاح گفته : الإنس : البشر . خلق معمولا در آیات شریفه با انسان آمده ولی در یک جا فرموده : خلق من الماء بشرا . ولی در سایر موارد استعمال بشر در قرآن با واژه ی خلق نیامده مثل أنا بشر مثلکم و نظائر آن . بشر از همان بشره به معنای پوست است و می گویند : اصل آن به معنای انبساط است . یک نحو خوشحالی . اذا بشر یعنی چیزی که روشن است ، پوست دارد و قابل دیدن است و مباشرة می شود با آن تماس گرفت مقابل جن ؟ یا به معنای انبساط است که انبساط او در صورت و پوستش جلوه می کند ؟ کاملا از صورتش می توان انبساط و انقباض روحی او را فهمید . بشارت هم از همین وادی است یعنی خبری که موجب انبساط و سرور می گردد . از التحقیق مرحوم مصطفوی دارم می خوانم . الواحد : إنسی و اَنَسی و الجمع اَناسی ( و اناسیّ کثیرا ) ( لن اکلّم الیوم انسیا ) ( یوم ندعو کلّ اناس )
نکته ی مهم قابل تامل در لغت انسان این است که : خلیل در العین فرموده است : العین : جماعة الناس و هم الأَنَس . تقول رأیت بمکان کذا اَنَسا کثیرا أی ناسا و إنسیّ القوس ما أقبل علیک : انسی کمان آن طرفی است که به طرف تو آمده . و الوحشیّ ما ادبر : طرف مقابل آن . جالب آن است که در ادامه می گوید : و إنسیّ الأنسان شقّه الایسر و وحشیّه شقّه الایمن و کذلک کل شیء . به طرف چپ هر چیزی انسی و به طرف راستش وحشی می گویند . البته برعکس هم نقل شده که به جانب راست ، انسی و به سمت چپ وحشی گفته اند
در پاسخ سوال . استاد : خود قلب در طرف چپ نیست بلکه سر آن به طرف چپ است
انسان العین هم به تصویری که در چشم می افتد و مردمک چشم می گویند
گاو را هم فقط از طرف چپ می توان دوشید .
یک احتمال در علت انسی گفتن طرف چپ این است که وقت یانسان با کسی تماس م یگیرد و برخورد می کند و مثلا با او دست می دهد با طرف چپ او مواجه است . وقتی کنار کسی را می روید طرف چپ او به شما نزدیک و با آن انس دارید . هنگام سوار شدن بر اسب و شتر و الاغ هم از طرف چپ سوار می شوند . چپ حیوان انسی است و آن طرفش وحشی است ( الوحشی من الحیوان : الجانب اللذی لا یحلب منه و لا یرکب )
یکی از حاضران : هنگام دور زدن هم به دست چپ چرخیدن آسان است به خلاف دست راست
یکی از حاضران : انسیّ القدم ما أقبل علیها و وحشیها ما ادبر منها
در پاسخ به سوال . استاد : رباعی ها معمولا ریشه ی ثنایی دارند مثل زلزل که به نظر می رسد از زلّ زلّ است . دحّ و رجّ می شود : دحرج و نیز : ( زحزح ، دمدم ، وسوس )
ادامه آیه : ( و نعلم ما توسوس به نفسه ) واضح است که در معنای لغت وسوسه یک رفت و برگشت وجود دارد . روایت هم دارد که خناس شیطانی است که مراقب است که کی بنده از یاد خدا غافل می شود ؟ تا غافل شد ، یضع رأسه علی قلبه فإذا ذکر الله خنس : تا یاد خدا می کند ، پس می پرد . در وسواس هم همین معنا وجود دارد . خنس دور رفتنش را می گوید و وسواس قاطی شدنش را . در روایت است که : الوسوسة من خارج القلب فإذا تمکّن { جا خوش کرد } فی القلب صار غیّا { دیگه وسوسه نیست بلکه خودش می شود ازجنود شیطان نعوذبالله } دسّ یعنی مخلوط کردن و آغشته کردن . با أسّ و رسّ هم ارتباط دارد . وسّ هم به معنای صوت خفیّ آمده است . یوسوس به نفسه یعنی نفسش هی با او حرف می زند یواش یواش . وس که تکرار شود می شود وسوس . دائم با خودش حرف می زند یا شیطان از بیرون دائم با او حرف می زند
