بسم الله الرحمن الرحیم

جلسات تفسیر سوره مباركة قاف-سال ۹۰

تفسیرق، جلسه 21؛ 2011.06.22

بسم الله الرّحمن الرّحیم

تناسب طبیعی حرف و معنا

استاد: … چطور می گویید حقیقت ناب، در ذهن بیاید می شود فلان، در خارج بیاید می شود فلان .یک حقیقت است که در ظرف های وجودی مختلف وجود خودش را نشان می دهد. آن حقیقت وقتی می خواهد به لفظ بیاید با این حالت و فرم خودش را نشان می‌دهد. پس نه اینکه این، دالّ بر آن است. بلکه این، خود آن است ولی در این موضع. این حرفی غیر از دلالت و اشاره است. اینکه می‌گویم خودش است منظورم این است در مورد وجود کتبی هم همین است.

آن کتبی که پشتوانه وحی دارد، می گوییم آن قاف لفظی اگر بخواهد در موطن نقوش و کتابت خودش را نشان دهد این است؛ با پشتوانه وحی و و....

اما آن­که پشتوانه دارد می گوییم اگر آن قاف بخواهد مرسوم بشود می شود این. یعنی یک نحو رابطه و تناسب طبیعی این با آن داشته باشد.

مواضعه حرف و معنا

شاگرد: منافاتی ندارد که ممکن است که رابطه تکوینی وجود داشته باشد مثلا حرف قاف با یک حقیقتی رابطه تکوینی داشته باشد امّا در وضع برای یک معنای دیگری...

استاد: بله، أحسنت. ما در وضع دستمان خیلی باز است. می توانیم همین جا بین اشیاء مختلف مواضعه قرار دهیم. بین این میکرفون با این کتاب مواضعه قرار دهیم، مقارنه. به صورتی که هر کسی این میکروفون به ذهنش بیاید این کتاب هم به ذهنش بیاید. همانی که آقای صدر در حلقات هم مثال می زد به مالاریا و یک شهر. می گفتند یک کسی رفته در یک شهری و آنجا مالاریا گرفته است. بین این شهر و مالاریا رابطه ای نیست امّا چون آن جا او مالاریا گرفته، بین این شهر و مالاریا در ذهن او رابطه ای بر قرار شده است. رابطه ای قرار دادی به این معنا که زمینه ای شده است که این دو با هم مواضعه پیدا کنند.

تا می گوید مالاریا اون شهر یادش می آید و بالعکس. و حال آنکه رابطه تکوینی ندارند. لذا ما بعد از اینکه این مطلب را فهمیدیم، در مواضعه دستمان باز باز است و عملا هم همین طور است.

حروف مقطعه در کلام مرحوم صدوق

دیروز درباره یک احتمالی که چند روز قبل مطرح شده بود بحث کردیم و آن اینکه راجع به کلّ حروف مقطّعه و بخصوص حرف ق که بحث ما راجع به آن است. یک روایت دیروز گفتم که اهمیّت این حروف را رساند و اهمیّتش هم این بود که انبیاء سابق که بشارت می دادند که آخرین پیامبر می آید، آن خصوصیّت کتاب مبارکه ایشان را می گفتند: «یأتی بکتاب بالحروف المقطّعة¹»؛ یعنی این قدر یک فصل ممتاز قرآن را، این ها این قرار می دادند. پس معلوم می شود که اهمیّت دارد. -در روایات دیگری بعد از ظهری نگاه می کردم چند تا همین طور دید، بعضی هایش یادم می رود- خلاصة این اهمیتش بود.و به دنبال این، وجوه متعدّدی را که در روایات آمده بود و مفسّرین بیان کرده بودند برای حروف مقطّعه. مثلا راجع به اینکه این حروف همین هایی است که همه بلد هستید و قرآن هم همین حروف است. پس مثلش را بیاورید. این، در روایت هست. این وجهی که بود، در روایت به عنوان یک وجه آمده است. امّا آنکه این ها هلهله می کردند، در کلام مرحوم صدوق در اکمال الدّین. آمده است.

مرحوم مجلسی در جلد، 92 بحار چاپ اسلامیّه صفحة، 381 از إکمال الدین می آورند به همین بیان که این ها صبر کنند و گوش کنند. حروف مقطّعه طوری می آید که مقطع است. جلب نظرشان بکند. طوری که بگوید یعنی چه این حروف مقطعة! این را مرحوم صدوق آورده اند. می تواند روایت نباشد ولی چون آن ها مأنوس با روایات بوده اند، می تواند در روایات هم این وجه آمده باشد. ولی بیان خیلی زیبایی ایشان دارند.

«وَ كَانُوا لَا يَسْتَطِيعُونَ لِلْقُرْآنِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي أَوَائِلِ سُوَرٍ مِنْهُ اسْمَهُ الْأَعْظَمَ بِحُرُوفٍ مَقْطُوعَةٍ وَ هِيَ مِنْ حُرُوفِ كَلَامِهِمْ وَ لُغَتِهِمْ وَ لَمْ‏ تَجْرِ عَادَتُهُمْ‏ بِذِكْرِهَا مَقْطُوعَةً -اینجور چیزی نشنیده بودند- فَلَمَّا سَمِعُوهَا تَعَجَّبُوا مِنْهَا وَ قَالُوا نَسْمَعُ مَا بَعْدَهَا تَعَجُّباً فَاسْتَمَعُوا مَا بَعْدَهَا²». پس آن وجهی که صحبت شد در اکمال الدین صدوق آمده است. آن روز که آقایان گفتند، عرض کردم که من ندیدم، آن روز برخورد کردم گفتم بگویم، این هست.‏خب بحث ما دیروز از این جا شروع شد، این ها وجوهی برای این حروف گفته اند و این وجوه علی ای حال نمی شود گفت همه اش باطل است.

ارزشگذاری وجوه در حروف مقطعة

اگر همه اش را نگوییم حقّ است جزماً وجوه حقّه ای در این ها می باشد که یک وجه فقط نیست و روی آن مبنایی که مقصود باشد تمام حقوق حقّه و استعمال لفظ در اکثر معنای واحد جایز باشد، این وجوه همه جای خودش را دارد. فقط آن­که دیروز مطرح شد این بود که این وجوه را اگر ارزش گذاری کنیم بعضی هایش اعلی الوجوه می باشد، بعضی هایش اسهل الوجوه است. بعضی هاش امتن الوجوه است. بعضی هایش أوضح الوجوه است و بعضی هایش أنزل الوجوه است که ساده ترین وجه است.

سوالی که بود این است که طبیعی ترین وجه کدام است؟ یعنی آن وجهی که خیلی نیازی به ضمّ ضمیمه ندارد.طبیعی ترین وجهی که در آیه شریفه ق می تواند محتمل باشد چه احتمال می باشد؟

طبیعی ترین وجه معنایی قاف

من عرض کردم احتمالا طبیعی ترین وجه ولو اعلی الوجوه هم نباشد -دیروز گفتم اغمض الوجوه این نیست. معلوم است این طبیعی ترین وجه است- ولی یکی از وجوهی است که به چیز دیگری بند نیست که منظور این باشد که از قاف خود ق منظور باشد. به این معنا که خود ق یک حقیقتی از حقایق بسیط عالم خلقت است.

این لفظ ق را هم که می گوییم دالّ بر او نیست. همینی که آقا گفتند الآن. -دیروزهم من گفتم باز هم صحبت می کنیم-.

قاف یک حقیقت در مواطن مختلف

ما نمی گوییم قاف دالّ بر آن است. ما می گوییم یک حقیقت است که در مواطن مختلف خودش را نشان می دهد. مثل طبیعی انسان که در موطن ذهن خودش را نشان می دهد. در خارج خودش را نشان می دهد. در کتابت خودش را نشان می دهد. موطن است. ولو در این مواطن مأنوس ما یک مقداری تفاوت دارد. ما می گوییم یک حقیقت است که اگر در ظرف لفظ بیاید، می شود همین. خودش می باشد. نه اینکه ما یک ق گفتیم دالّ بر آن است. فلذا رابطه وضعی را در این جا دیگه قبول نداریم به این معنا که صحبت بود. و همچنین در کتابت. کتابتی که با پشتوانه وحی باشد؛ می گوییم قاف یک حقیقتی است که با پشتوانه وحی می گوییم اگر آن بخواهد نقش بشود می شود این. یعنی ما دیگر مجاز نیستیم که قاف را هرجوری که خواستیم بنویسیم. -یعنی مجاز این گونه- ولو دست قرارداد و مواضعه باز است. هر جور می خواهید ق را بنویسید. لفظش را تغییر بدهید. اسمش را تغییر بدهید. این ها مانعی ندارد. چیزی نیست که محال باشد. امّا این دیگر پشتوانه وحی به این معنایی که می خواهیم بگوییم ندارد. این­که ما می گوییم آن حقیقتی است که وقتی خودش می آید در این موطن، اینجوری خودش را نشان می دهد.

شاگرد: بحث فرد و طبیعتی که فرمودید...