اما واژه ی نفس . این واژه کابردهای زیادی دارد . در آیات هم زیاد به کار رفته است . مرحوم طبرسی آن را به معنای قلب گرفته اند
در جواب سؤال . استاد : وسواسی که به عنوان مریضی می گوییم ، غیر از این وسواسس است که آیه دارد می فرماید . اصلا دو باب است . اصطلاح شده که به آن مریضی وسواس می گویند . گاهی است که این رفتارها یک بیماری ی مزاجی می شود . نظیر جنون که در حقیقت یک نوع بیماری است . حضرت فرمودند : این که مریض است . المجنون من باع آخرته بدنیاه . حضرت هم فرمودند : راهش این است که : اذا عُصی لم یعُد
انواع نفس در آیات که خیلی هاش شؤون عرضیه ی نفس است : مطمئنة ، مُلهمة ( فألهمها فجورها و تقواها ) ، موسوسة ( همین جا ) ، حسیبة ( کفی بنفسک الیوم علیک حسیبا . البته اینجا ظاهرا نفس به معنای خود است نه نفس اصطلاحی ) ، لوّامة ، هاویة نفس صاحب هوی ( و نهی النفس عن الهوی ، ما تهوی الأنفس ) ، شحیحیة ( احضرت الأنفس الشحّ ) ، مشتهیة ( ما تشتهیه الأنفس ) ، مجادلة ( تجادل عن نفسها ) ، زکیّة ( قتلت نفسا زکیّة ) ، ذائقة ( کل نفس ذائقة ) ، رهینة ( کل نفس بما کسبت رهینة ) البته مواردی ازاین ها ممکن است به معنای خود و از بحث خارج باشد . بحث ما در مواردی است که نفس در مقابل قلب و روح و عقل به کار می رود
فرق نفس و قلب انشاء الله شنبه . مرحوم مجلسی راحع به هر یک از نفس ( در کتاب السماء و العالم ) و قلب ( در کتاب الایمان و الکفر ) بابی جداگانه و مفصل باز فرموده اند در فلسفه بین عقل و نفس فرق گذاشته اند و بحث کرده اند ( دقیقه ی 40 )
تا دقیقه 55 سؤالات متفرّقه ادامه دارد . . .
یا رقیه
*****************
تقریر آقای صراف:
7/10/1390
· لفظ انسان از نظر ادبی یک لفظ عجیبی است و اختلاف زیادی است که از انس است یا از نسی است.
معجم مقائيس اللغة؛ ج1، ص: 145
أنس
الهمزة و النون و السين أصلٌ واحد، و هو ظهورُ الشئ، و كلُّ شئٍ خالَفَ طريقة التوحُّش. قالوا: الإنْس خلاف الجِنّ، و سُمُّوا لظهورهم.
يقال آنَسْتُ الشئ إذا رأيتَه. قال اللّٰه تعالى: فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً. و يقال:
آنَسْتُ الشئَ إذا سمعتَه. و هذا مستعارٌ من الأوّل.
الصحاح - تاج اللغة و صحاح العربية؛ ج3، ص: 904
أنس
الإِنْسُ: البَشَرُ، الواحد إنْسِيٌّ و أَنَسِيٌّ أيضاً بالتحريك، و الجمع أَنَاسِيُّ. و إنْ شئتَ جعلته إنساناً ثم جَمَعتَهُ أَنَاسِيَّ، فتكون الياء عوضاً من النون. و قال تعالى: وَ أَنٰاسِيَّ كَثِيراً. و كذلك الأَنَاسِيَةُ، مثل الصيارفة و الصياقلة.
و يقال للمرأة أيضاً إنْسَانٌ، و لا يقال إنْسانةٌ، و العامّة تقوله.
و إنْسَانُ العين: المثال الذى يُرَى فى السواد،
.........
.........
كتاب العين؛ ج7، ص: 308
أنس
: الإنس: جماعة الناس، و هم الأنس، [تقول]: رأيت بمكان كذا أنسا كثيرا، أي: ناسا. و إنسي القوس: ما أقبل عليك، و الوحشي: ما أدبر عنك. و إنسي الإنسان: شقه الأيسر، و وحشيه: شقه الأيمن، و كذلك في كل شي‌ء. و الاستئناس و الأنس و التأنس واحد، و قد أنست بفلان، و قيل: إذا جاء الليل استأنس كل وحشي، و استوحش كل إنسي. و الآنسة: الجارية الطيبة النفس التي تحب قربها و حديثها. و آنست فزعا و أنسته، إذا أحسست ذاك و وجدته في نفسك. و البازي يتأنس، إذا جلى و نظر رافعا رأسه. و آنست شخصا من مكان كذا، أي: رأيت. و آنست من فلان ضعفا، أو حزما، [أي: علمته]. و كلب أنوس، و هو نقيض العقور، و كلاب أنس.