استاد: آن هنوز مانده است. آن را می رسیم. بعضی بحث ها را اشاره می کنم بذرش در ذهنتان کاشته بشود و تأمّل کنید. آن یک بحث قشنگ است که هنوز کار نداریم.

شاگرد1: اگر در لفظ بخواهد بطور طبیعی خودش را چنین نشان بدهد به کتابت طبیعی بدون پشتوانه وضع نمی شود.

استاد: بله، حالا می رسیم. این حالا یک حال ادّعایی دارد که خرده خرده تصورش بشود، خرده خرده ببینیم این ممکن است؟

شاگرد: بدون نیاز به وضع.

حروف نورانی و ظلمانی

استاد: بله، بدون نیاز به وضع. پس ببینیم خرده خرده ممکن است یا نه؟ من دارم فعلا به عنوان یک ادعا می گویم. -این ها مقدمه است برای نزدیک شدن به این حرف ها- ولی سوالی که مطرح شده بود این بود که آیا این حروف مقطعه که چهارده تا هستند، چهارده تا هم حروف ظلمانی اند که می شود 28 حرف عربی. آیا حروفی غیر از این ها هم داریم در آن بسائط اولیّه یا نه؟

بسائط اولیه در حروف

دیروز خلاصه اینجوری توضیحش را عرض کردم، گفتم: کلام را یک چیزهایی تشکیل می دهند. یک چیز هایی دست به دست هم داده اند کلام را درست کرده اند. وقتی می گویید، قام زیدٌ می گوییم از چی تشکیل شده است؟ می گوییم، از قام و زیدٌ تشکیل شده است. بعد می گوییم، قام خودش از چی تشکیل شده؟ می گوییم از قاف و الف و میم تشکیل شده است. امّا وقتی می گوییم قاف ازچی تشکیل شده؟ دیگر می گوییم، قاف خودش می باشد. ق از حروفی است که عنصر است. اصل است از او چیزهایی درست می شود ولی چیزی او را درست نکرده است. نمی شود گفت با دو تا الف با دوتا... هیچی، قاف کنار واو است کنار الف است. یک چیز روشن واضح است.

حروف اولیه در تکوین

همین طور که در عالم مُلک بود که می رسیدند به یک چیزی که عنصر بود، همه ترکیبات دیگر را این درست می کرد ولی خود او را چیزی درست نکرده بود. جزء نداشت. علی الفرض اینکه عنصر به آن معنا داشته باشیم. عالم خلقت هم از صدر تا ذیل، -همین طور از بسائط است- نه فقط عالم ملک و اجسام، بلکه عالم برزخ، ملکوت، جبروت و همه عوالم خلقت.

آیا ممکن است عوالم خلقت که این همه مظاهر دارد، یک چیزهایی این ها را درست کرده باشد؟ همین طور که در کلام این را گفتیم.

اگر این کلمات تدوین آن تکوین باشند. همین حرف ها را آن جا هم می زنیم. می گوییم در تکوین یک عناصر و حقایق اولیّه ای هستند که آن ها مستقیماً با «کُن» ایجاد شده اند. امّا حقایق بعدی همه توسط این ها درست می شوند. این احتمال اگر درست باشد و سر برسد معنایش این است که ما در نظام خلقت هم یک حروف اولیّه داریم. حروفی که خودشان بسیط اند و همه چیزهای عالم از این ها درست شده است و خودشان از حقایق اند. وراء حقایق مادّی و برزخی و جبروتی و همه این ها. رتبه ای دارند وراء این ها.

خب اگر این حرف درست باشد معنایش این می شود که شما روی هر چیزی دست بگذارید بهره ای از این حروف و از این حقایق کلیه باید در آن ببینید. یعنی اگر یک حقیقت بسیطه ای باشد مثلا باء می باشد. این باء باید با حاء، غین - غین بسیط حقیقی اش منظورم است - آن حقیقتش دست به دست هم بدهند و یک معنایی درست کنند. این یک فرض و مدّعی است که باید ببینیم که شواهد عقلی یا نقلی برایش پیدا می شود یا نه. این به معنایی که بسائط کلیه باشند.

تحلیل معانی به بسائط کلیه

این بسائط اولیه در مواطن مختلف خودشان را نشان می‌دهند. که من اشاره می کنم و بعدا بر می گردیم. مثلاً در عالم وجود ذهنی، در عالم معانی می توانیم ما دسته بندی کنیم. دسته بندی خیلی روشن. -حالا نمی دانم حالایی ها هم درباره این معناشناسی که متأخرین خیلی بر آن زحمت کشیده اند، این ها را دسته بندی کرده اند یا نه؟ - این سالها در ذهنم می باشد که معانی می توانند یک بسائط کلّیه داشته باشند. یک چند تا مختصر و تمام معانی بعدی برگردد به این ها تمام این ها. هر معنایی که شما با آن مواجه شدید که یک معنای مدرِک عقلانی می باشد، وقتی تحلیلش کنید بر می گردد به چند تا متقابلات واضح. مثلاً متقابلاتی از قبیل جمع و فرق، فصل و وصل، حرکت و سکون. یک چیزهای خیلی ساده. که وقتی شما یک فعلی را می گویید، می بینید در دل این فعل، ترکیبی از آن چند تا معنای کلّی باهم شده اند که این شده اند. این یک حرف است! مثلا هر فعلی، ضَرَبَ، فَعَلَ، قَتَلَ و.. این ها معانی اش را همه درک می کنیم، اگر کالبد شکافی کنیم این معنا را، می بینید چند تا معنای بسیط با هم ترکیب شدند، شده اند شُکر که اگر این معانی باز شود می بینید بله چند تا معنای بسیط به شکل خاصّی با همدیگر ملاحظه شده اند، شده شُکر. شد قتل و...این ظهور آن معانی بسیطه در عالم معانی می باشد.

معانی بسیط و ترکیب معانی

یعنی فرض می گیریم که واقعا معنا اینجوری می باشد. معنا ها قابل تحلیل اند تا یک جایی می رود که به چندتا معنای بسیط ابتدایی می رسد. آن ها را بر می داریم، پیوسته با هم ترکیب می کنیم. هزار ها معنا از همین ها پدید می آید. که اگر ما به این معانی اولیه بسیطه دست پیدا کردیم.... این هم از کجا در ذهن من آمده بود؟ از این جا بود که بعضی از جاها بود در لغت که فکرش را می کردم، مواردش را می دیدم، ذهن، خواهی نخواهی می رفت سراغ این ها که می دیدی این حالت جمع و فرق، قبض و بسط...قبض و بسط با جمع و فرق خیلی فرق می کند. قبض و بسط از آن هایی بود که قشنگ به ذهن می آمد، قبض و انقباض و بسط و انبساط یک معنایی است که با وصل و فصل و همه این ها فرق دارد. امّا دو تا معنای مقابل هم است که یک گروه ثنائی بسیط تشکیل می دهد.

حالا ببینید با این قبض و بسط که دوتا معنای بسیط هستند، چقدر می توانید معناها را رنگ آمیزی کنید. یک معنایی که شش تا جزء دارد، یک جزء هفتم هم به آن اضافه می کنید بهره ای از این قبض و بسط- حالا یا قبضش یا بسطش - به این تزریق می کنید. یک معنای جدید می شود. لذا در معانی هم این ممکن است.

علی ای حال این یک فکر دوری نیست شاید که همین طوری که در حقایق عالم این باشد،در معانی هم باید اینجوری باشد.

شاگرد: ربطی به اشتقاق هم دارد این بحث؟

استاد: بله، خیلی مربوط به هم می باشد. به الفاظ هم مربوط است. به کتابت هم مربوط است.

شواهد روایی حروف، بسائط عالَم

حالا به آن سوأل دیروز برسیم، همه این ها خرده خرده هر چی من به ذهنم است شواهدش را بیان می‌کنم. مهم این است که شواهدش را ذکر کنیم و تأمل کنیم. سوال این بود حالا اگر این درست باشد که این بسائط، حروف عالم اند. شاهدی اصل این حرف دارد یا ندارد؟ دیروز دو شاهد عرض کردم. یکی روایت در اصول ستّه عشر بود که خود حضرت صادق سلام الله علیه، -زرارة در این فکر ها نبود- به ذهن زراره انداختند. فرمودند «إنّی لأعلم أوّل شیء خُلِق³». عرض کرد، «فما هو»؟ فرمودند: «الحروف». حروف اوّل ما خلق الله هستند.یک روایت دیگری هم در مباحثه امام رضا سلام الله علیه با عمران صابی که حضرت فرمودند: اوّل مخلوق،حروف می باشد. ابداع و مشیّت و این ها، که البته دیروز آقا مطرح کردند که تحف العقول بجای ابداع، کلمه توهّم دارد. ظاهرا نسخه صدوق غالب است. نمی دانم باید بحث جدا کنیم که چطور شده در تحف العقول بجای کلمه ابداع، کلمه توهّم آمده است. خیال می کنی که به ریخت کلماتی که معصومین می‌گویند این نمی خورد - آخر کارخانه ای دارند و برای کسی که مأنوس است کلماتشان معلوم است - چطور شده در تحف بجای کلمه ابداع، توهّم آمده نمی دانم! خلاصه روایت دوّم نیز شاهد این بود که اوّل مخلوق را، آن بسائط اولیّه را حضرت إمام رضا سلام الله علیه فرمودند. روایت خیلی جانانه! قابل بحث است. بعدا هم برمی گردیم.

حقائق بسطیه عالَم 28 حرف یا بیشتر

سوال انتهایی این بود که آیا اگر عالم یک حقایق بسیط ابتدایی دارد، همین 28 تا حرف عربی است؟ یا بیش تر است یا کمتر است؟ دلیلی بر هر کدام داریم یا نه؟ روایات متعدّد دارد که اسم اعظم 73حرف می باشد و این 73 حرف به انبیاء هر کدام تعدادی داده شده و به اهل بیت علیهم السّلام 72تایش داده شده و یک حرفش نه، که استأثره الله لنفسه. می گوییم، اسم مستأثر که فقط مخصوص خداوند است.

سوالی که در عالم طلبگی ما به ذهن می آمد و مطرح شد این بود که این 73 حرف غیر از این 28 حرف عربی می‌باشد؟ یا چند تا دیگر به آن ضمیمة شود و تا 73 تا حرف های جدیدی می باشد که ما اصلا خبری از آن نداریم؟

دیروز عرض کردم مثل بچّه کلاس اوّل که هنوز معلّم ف را به او درس نداده است فلذا هر کلمه ای که درآن ف می باشد را او سر در نمی آورد. حالا هم 73 حرف اسم اعظم حروفی دارد که به گوشمان هم نخورده، سر درنمی آوریم؛ و هر اسمی که مشتمل بر این حروف است را ما از آن سر در نمی آوریم زیرا ما فقط 28 تاش یا 33 تاش را بلدیم.

یا اینکه این 73 حرف، حروف بسیطه حقایق عالم، آن حقایق اوّلیّة، تعداشان این 28 تا می باشد یا33 تا می باشد نه 73 تا. و 73 تا تکرار همین ها می باشد. 28 حرف ترکیبات مختلفش می شود 73 حرف؟ این سوال خوبی بود. حالا من می خواهم شواهدی بیاورم برای اینکه وجوهی در ذهن شریفتان باز بشود. -ببینیم که آخر کار جواب این سوال چه باید بگوییم.-

اسم اعظم در امّ کتاب

یک روایتی که شنیدید، معروف است و هم جالب و هم قابل تأمّل است که چند جای بحار هم آمده است این است ج92 ص381 چاپ اسلامیة. البته داشتم این مطالب را این جا می دیدم، یک روایت هم از معانی الأخبار برخورد کردم که ربطی به بحث ما ندارد ولی دیدم واقعا چه تعبیراتی که مرحوم صدوق را وادار کرده توضیح بدهند.

در معانی الأخبار سند آوردند از امام کاظم سلام الله علیه «قَالَ الصَّادِقُ ع‏ الْقُرْآنُ‏ كُلُّهُ‏ تَقْرِيعٌ وَ بَاطِنُهُ تَقْرِيبٌ‏». قال الصدوق رحمه الله: يعني بذلك أنه من وراء آيات التوبيخ و الوعيد آيات الرحمة و الغفران. درباره این توضیح مرحوم صدوق،خیال می کنی که یک نحو تأویلی ایشان کرده است. این روایت از آن روایت ها است! چون من در صفحه ای که می دیدم این روایت بود گفتم که شما هم شنیده باشید. «الْقُرْآنُ‏ كُلُّهُ‏ تَقْرِيعٌ وَ بَاطِنُهُ تَقْرِيبٌ⁴». شاگرد: ترجمه اش چی می شود؟

استاد: قرآن تمامش کوبیدن است و باطنش نزدیک کردن است. این، خیلی مضمونی است. قابل فکر. علی ای حال روایتی که مربوط به بحث ما می باشد این است که الثواب الاعمال روایت 13 صفحة 381. «قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‏ اسْمُ‏ اللَّهِ‏ الْأَعْظَمُ‏ مُقَطَّعٌ‏ فِي أُمِّ الْكِتَابِ⁵». خدای متعال اسم اعظم خودش را در سوره حمد، به صورت مقطّع آورده است. این روایت شاهدی می شود برای جواب این سوال دیروز ما. می خواهم بگویم چه بسا به ذهن کسی بیاید که سوره حمد که حروفش معلوم است. وقتی حضرت می فرماید: اسم اعظم مقطّع در همین سوره مبارکه می باشد یعنی اسم اعظم از این حروف بیرون نیست. این یک شاهد برای اینکه حقایق عالم در همین حروفی است که ما می دانیم. بیش از این نیستند. خود حروف هم بیش از این ها نیستند اما اسم اعظمی که 73 حرف است ممکن است تکرار این ها باشد، ترکیباتی از این ها باشد.

حرف فاء و سورة حمد

شاگرد: کمتر از این 28 تا حرف می باشد.

استاد: یعنی آیاتی هست که تمام حروف 28 تا را دارد. اما سوره حمد همه اش را ندارد. بله، در آن روایت دارد که همه حرف در سوره حمد هست الّا فاء لأنّ الفاء من الآفة و حال آنکه سوره حمد می خواهد سرتا پا شفاء باشد. این روایت در دعائم الاسلام می باشد. در حروف مقطّعه خود فاء نمی باشد. چهارده تا حرف نورانی، فاء جزو آن حروف نیست بلکه فاء جزو حروف ظلمانی است. یعنی در حروف مقّطعه نیامده است. ولو در بیّناتش هست. کاف، حاء عین قاف، فاء در بیناتش می آید. وقتی اسمش را می گوییم فاء می آید ولی خود زُبُر فاء به عنوان ف، حروف مقطعه نیامده است.

یک روایت دیگر از تفسیر قمّی همین جلد ص 376 روایت 5 حضرت فرمودند: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ- حم عسق‏ هو حروف‏ من‏ اسم‏ الله‏ الأعظم‏ المقطوع يؤلّفه رسول الله أو الإمام صلی الله علیهما فيكون الاسم الأعظم الذي إذا دعا الله به أجاب.» این از تفسیر قمی.

نظیر همین که شبیه این که چه طور اسم اعظم مقطع در سورة حمد است. این شاهد دوم می گوید اسم اعظم در این حروف نورانی مقطعة قرآن موجود است. «من حروف اسم الله اعظم المقطوع»، باز در اکمال الدین مرحوم صدوق که عبارت خودشان بود «و قد غيّب‏ الله‏ تبارك و تعالى اسمه الأعظم الذي إذا دعي به أجاب و إذا سئل به أعطى في أوائل سور من القرآن⁶».شاگرد: سند برای این ها نیست.

استاد: این جا عبارت خود ایشان می باشد کما اینکه در کمال الدین هم عبارت خودشان می باشد. ولی هست. چه بسا دنبالش بگردید.

شاگرد: دو جا آمده یکی در تفسیر قمّی است و یکی هم در بحار می باشد. و بحار که از تفسیر قمّی نقل کرده و تفسیر قمّی هم زیرش حدیث را آورده است.

استاد: بله، تفسیر خودشان. إکمال الدّین هم عبارت خود صدوق می باشد. ببینید، «و قد غيّب‏ الله‏ تبارك و تعالى اسمه الأعظم الذي إذا دعي به أجاب و إذا سئل به أعطى في أوائل سور من القرآن⁷».ولی در حافظه ام هست که روایت هم هست. این بزرگواران همین طوری از خودشان نگفته اند بلکه از روایت استفاده کرده اند. ولی الآن پیدا نکردم. -حالا یادداشت دارم نمی دانم- اگر بتوانید یک واژه دیگر شبیه همین را بزنید که روایتش را هم پیدا کنید خیلی خوب است. علی ای حال این مفادی که در ذهن من بود. این هم می شود شاهد دوّم برای اینکه اسم اعظم بین همین حروف چهارده گانه،حروف نورانیِ حروف مقطعه می باشد. پس غیر این ها نیست دیگر.

73 حرف در روایات

حالا شاهد برای اینکه چه بسا حروفی هستند غیر این هایی که ما با آنها مأنوس هستیم، به گوش ما نخوره، ما خبر نداریم از آن ها. 28 تا 33 تا شد. می شود حروفی که ما نمی دانیم. آیا شاهدی برای آن ها هست یا نیست؟ محتملات دیگری که بحث طلبگی است. من یک روایت دیدم که خیال می کنم اشعار داشته باشد و خیال می کنم که اشعارش بد نباشد، دالّ بر اینکه اینچنین است. در بحار ج14 صفحة114 حدیث8 خیلی حدیث جالبی است! برای بحث ما.