المصباح المنير في غريب الشرح الكبير للرافعي؛ ج2، ص: 651
قَالَ الْأَزْهَرِىُّ قَالَ أَئِمَّةُ الْعَرَبِيَّةِ (الْوَحْشِيُّ) مِنْ جَمِيعِ الْحَيَوَانِ غَيْرِ الْإِنْسَانِ الْجَانِبُ الْأَيْمَنُ وَ هُوَ الَّذِى لَا يَرْكَبُ مِنْهُ الرَّاكِبُ وَ لَا يَحلُبُ مِنْهُ الْحَالِبُ و (الْإِنْسِىُّ) الْجَانِبُ الآخَرُ وَ هُوَ الْأَيْسَرُ و رَوَى أَبُو عُبَيْدٍ عَنِ الْأَصْمَعِّىِّ أَنَّ (الْوَحْشِيَّ) هُوَ الَّذِى يَأْتِى مِنْهُ الرَّاكِبُ وَ يَحْلُبُ مِنْهُ الْحَالِبُ لِأَنَّ الدَّابَّةَ تَسْتَوحِشُ عِنْدَهُ فَتَقِرُّ مِنْهُ إِلَى الْجَانِبِ الْأَيْمَنِ قَالَ الْأَزْهَرِىُّ وَ هُوَ غَيْرُ صَحِيحٍ عِنْدِى قَالَ ابْنُ الْأَنْبَارِىِّ وَ يُقَالُ مَا مِنْ شَىْ‌ءٍ يَفْزَعُ إِلَّا مَالَ الَى جَانِبِهِ الْأَيْمَنِ لِأَنَّ الدَّابَّةَ إِنَّمَا تُؤْتَى لِلرُّكُوبِ و الْحَلْبِ مِنَ الْجَانِبِ الْأَيْسَرِ فَتَخَافُ عِنْدَهُ فَتَفِرُّ مِنْ مَوْضِعِ الْمَخَافَةِ وَ هُوَ الْجَانِبُ الْأَيْسَرُ إِلَى مَوْضِعِ الْأَمْنِ وَ هُوَ الْجَانِبُ الْأَيْمَنُ فَلِهٰذَا قِيلَ (الْوَحْشِيُّ) الْجَانِبُ الْأَيْمَنُ و (وَحْشِيُّ) اليَدِ و القَدَمِ مَا لَمْ يُقْبِلْ عَلَى صَاحِبِهِ و (الْإِنْسِىُّ) مَا أَقْبَلَ و (وَحْشِيُّ) القَوْسِ ظَهْرُهَا وَ (إِنْسِيُّها) مَا أَقْبَلَ عَلَيْكَ مِنْهَا.
· در مورد وسوسه:
مصباح الشريعة 79 الباب الخامس و الثلاثون في الوسوسة
قَالَ الصَّادِقُ ع لَا يَتَمَكَّنُ الشَّيْطَانُ بِالْوَسْوَسَةِ مِنَ الْعَبْدِ إِلَّا وَ قَدْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ تَعَالَى وَ اسْتَهَانَ بِأَمْرِهِ وَ سَكَنَ إِلَى نَهْيِهِ وَ نَسِيَ اطِّلَاعَهُ عَلَى سِرِّهِ- فَالْوَسْوَسَةُ مَا تَكُونُ مِنْ خَارِجِ الْقَلْبِ بِإِشَارَةِ مَعْرِفَةِ الْعَقْلِ وَ مُجَاوَرَةِ الطَّبْعِ- وَ أَمَّا إِذَا تَمَكَّنَ فِي الْقَلْبِ فَذَلِكَ غَيٌّ وَ ضَلَالَةٌ وَ كُفْرٌ- وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ دَعَا عِبَادَهُ بِلُطْفِ دَعْوَتِهِ وَ عَرَّفَهُمْ عَدَاوَةَ إِبْلِيسَ فَقَالَ تَعَالَى إِنَّ الشَّيْطانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا- فَكُنْ مَعَهُ كَالْغَرِيبِ مَعَ كَلْبِ الرَّاعِي يَفْزَعُ إِلَى صَاحِبِهِ فِي صَرْفِهِ عَنْهُ- كَذَلِكَ إِذَا أَتَاكَ الشَّيْطَانُ مُوَسْوِساً- لِيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ الْحَقِّ وَ يُنْسِيَكَ ذِكْرَ اللَّهِ تَعَالَى فَاسْتَعِذْ مِنْهُ بِرَبِّكَ وَ بِرَبِّهِ فَإِنَّهُ يُؤَيِّدُ الْحَقَّ عَلَى الْبَاطِلِ وَ يَنْصُرُ الْمَظْلُومَ- بِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ- وَ لَنْ تَقْدِرَ عَلَى هَذَا وَ مَعْرِفَةِ إِتْيَانِهِ وَ مَذَاهِبِ وَسْوَسَتِهِ إِلَّا بِدَوَامِ الْمُرَاقَبَةِ وَ الِاسْتِقَامَةِ عَلَى بِسَاطِ الْخِدْمَةِ وَ هَيْبَةِ الْمُطَّلِعِ وَ كَثْرَةِ الذِّكْرِ- وَ أَمَّا الْمُهْمِلُ لِأَوْقَاتِهِ فَهُوَ صَيْدُ الشَّيْطَانِ لَا مَحَالَةَ وَ اعْتَبِرْ بِمَا فَعَلَ بِنَفْسِهِ مِنَ الْإِغْوَاءِ وَ الِاغْتِرَارِ وَ الِاسْتِكْبَارِ حَيْثُ غَرَّهُ وَ أَعْجَبَهُ عَمَلُهُ وَ عِبَادَتُهُ وَ بَصِيرَتُهُ وَ جُرْأَتُهُ عَلَيْهِ قَدْ أَوْرَثَهُ عِلْمُهُ وَ مَعْرِفَتُهُ وَ اسْتِدْلَالُهُ بِعَقْلِهِ اللَّعْنَةَ عَلَيْهِ إِلَى الْأَبَدِ فَمَا ظَنُّكَ بِنُصْحِهِ وَ دَعَوْتِهِ غَيْرَهُ- فَاعْتَصِمْ بِحَبْلِ اللَّهِ الْأَوْثَقِ وَ هُوَ الِالْتِجَاءُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى وَ الِاضْطِرَارُ بِصِحَّةِ الِافْتِقَارِ إِلَى اللَّهِ فِي كُلِّ نَفَسٍ وَ لَا يَغُرَّنَّكَ تَزْيِينُهُ الطَّاعَاتِ عَلَيْكَ فَإِنَّهُ يَفْتَحُ لَكَ تِسْعَةً وَ تِسْعِينَ بَاباً مِنَ الْخَيْرِ لِيَظْفَرَ بِكَ عِنْدَ تَمَامِ الْمِائَةِ فَقَابِلْهُ بِالْخِلَافِ وَ الصَّدِّ عَنْ سَبِيلِهِ وَ الْمُضَادَّةِ بِاسْتِهْوَائِه
تفسير فرات الكوفي 621 [سورة الناس(114): الآيات 1 الى 6] ..... ص : 621
«775»- قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْخَيْرِ الْمِقْدَادُ بْنُ عَلِيٍّ الْحِجَازِيُّ الْمَدَنِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْعَلَوِيُّ الْحَسَنِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا فُرَاتُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي [ثنا] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ الْأَحْمَسِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مَرْوَانَ عَنِ الْكَلْبِيِّ عَنْ أَبِي صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ يَقُولُ يَا مُحَمَّدُ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ [يَعْنِي بِخَالِقِ] [فخالق] النَّاسِ مَلِكِ النَّاسِ إِلهِ النَّاسِ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ مَعَهُ مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ يَعْنِي الشَّيْطَانَ الْخَنَّاسِ يَقُولُ يُوَسْوِسُ عَلَى قَلْبِ ابْنِ آدَمَ فَإِذَا ذَكَرَ [ركن] ابْنُ آدَمَ اللَّهَ [لله] خَنَسَ مِنْ [فِي] قَلْبِهِ فَذَهَبَ ثُمَّ قَالَ الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ يَدْخُلُونَ فِي صُوَرِ الْجِنِّ فَيُوَسْوِسُونَ [فيوسوس] عَلَى قَلْبِهِ كَمَا يُوَسْوِسُ عَلَى قَلْبِ ابْنِ آدَمَ وَ يَدْخُلُ مِنَ الْجِنِّيِّ كَمَا يَدْخُلُ مِنَ الْإِنْسِيِّ وَ هَاتَانِ السُّورَتَانِ نَزَلَتَا عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص حِينَ سُحِرَ وَ أُمِرَ أَنْ يَتَعَوَّذَ بِهِمَا
· نفس در آیات شریفه با اتصافات گوناگونی آمده: نفس مطمئنه، نفس لوامه، نفس ملهمه، نفس موسوسه، (نفس حسیبه)، نفس هاویه، نفس شحیحه، نفس مشتهیه و ...
· فرق نفس و قلب و روایاتش