البته این روایت از آن روایاتی است که اسم اعظم را 72 تا گفته است. چون روایات راجع به 73 حرف خیلی زیاد است. غالبش، شاید 90 درصد اگر نگاه کنید 73 دارد. همانی که افتراق أمّت نیز به 73 فرقه می باشد که شیعه و سنّی نقل کرده‌اند. درباره فرقه ناجیه که رسول الله فرموده باشند بعد از من أمّت من 73 فرقه می شوند که یکی شان ناجیه می باشد. خیال می کنی که این جا که 72 آمده از راوی باشد. او فراموش کرده است. و الّا 73 غالب است و چه بسا خود عدد اوّل بودن73در قرب به صد، مؤیّد این باشد که73 می باشد نه 72. خود اوّل بودن عدد هم چیزهایی در بر دارد. 73 عدد اوّل است ولی 72 خیر.

حالا روایت این است. «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ اسْمَ اللَّهِ الْأَعْظَمَ عَلَى اثْنَيْنِ وَ سَبْعِينَ حَرْفاً⁸»، 72 تا یا طبق روایات متعدّد 73 حرف می باشد. «وَ إِنَّمَا كَانَ عِنْدَ آصَفَ»، این مضمون هم در خیلی روایات آمده است که نزد آصف بخشی از این بود، «قال الذی عنده علم من الکتاب»، اما این روایت مزیتی دارد که حضرت صغرویا اسم می برند. خیلی جالب است! اصل اینکه آصف یک قطره اش را یا یک حرفش را بلد بود خیلی است.«...حرف واحد الف أو واو»، شاهد بر عدم تکرر حروف

اسم بردن او در این روایت مهم است برای مقصودما. فرمودند: «و إنّما کان عند آصف كَاتِبِ سُلَيْمَانَ علیه السلام وَ كَانَ يُوحَى إِلَيْهِ‏⁹»؛ یعنی به او وحی می شد یا یؤمی الیه. « فکان یوحی الیه حَرْفٌ وَاحِدٌ»، اسم اعظم 73 تا است یا 72 تا طبق این جا؟ آصف که گفت در طرفة العینی تخت بلقیس را از سبا آورد به أرض مقدّسه، این «کان یوحی الیه حرف واحد»، از این 73 تا فقط یک حرف به او وحی می شد که به او این همه قدرت می داد. این مضمون در روایت دیگر زیاد می باشد. -این را خیلی داریم- این چیزی که علاقة به بحث ما دارد این است که «فکان یوحی الیه حرف واحد أَلِفٌ أَوْ وَاوٌ» تعیین می فرماید حضرت، آن یک حرف واحدی که نزد آصف بود الف بود یا واو. «فَتَكَلَّمَ»، وحی را که بلد بود تلکم کرد به آن اسم. «فَانْخَرَقَتْ لَهُ الْأَرْضُ»، زمین برایش شکافته شد. «حَتَّى الْتَفَّتْ فَتَنَاوَلَ السَّرِيرَ وَ إِنَّ عِنْدَنَا مِنَ الِاسْمِ أَحَداً وَ سَبْعِينَ حَرْفاً وَ حَرْفٌ عِنْدَ اللَّهِ فِي غَيْبِه¹⁰». این روایت مربوط می شود به بحث ما که حضرت تعیین کردند. خب آن چیزی که می خواهم بگویم چیست؟ که ... وقتی نزد آصف یک حرف بود. الف یا واو او یک حرف را گفت. پس معلوم است این حرف ها طوری اند که هر حرف که می رود جلو عوض می شود و الّا اگر مکرّر بودند نمی شد گفت 73 حرف دارد یکی اش می شود الف.

الف اگر مکرّر بشود نمی شود گفت نزد او یک الف بود. اگر الف مکرّر می بود باید بیشتر از حرف واحد نزد او می بود. مثلا اگر در ترکیب 73 تا 10 تا الف باشد، نمی شود گفت حرف واحد نزد او بود. پس وقتی می گویند یک حرف الف یا واو نزد او بود این معلوم می شود تا 73 تا پیوسته عوض می شود. هر کس 25 تا دارد، بیست و ششمین را ندارد. ولی اگر مکرر باشد باید -بیست وششمین را- می داشت.

شاگرد: شاید این دو حرف مکرّر نبوده و الباقیش مکرّر بوده.

استاد: مثلا حضرت آدم 25 تایش را داشتند خب این 25 تایش مکرّر نبوده و آن بعدش می گویند پیش ما 72 تایش می باشد یعنی بقیّه اش که مکرّر است؟! این یک خرده... نمی خواهم بگویم دلالت دارد فقط به عنوان اشعار است. به عنوان اشعار می رساند که حضرت این دو تا را به عنوان حرف تعیین کردند، معلوم می شود هرچه می رود عوض می شود. تأویلات و توجیهات دیگر هم ممکن است در این.

شاگرد: منظور از مکرّر چیست؟

استاد: یعنی 28 تا حرف داریم و آن اسم اعظمی که 73 حرف است ترکیباتی از همین 28 تا می باشد.

شاگرد: مثلا أب، ترکیبی از الف و باء.

استاد: نه، الف و باء را بروید تا 28 تا و بعد دوباره همین ها تکرار می شود و با این ها مثلا می شود باب.

باب،ب هست و الف هست و دوباره ب.

شاگرد2: باء می شود یک حرف؟

استاد: باء یک حرف است الف یک حرف است. واو یک حرف است. اما باء در آن 73 حرف باء در آن تکرار شده است. ولی این روایت اشعار دارد که این طور نیست.

شاگرد: چه طور؟ من نفهمیدم، تکرار هم شده باشد الف می شود یک حرف. مکرر که الف را دو تا نمی کند. واضح نشد.

شاگرد: یکی دست او بود و همان یکی در 73، بیست بار تکرار شده.

استاد: من نمی گویم، ممکن نیست. من نمی گویم دلالت. می گویم حالت اشعار. و آن اشعاری هم که من عرض می کنم، عرض خودم را نرساندم. ببینید یک وقت می گویند اسم اعظم73 حرف دارد و بعد می خواهند حروف را به عنوان اجزاء تشکیل دهنده او می‌خواهند بیان کنند، هر حرفی مطلبی مثلاً می‌آورد. یک حرفش «لااله الّا الله» است کما اینکه دارد در روایت؛ «لااله الّا الله حرفٌ من حروف اسم الله الاعظم». این «حرفٌ» این جا یعنی یک مطلب.این روایت که اسم می برد و تعیین می کند، ذهن ما سراغ آن حروف72 گانه می برد. به سراغ خود حروف الفباء خودشان می‌برد. می گویند الف پیش او بود. خب اگر این الف مکرّر شده باشد یعنی در این 73 تا بگوییم پنج تا الف تکرار شده تا این 73 تا درست شده است. خب در این صورت صحیح نیست بگوییم یک حرف پیش او بود. یک الفی نزد او بود که در این 73 تا نبود. پنج تا الف داریم. خب مجبور می شود بگویید این 73 تا مکرّر نیست. یعنی چه مکرر نیست؟ ما چه می دانیم؟ از این روایت معلوم می شود. واو هم مکرّر نیست. زیرا حضرت فرمودند الف أو واو. چون حضرت فرمودند یکی. خب 25 تا حضرت آدم داشت خب آن ها هم نباید مکرّر باشد.

ظهور روایت در طبیعت حروف

شاگرد: أقلّش این است که الف و واو تکرار نشده است.

استاد: بله، و اصلا خلاف ظاهر است که بگوییم که الف و واو تکراری نیست. ولی در حروف بعدی اش قاف ممکن است مکرّر باشد. نه، حضرت وقتی آن حروف را می فرمایند دارند مصداق های مبائن را تعیین می کنند؛ مصداق های طبیعی و نوعی را، نه مصداق های وجودی و فردی را. که بگویند یک فردش الف می باشد.

یعنی این حروف یکی اش الف است. الف یعنی طبیعت الف نه اینکه یک فرد الف که ممکن است بعدا تکرار بشود. پس وقتی بگوییم یکی دیگر از این حروف، ق می باشد. قاف یعنی یک فرد ق که می تواند در رده شصتم یک بار دیگر نیز قاف تکرار بشود. از این روایت استیناس می شود که حضرت فرمودند یک حرف پیش او بود «الف أو واو» که الف دارد در طبیعت الف بکار می رود نه در فردش. که آن وقت بگوییم اگر بگوییم یکی از حروفش قاف است بگوییم آن دیگر یک حرفش نیست، پنج حرفش می باشد. اگر هم می گویند یک حرفش هم قاف است یعنی طبیعی قاف است. «الطبیعه صرف الشیء لا یتثنّی و لا یتکرّر»، طبیعی قاف که ما دوتا نداریم. طبیعی قاف یکی می باشد. اصلا معنا ندارد.

شاگرد: اینکه می گویند اسم اعظم 73 حرف دارد یعنی یک کلمه ای است که تشکیل شده از 73 حرف؟

استاد: این را نگه دارید دو وجه در ذهنم هست که می خواهیم ببینیم جمع بین این ها چه می شود. فعلا می خواهیم تفرقه بیاندازیم و نمی خواهیم جمع کنیم.

شاگرد: ممکن است الفی که اوّل است...نه الفی که...ده بار تکرار شده باشد..الف اوّل را داده اند به آصف.

استاد: خب چرا «أو واو»؟

شاگرد: ممکن است تردید از راوی باشد.

استاد: بله، ممکن است تردید از راوی باشد. احتمالش هست ولو خلاف ظاهرش می باشد.

شاگرد1: الف و واو هیچ شباهتی با هم ندارند.

استاد: در گفتن و نوشتن.

شاگرد3: یعنی ایشان الف را داشت و الف نیز مکرّر بشود امّا چون در کنار حروف دیگری می باشد دیگر آثار را برای ایشان نداشته باشد.

استاد: حالا نکته دیگری هم که هست، مکرّر اگر باشد، آخر بیاید، آیا در عرف عام در محاورات، الآن اگر کسی بگوید آصف اسم اعظم را بلد بود در حالی که اسم اعظم را بلد بود تخت بلقیس را آورد. این دورغ گفته؟ نه، زیرا هر کسی قدرتی دارد می گویند اسم اعظم دارد. در بحار می باشد که راوی می گوید با حالت ناراحتی خدمت امام صادق سلام الله علیه، حضرت فرمودند چرا اوقاتت تلخ است؟ عرض کردم: هیچ روزی مثل امروز آرزو نکرده بودم که ای کاش اسم اعظم بلد بودم. حضرت فرمودند: چرا؟ عرض کردم: یک پیرمردی را چند تا اوباش گیر آورده بودند و به شدّت می زند و این پیرمرد مظلوم واقع شده بود و دل من بدرد آمد و منم زورم به این ها نمی رسید، گفتم ای کاش اسم اعظم بلد بود و این پیرمرد را نجات می دادم. حضرت لبخندی زدند. گفت آقا من ناراحتم، کسی کتک خورده، شما لبخند می زنید؟!حضرت فرمودند: لبخند می زنم چون آن پیرمردی که کتک می خورد خودش اسم اعظم بلد بود.

منظور مانعی ندارد ما نسبت به آصف می گوییم اسم اعظم داشت ولو اینجا امام علیه السلام می گویند داشت امّا یک حرف.

شاگرد: اسم اعظم را یا علمٌ من الکتاب را؟

استاد: آن­که گفتم یک مقدار صبر کنید برای وجوه توجیه این ها.. حالا من یک روایت بعدی را هم بگویم،چیزهایی که مقصود ما است ذکر بشود تا برسیم فرمایش شما.

من دو تا از وجوهی که محتمل است این ها را با همدیگر جمعش کنیم را بگویم.

دوّمین روایت، روایت دیروز بود که در توحید صدوق.

شاگرد: جمله آخر روایت را توضیح نمی فرمایید که فرموده: حَرْفٌ عِنْدَ اللَّهِ فِي غَيْبِه.

استاد: ایشان -شاگرد- می فرماید «حرف عند الله فی غیبه» اگر از این 28 حرف می بود، پس یعنی چه فی غیبه؟ قابل توجیه می باشد. اینکه اوّل گفتم إشعار برای این است که این احتمالات به ذهن می آید. احتمال است که آن «حرفٌ عند الله فی غیبه» ولو حرف مکرّر باشند، اما نمی دانیم کدامش است؟ 28تا مکرّر شده تا رسیده به 72 تا، هفتاد و سوّمی کدام است؟ مردّد بین 28 حرف ولی نمی دانیم که چیست؟ ملاحظه می کنید؟! با این هم معنا پیدا می کند اما حرف شما أظهر در نظر می باشد. یعنی اینکه می فرمایید «حرف عند الله فی غیبه»؛ یعنی حرفٌ مستقلٌ بسیطٌ مبائن از بسائط قبلی، نه اینکه این یکی از آن ها است و فقط تکراری می باشد که این کأنّه خلاف ظاهر است ولو محتمل باشد.

یعنی من از آن چیزهایی که دیروز خدمت آقا هم گفتم ردّ استدلالی بر این احتمال نداریم بلکه این نیز محتمل است امّا آن­که در ذهن من نزدیک تر و اظهر می آید این است که وقتی حضرت تعیین می فرمایند که الف أو واو ذهن می رود سراغ طبیعت و نه فرد. یکی از آن ها را می دانست یا الف و یا طبیعت الف نه یعنی فرد را می دانست بلکه طبیعت را می دانست. و لذا طبق همین طبیعت که توجیهش را بعد می گویم می گوییم اسم اعظم بلد بود.

حروف در نگاه امام رضا علیه السلام

روایت دیروز همان روایت عال العالی است که مأمون -زحمت ها می کشید- برای اینکه بخواهد مقام علمی حضرت رضا سلام الله علیه را در انظار بیاورد پایین. مجالسی تشکیل می داد. یکی از مجالس، مجلسی بود که علماء مسیحی، یهودی و زرتشتی.. را جمع کرد و همه آمدند مناظرات مفصّل شد و آخر مجلس عمران صابی که متکلّمی بود که اهل کلام و فلسفه جرأت نمی کردند با وی بحث کنند از بس قوی بود بحث هایی را مطرح کرد.

در مباحثه با او بعد از اینکه حضرت فرمودند، -مرحوم ابن شعبه هم در تحف العقول آورده اند با یک اختلافاتی و نسخه ایشان ظاهرا مقهور و مرجوح است نسبت به نسخه توحید صدوق- حالا آن چیزی اش که منظور من، این است، حضرت بعد از این که فرمودند حروف، اول اسم نبردند. فرمودند خدای متعال بعد از ابداع و مشیّت، حروف را آفریدند. «وَ كَانَ‏ أَوَّلُ‏إِبْدَاعِهِ‏ وَ إِرَادَتِهِ وَ مَشِيَّتِهِ الْحُرُوف»، حروف چند تا است؟ نفرمودند. «الَّتِي جَعَلَهَا أَصْلًا لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ وَ دَلِيلًا عَلَى كُلِ‏ مُدْرَكٍ وَ فَاصِلًا لِكُلِّ مُشْكِلٍ¹¹»، که آیا مشکل این جا یعنی أمر مشکل؟ یا «فاصلا لکل مشکل»، أشکل یعنی چه؟ معنای مشکل در«فاصلا لکل مشکل»

شاگرد: صار مشکلا.

استاد: نه، اشکل به معنا صار مشکلا می خواهم بگویم این جا منظور نباشد.

شاگرد2: شکّله یعنی بازش کرد. گسست.

استاد: شکل یعنی همبافت. می گویند شکلی به خودش گرفت یعنی یک ریختی به خودش گرفت. أشکل یعنی صار ذا شکلٍ نه صار مشکلاً. لکلّ مشکل یعنی هر مرکّب. هر چیزی که شکل گرفته، -فاصلا- این حروف می آیند جداش می کنند. پس مشکل یعنی ذو شکل، ذو هیئة، ذو ترکیب. هر ذو ترکیبی را فاصلاً لکل مشکل. البته نمی خواهم بگویم این ..

شاگرد: استعمال شده؟

استاد: ولی من به عنوان «فاصلا» ذهنم رفت سراغ این. فاصلاً یعنی چه؟ فاصلا یعنی محلِّلاً مثلا یعنی هر مشکلی را حل می‌کند. حروف چطور مشکل را حل می کند؟ خود إمام که فرمودند می دانند اگر منظورشان مشکل است امّا به عنوان استعمال لفظ در اکثر از معنی. در روایت هم بیاید -که قبلا هم گفته ام- این­هم یک احتمال است که فاصلاً. فصل، جدا جدا کردن می باشد. لکلّ مشکلٍ. مشکل یعنی ذو شکل. هر چیزی که یک شکل و ترکیبی دارد. حروف آن بسائط اند.

اصلا خود کلمه حرف یعنی چه؟ «و من النّاس من یعبد الله علی حرف» أی یعبد الله علی طَرَفٍ. اصلا خود واژه حرف یعنی طرف. «علی شفا جرف...» ...حرف را می گویند حرف چون بسائط اند. چون لبه کلمه می باشد. چیزی دیگر بعد او نیست. طرف طرف است. خودش از چیزی تشکیل نشده با آن توضیحاتی که عرض کردم دیروز. خب وقتی این ها را حضرت فرمودند که حروف اینجوری اند می آیند تطبیقش کنند به عالم الفاظ.

33 حرف در روایت

آن مرحله دوّم عبارات حضرت شروع فرمودند که چیزهایی را بگویند که توضیح آن مطالب راقی قبلی می باشد.

فرمودند «وَ هِيَ‏ الْحُرُوفُ‏ الَّتِي‏ عَلَيْهَا الْكَلَامُ وَ الْعِبَارَاتُ¹²»، شروع کردند به تطبیق دادن. بعد فرمودند، -«كُلُّهَا مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَّمَهَا خَلْقَهُ وَ- هِيَ ثَلَاثَةٌ وَ ثَلَاثُونَ حَرْفاً¹³»؛ حروفی که ما خبر داریم 33 تا می باشد که 28 تاش در عربی موجود است و 5 تایش نیز در حروف دیگر متحرّفه فی سائر اللغات که فرمودند 22 تاش از 28 تا، اثنان و عشرون تدلّ عل اللغات السریانیه و العبرانیّه یعنی در لغت عربی و سریانی نیز این 22 تا هست. حالا این را بعدا هم مفصل ترش صحبت می کنیم. این ها را تا این جا که رسیدند، سه تا شد. «خمسة مختلفة» هم فتحجج با اختلاف نسخة ها، این کلمه اش منظور من است؛ حضرت فرمودند این حروف که ابتداء همه چیز هستند و «اولُ ما خلق الله» هستند 33 تا هستند.

«فَصَارَتِ الْحُرُوفُ ثَلَاثَةً وَ ثَلَاثِينَ حَرْفا فَأَمَّا الْخَمْسَةُ الْمُخْتَلِفَةُ» یا «مُتحرّفة» ففلان...چند تا حرف است. که این جا دارد «فتجج، فتحجج» این منظور من است. «لَا يَجُوزُ ذِكْرُهَا أَكْثَرَ مِمَّا ذَكَرْنَاهُ» این عبارت یعنی چه که حضرت فرمودند؟ جایز نیست بیش از آن چیزی که گفتیم ذکر کنید. این خیلی تعبیر فرق کرد. اگر حروف 33 تا می باشند دیگه «لَا يَجُوزُ ذِكْرُهَا أَكْثَرَ مِمَّا ذَكَرْنَاه» یعنی چه؟

شاگرد: این نسخه این جا «فبحجج» می باشد.

استاد: این چند تا است. بله، در نسخه توحید «فَتَحَجَّجَ» است. در نسخه بحار، «قال المجلسی رحمه الله: فبحججٍ. فی النسخ قال هو جمع الحجّة». بعد فرموده اند «وصحّفوها» ایشان می گویند این نبوده.مجلسی توضیح می دهند. در ناسخ التواریخ هم دارد که «فَیَحجَج». من نسخه بدل هاش را یادداشت دارم.

بررسی عبارت «لایجوز ذکرها اکثر مماذکرناه» در مورد حروف

خب پس این عبارت یعنی چه که فرموده: «لا یجوز ذکرها أکثر ممّا ذکرناه»؟ بیش از اینکه ما گفتیم ذکرش جایز نیست. خب این معنا مانع ندارد که بیش از این نیست که ذکر شود.

امّا عبارت اشعار دارد که حضرت می خواهند بگویند که یک دستگاه دیگری هم در کار است. این 33تایی که من برای شما گفتم می شد بگم که با آن مأنوس هستید. این اندازه مجازش می باشد بیشترش نه. این مال این مجلس و مال گفتن صوری نیست. این اشعار است. این به ذهن می آید که پس ما حروف دیگری داریم که بیشتر اند.

شاگرد: مگر نمی فرماید حروفی در سریانی و عبرانی داریم؟

استاد: 22 تایش در عبری 28تاش هم در عربی.

شاگرد: «فَأَمَّا الْخَمْسَةُ الْمُخْتَلِفَةُ» یعنی دارد پنج تا خاصّ را می گوید.

استاد: «ذکرها» یعنی ذکر آن پنج تا؟ یا «ذکرها» یعنی مجموع حرف هایی که زده شد؟

این­که من الان دارم می گویم یعنی مجموع حرف هایی که زدیم که 28 تا عربی هست و 5 تا ازآنها مختلفه می باشد. «ذکرها أکثر ممّا ذکرنا» جایز نیست. اگر آنطور باشد. اگر فرمایش شما باشد که به پنج تای مختلفة یا متحرّفة بخورد یعنی این پنج تایی که در زبان ها آمده را می گوییم ولی بیشتر از این دیگر جایز نیست. یعنی بیشتر از این هم هست ها، ما نمی گوییم.

شاگرد: ...آن تعبیر الف أو واو در کلام حضرت تردید از حضرت باشد تردید علمی نباشد تردید حقیقی باشد.

استاد: حالا آن محتملاتش را می آییم. من مقصودم را بگویم تا برویم سراغ مطلب بعدی.

شاهد دوّم این شد که کلمه «لَا يَجُوزُ ذِكْرُهَا أَكْثَرَ مِمَّا ذَكَرْنَاه»،چه بسا، مشعر به این است که حروف از این ها بیشتر اند.

حروف حقائق اولیه عالم

حروف آن حقایق اولیّه ای که کلّ عالم را درست کردند که اگر بخواهد خود آن حقیقت به عالم لفظ بیاید می شود این. این لفظ دالّ بر او نیست. این را چند بار تکرار کردیم. دلالت نمی خواهد. مثل یک طبیعتی است که در هر موطنی خودش را نشان می دهد. در کلاس های طلبگی دیدید. می گویید طبیعت نار در ذهن من که می آید اینجور است، در خارج می آید آن طور است، در کتابت می آید آنطور است.

رابطه طبیعت حرف با لفظ و کتابت

یک طبیعت است حالا در وجود لفظی و کتابتی ما با وضع سر و کار داریم، می گوییم این ها وضعی است. این جا که ما می گوییم، کاری با وضع نداریم. با وضع سر و کاری نداریم. با شواهدی که بعدا می آوریم این جا مقصود ما این است به عنوان ادّعاء ولو که خود آن حقیقت، بخواهد در ظرف لفظ بیاید می شود این. بخواهد در نقش بیاید می شود این. خودش هم که طبیعتی است که بخواهد در عالم جبروت بیاید می شود آن. بخواهد در عالم معانی بیاید می شود این. بخواهد در عالم صور برزخی بیاید می شود آن.

خودش می باشد. خودش می باشد. در مواطنی، هر موطنی که می آید، در آن موطن به این نحو موجود می شود. طبیعی هست. طبیعیِ یک أمر بسیط می باشد که در مواطن و ظرف های مختلف، خود آن طبیعت که می آید به تناسب آن ظرف، مجلی و مظهری برای خودش پیدا می کند. اینجوری خودش را نمود می دهد. این برای اصل حرف.

بیان مرحوم مجلسی از نحوه انتقال تخت بلقیس

. بروم سر جمع بندی حرف، این جا راجع به تخت بلقیس که ایشان آورد. نکته ای را مرحوم مجلسی بیان می فرمایند. یک نکته ای است که ربطی به بحث ما ندارد. «بيان: ظاهر أكثر تلك‏ الأخبار أن الأرض التي كانت بينه و بين السرير انخسفت و تحركت الأرض التي كان السرير عليها حتى أحضرته عنده¹⁴»، می فرماید ظاهر اخبار این است که زمینی که این همه فاصله بین آصف و تخت بلقیس بود، این زمین انخساف پیدا کرد. شکافته شد و به هم آمد و مسافت از بین رفت. مثل اینکه اگر این یک جسمی باشد بخواهد این جا را - وسطش را - پایین ببری، این جا را بچسبانی به این جا، فوری نزدیک بهم می شود. ایشان می گوید ظاهرش این است، «انخسفت و تحرکت الارض التی کان السریر علیها حتی احضرته عنده»، خود زمینی -که تخت روی آن قرار داشت- پیش او آمد.

«فإن قيل»، ایشان می گویند، این همه شهر و ده و.. بین راه بوده، این ها همه رفته اند زیر زمین یک دفعه؟! خانه ها خراب می شود و از هم می پاشد. «كيف انخسفت الأبنية التي كانت عليها»؟ آن خانه ها چی شد؟ «قلنا يحتمل أن تكون تلك الأبنية تحرّكت بأمره تعالى يميناً و شمالاً»، زمین ها رفتند کنار و این زمین، بین آن جلو آمد -این طوری خواستند درست کنند- «و كذا ما عليها من الحيوانات و الأشجار و غيرها و يمكن أن يكون حركة السرير من تحت الأرض -از زیر زمین آمد- بأن غار في الأرض و طويت و تكاثفت الطبقة التّحتانية حتى خرج من تحت سريره ثم دحيت تلك الطبقة من تحت الأرض».

خب می بینید ایشان گیر اند در اینکه این مطلب را چگونه درست کنند.

بیان انتقال تخت بلقیس با علم روز

اما من این را دیدم، الان واقعش چقدر زمان ها تفاوت می کند و این خیلی قشنگ است! با آن مبانی علمی رایج آن زمان، چاره ای نداشته اند این ها را بگویند امّا با بحث های امروزه که در کلاس ها می گویند اصلا به این ها نیاز نیست. ما بخواهیم دوتا نقطه زمین را در.... چرا؟ خیلی جالب است! روایاتی که هست در غالبش،95 درصدش تعبیر دارند...ببینید حضرت فرودند: «فَتَكَلَّمَ بِهِ فَخُسِفَ‏ بِالْأَرْضِ‏ مَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ سَرِيرِ بِلْقِيسَ ثُمَّ تَنَاوَلَ السَّرِيرَ بِيَدِهِ ثُمَّ عَادَتِ الْأَرْضُ كَمَا كَانَتْ أَسْرَعَ مِنْ طَرْفَةِ عَيْن»‏. چند تا دارد که «أقلّ من طرفة العین».

می فرماید اگر زمان بندی بکنید از یک چشم به هم زدن اقلّ بود. نمی گویند طرفة العین. این خیلی مهم است. یعنی آن کاری که او می خواهد با اسم اعظم...الآن برای کارهایی که ادراکات ما صورت می گیرد خیلی چیز ها می گویند. عجائب! مثلا اگر تصاویری از جلو چشم ما رد بشود در اقل از مثلا یک ده هزارم فلان، چشم اصلاً آنها را نمی بیند.

باید حتما یک درنگی در تصویر در پرده شبکیه بشود تا به مغز برسد ادراک بشود، یک فاصله زمانی نیاز هست. تصاویر می آید از جلوی چشم ما رد می شود،چون در کمتر از آن فاصله اصلا نمی بینیم. این ها واضح است دیگر. الان هم از چیز هایی که بخشی یا یک بخشی از آن در ضمیر ناخودآگاه تصویر می شود. نمی دانم شنیدید یا نه؟

می گفتند که یکی از کارهایی که انجام داده اند برای افساد جوانان متدیّن این است که فیلم هایی تهیّه کرده اند، فیلم طبیعی است آن فریم هایش همه به صورت منظم است. بین فریم ها یک عکس های ناجوری که عفّت را از بین می برد قرار داده اند. کسی که فیلم را می بیند،صحنه طبیعی خودش را می بیند، هیچی نمی فهمد که چشم او در یک لحظه از چیزی تصویر برداری کرده است. دماغ او به عنوان یک ادراک خودآگاه، صورتی را ندیده است. مثلا تن لخت یک زنی را ندیده است. امّا دماغ او این تصویر را گرفته است و در وجود او کم کم انس می گیرد. در ضمیر ناخوداگاهش ابهت اینکه تحرّز بکند از بین می رود. این کار را کرده اند. این کار را کرده اند خیلی وقت است که شنیده ام. عجائب که بین پنجاه تا فرم این ها را قرار می دهند بعدا خود طرف می بیند که با این عکس ها انس دارد اما من ندیدم چه طور انس دارد؟ وحشت ندارد؟

منظور من این است که فی أقلّ من طرفة العین... عالم دستگاهی دارد برای خودش، ما نمی دانیم که در یک میلیونیوم ثانیه دارد چه خبر ها می شود در همین کره زمین. و چه کار ها می شود در همین یک میلیونیوم انجام بشه و کل کره زمین را از هم بپاشند و دوباره به پا بکنند و حال آنکه در دید ما همه چیز سر جای خودش می باشد.57:22

شاگرد: چه بسا خیلی از اتفاقات هم بیوفتد.

استاد: واقعا همین جوری است. یعنی همین الان آن عجایبی می شود میلیونم ثانیة. عجائبی از امر صورت می گیرد ما نمی فهمیم. بخیالمان داریم زندگی مان را می کنیم.

شاگرد: «طرف» در بعضی موارد به گوشه چشم به کار رفته است.

استاد: «طرف» همین است. ما می گوییم چشم به هم زدن چون می خواهیم ساده اش کنیم.

شاگرد: نگاه می خواهد محقق شود خروج بصر بشود فوق سرعت سیر می شود. «قبل ان یرتد الیک طرفک»، قبل از اینکه نگاه نگاه شود، نگاه همان خروج بصر می شود خارج می شود بر می گردد این می شود...

استاد: بله، با این بیان می خواهند بگویند همین می شود، چون زمین منخسف شد. البته یک بخش در روایت است....

خب حالا خلاصه چه بگوییم؟ آیا واقعا ما بسائط اولیّه را طبق روایات 73 حرف، 73 تا بسیطه ابتدائی داریم؟ که امام رضا سلام الله علیه فرمودند این ها اوّلین خلقت اند؟ همه چیزها به این ها درست شده؟ یا بگوییم همین28 تا یا 22تا؟ و خود حروف که با هم مختلف اند چجوری اند؟

مباحث خیلی خوبی راجع به حروف و این ها هست که اگر حوصله کردید، حیف است آدم این ها را پی جویی نکند.

راجع به مباحث الفباء، خط، تاریخش، پیدایشش و... الآن ما می گوییم قاف خب نمی شود بگویند قوف مثلاً؟

شاگرد: قیف هم می شود.

استاد: خدا رحمت کند حاج سید حسین فقیهی، مدیر مدرسه خان یزد بودند. من تازه طلبه شده بودم. ایشان مدیر شده بودند متشخص هم بودند. خیلی هم شوخی و این ها زیاد ولی گاهی چرا، در همان دفتر مدرسه بود. این را من از ایشان شنیدم خدا رحمتشان کند. می گفتند: یک آقایی بالای منبر آیه را اشتباه می خواند، رفیقش با فضل بود می گفت چرا آیه را اشتباه می خوانی؟ گفت که حالا چه کار کنم؟ من این دفعه که بالای منبر هستی هر وقت اشتباه خواندی سرفه می کنم و هر وقت سرفه کردم بفهم که داری اشتباه می خوانی.

اتّفاقا بالا منبر شروع کرد سوره ق را بخواند گفت بسم الله قاف. این رفیق اتّفاقی سرفه اش گرفت سرفه طبیعی بود. گفت: قوف دوباره این رفیق سرفه کرد. گفت: قیف باز سرفه اش ادامه داشت این رفیق این هم صبر کرد و گفت آقا اگر جور دیگر می شود بخوانند شما سرفه بکن.

تصویر قبل از حروف الفبا

باز هم عرض بکنم -این ها نکات خوبی است- الان در کتب رایج امروز می گویند حروف الفباء قبل از اینکه خط هیروگلیف مقدّس هندی ها که به صورت تصویر بود و بعدش خط های هجائی بود مانند زبان ژاپنی ها، -الفبایشان هجائی است- آن هم که رد شد، کامل ترین زبان را فینیقی ها داشتند،لبنانی های الآن. صور و سیدا، همه هم می گویند این ها از نژاد عربستان اند. خیلی جالب است این ها.

نقش فینیقی ها در تکون الفباء

خود این ها می گویند تمام الفباء امروز از فینیقی ها است و فینیقی ها هم از عربستان آمده اند و در ناحیه لبنان ساکن شده اند پس معلوم می شود که خودشان قبول دارند که ریشه الف باء از عربستان می باشد. اینکه همه قبول داشته باشند نکات مهمی دربر دارد. این ها آمدند الفباء را درآورند. الفباء غیر از هجاء بود، غیر از تصویر نگاری بود. غیر از واژه نگاری بود که این ها همه با همدیگر فرق داشتند. یک کلمه، یک واژه، یک علامت برایش بگذارند نبود. لفظ ها را به حروف الفباء درآوردند. نقطه عطفی بود در تاریخ تمدّن بشر که حالا هر چه داریم از الفباء داریم.

اسم گذاری بر حروف

این ها این حروف را که می گفتند اسم برای آن گذاشته بودند. از چیز هایی که شما چند بار فرمودید و جالب است اگر خواستید پی جویی کنید، این ها -فینقی ها- اسم ها مختلف برای این ها گذاشته بودند. مثلاً نون. نون معنایی دارد. یکی از معانی نون ماهی می باشد ولی در حروف آن ها به سین می گفتند ماهی «سمک»، ما می گوییم سین آن ها می گفتند سمک، سمک همان ماهی است یا سمد یعنی ماهی.

عین یعنی چشم. -اینش را می دانیم- جیم بوده جَمَل. جمل را آن ها می گفتند. یعنی اسم شتر را گذاشته بودند روی این. حالا به چه مناسبت؟!! نون، روایت هم دارد. نون دوات می باشد. یعنی مرکّبی که باهاش می نویسند.

اسم حرف قاف

قاف چیست؟ خیلی وجه روشنی برایش نبود. خیلی دنبالش گشتم. الان دیدم برای آقایان عرب های امروزی صاف است. نمی دانم منبعشان کجا است. بگردید پیدا کنید ولی خیلی جالب است! آن ها می گویند در زبان فینیقی ها قاف یا قوف، کنار هم می گفتند به معنای «قَسَبَتُ الکتاب» می باشد. نی که باهاش می نویسند. نی را سر می­کندند و باهاش می نوشتند خیلی جالب است! قاف در آن ریشه های اصلی یعنی خود «قَسَبَتُ الکتاب» است. وقتی اینگونه شد نون می شود مداد یعنی مرکّبی که باهاش می نویسند. قاف می شود قلمی که باهاش نوشته می شود. آقا می فرمودند که ترتیب نزول، اوّل نون می باشد و بعد سور دیگر. کأنّه اوّل مداد در نزول، نون و القلم. قاف بعدش باید بیاید.

اگر قاف هم ریشه یابی بشود و سر برسد البته که به معنای خود قلم باشد، آن نی کتابت که می شود قلم...نون و القلم. قلم بعد از نون است در سوره مبارکه ق اختصاص شروع با قلم شده زیرا یک جا شروع به دوات شده بوده و قلم متأخّر است از نون رتبتاً. پس در سوره ای که بعد از نون نازل می شود ابتداء با قاف می شود.

شاگرد: در عالم تکوین هم نون اسم لرسول الله و القلم اسمٌ لأمیرالمؤمنین.

استاد: بله، این ها همه باهمدیگر بند می شود. علی ای حال شکل قافی که آن ها داشتند دوتا نقطه ندارد ولی مثل «هاء» هوّز است، ولی q p را کنار هم بچسبانی این طور چیزی بوده. یعنی دوتا چشم دارد می آید پایین.

شاگرد: شبیه فی که الان در زبان یونانی است.

استاد: شاید ما الان... که دو تا چشم دارد.

شاگرد: آن گردی این جوری.

استاد: بله بله، حالا آن مقداری گرد، و یک چیزی بالای فی می گذارند البته در حالت بزرگش اما آن همین طور مستقیم می آید پایین.

تبدیل حرکات زبان عربی به حرف مصوت

بعداً هم از چیزهایی که جالب است این است که باز می گویم تا تأمّل کنید. چیز مهمی که یونانی ها نسبت به این خط فینیقی ها انجام دادند و از زبان عربی فاصله گرفتند. این بود که حرکات زبان عربی را تبدیل کردند به حرف. یعنی واقعی که همین دیروز عرض کردم حرف مصوت را داخل خود کلمه آورند.

اگر قرآن به زبان لاتینی و یونانی نازل می شد، وقتی مکتوب می شد تعدّد قرائات دیگر معنا نداشت. زیرا حرکات می شد جزء کلمه و داخل کلمه می شد. دیگر نمی شد فتح را کسره بخوانند. بخلاف زبان عربی که پشتوانه اصلی اش هم از فنیقی ها که نسل خود کنعانی ها بودند، این ها نه، بنیه کلمه، حروف صامت می باشد لذا حرکت عارض بر حرف می شود. بیرون از کلمه می شود. اینچنین کلمه ای چند منظوره می شود.

الآن هم اگر ببینید وقتی بخواهند تلفّظ های یک منظوره ثابت لا یتغیّر بیاورند، با همان حروف مصوّت می آورند. در خود لاتین و انگلیسی چون چند جور بود مجبور شده اند که آن تلفّظ بین المللی رایج را که می گویند الفباء فونوتیک که حروف خاصّی بگذارند که دیگه استاندار محض باشد. آن درست است.

حرکات مصوت در زبان عربی؛ نزول قرآن

آن چند منظوره نیست یعنی وقتی شما یک کلمه ای را به صورت الفبای فونوتیک نوشتید همین است و بس ولی کأنّه خدای متعال گفته باید در این لسان، حتّی یونانی و لاتینش هم نه، بلکه در همین لسان باید قرآن بیاید. چون کتاب من چند منظور است که هیچ، چندین منظوره می باشد بلکه بی نهایت منظوره می باشد. چون می خواهد این کتاب تدوین آن کتاب باشد بهترین زبان که می توانسته آن را نشان دهد، الآن برای ما یک مقداری بی سر و ته جلوه می کند. زیرا نظم را خبر نداریم. همه مقاصد را مطّلع نیستیم.

امّا خدای متعال که می خواسته آن تکوین را به این تدوین نشان بدهد. بهترین زبان عربی بوده با این خط و این تکلّم. اختلاف قرائات هم شده مجاز با این خصوصیّات. حالا این ها زمینه فکر بشود در مورد دو تا وجهی می خواستم بگویم در جمع بین این ها که ما حروفی اضافه بر 28 تا داریم یا نداریم و این ها چگونه می شود؟ در موردش فکر بکنید. من دو وجه در ذهنم هست. چه بسا وجه های دیگری تا شنبه به ذهنم بیاید. شاید همین هایی که هست خراب شود.

نقش ارتکاز آگاهانه در فهم روایات

شاگرد: در مورد شواهدی که برای تحلیل آیات و روایات می آورید، آیا ارتکاز هم این جا جایی دارد؟ اینکه مراجعه کنیم به ارتکاز خودمان ببینیم که خودمان چی می فهمیم و بعد از آن برویم سراغ آیه و روایت برایش شاهد پیدا کنیم.

استاد: واقعیّت این است که یکی از مهم ترین منابع اصیل، همین ارتکاز می باشد. -یکی از مهم ترین- امّا نکته سر تبدیلش می باشد. یعنی ارتکازات یک علوم ناخودآگاه اند. وقتی می خواهیم بر گردیم ارتکازات خودمان را کشفش کنیم و ببینیم ارتکاز چیه؟ این خیلی محل بحث است و عجائب می شود و مثال های متعدّد دارد در اینکه کسانی که برگشتند تا ارتکاز خودشان را آگاهانه بکنند، حرفش را بزنند، این ها اشتباه کردند. لذا اگر ارتکاز اصیل باشد خیلی بکار می آید. امّا الان که ما در صدد هستیم آن ارتکاز را اگاهانه اش بکنیم طبق فرمایش شما در معرض خطریم.

حالا بیاییم یک ارتکاز آگاهانه بکنیم و بعد بگوییم می خواهیم برای ارتکازمان شاهدی از روایات پیدا کنیم این یک نحو تحریف در آن دارد. یعنی از اوّل یک مطلبی را خودمان آگاهانه کردیم، صاف کردیم و فقط می خواهیم شاهد پیدا کنیم. این یک خرده این خطر را دارد.

اگر آدم با خون سردی تام، زود قضاوت نکند و خیلی تأمل کند. لذا بهترین منبع ارتکاز می باشد امّا بشرط اینکه سرعت نگیرد در تفسیرش، در آگاهانه کردنش و اینکه بخواهد فورا آنچه اگاهانه کرد بگوید ارتکاز این است پس روایت فلان می باشد. این اگر تسریع نشود خیلی خوب است اگر تسریع بشود مضرّاتی دارد. یعنی بعد از مدّتی می فهمد که این ارتکاز اشتباه بوده است. ارتکاز اشتباه نیست، تفسیرش اشتباه بوده است.

شاگرد: «سؤال واضح نیست»

استاد: بله، خیلی می شود یک چیزی می گیرد بعد که می خواهد خودش حتی برای خودش تفسیر کند اشتباه می کند چه برسد برای دیگران.

شاگرد: تحلیلی در مورد بساطت حروف می‌فرماییدو اینکه بساطت حروف از کجا شروع شده است؟

استاد: دیروز سر این ها صحبت شد. -تشریف نداشتید- همین ها بزنگاه بحث بود.

ما که می گوییم بسیط است، یعنی این حروف کلام را محاورات را درست کرده، ولی خودش از چیز دیگری درست نشده است.

مثلا قام زیدٌ می گوییم قام از ق و الف و میم تشکیل شده و زید نیز از ز و ی و دال تشکل شده. ز از چی تشکیل شده؟ ز دیگر از چیزی درست نشده در کلاس اول حروف را یاد دادیم، ز خودش است. منظور ما از بسیط یعنی این. دیگر خود ز را نمی گوییم...

مراد از بساطت حرف

شاگرد: اعتباری می شود و به صورت حقیقی نمی باشد. ما گفتیم ز این گونه است. اما شما در علم دیگر می گوید ز از گذاشتن زبان در این جا بعلاوه ی ...

استاد: نه، دیروز گفتم این ها را. گفتم حتی درصدی که حروف از زمان می گیرد صحبتش مفصل است. مثلا فلان درصد ثانیه طول می کشد. یک حرفی بیشتر زمان می گیرد و یک حرفی کمتر.

اصطلاح های زبان شناسی دارد که بعضی حروف بیشتر زمان می برد تکوینی، بعض حروف کم تر زمان می برد. این ها هست، آن انفجاری ها در یک زمان بسیار کم تری تلفظ می شوند اما آن هایی که حالت... به صورت آزاد ادا می شود بیشتر زمان می برد.

به این معنی از یک چیزی تشکیل شده، ولی به این معنی که یعنی کلام را درست می کند. این‌ها که کلام را که درست نمیکنند.

ما می رسیم به قاف و دیگر تمام شد. قاف دیگر از چیزی درست نمی‌شود، ولی قاف قال را درست می کند و قال کلام را درست می کند.

مقصود ما از بساطت هم قاف لفظی نبود. عرض کردم که اگر بخواهیم مثال همدیگر قرار بدهیم، چطور وقتی در حروف می رسیم به قاف می گوییم قاف خودش می باشد و از چیزی درست نشده است. همین را مثال زدند به علم شیمی که سالها شیمی دان ها با عالم فیزیک کار می کردند رسیدند به چیزی که به آن می گفتند اسطقس، عنصر که عنصر یعنی اصل. -طلا دیگر از چی درست شده؟- آب از اکسیژن و هیدورژن است امّا اکسیژن خودش است دیگر. حالا بعد که شکافته شد البته وارد حرف های دیگر می شود. می گفتند این اصل است.

خب ببینید وقتی به طلا می رسیم این دیگر خودش است. همه چیز ها را درست می کند با ترکیبات خودش اما این دیگر خودش است. این را می گوییم اصل. حالا اگر همین کار را برای کلّ نظام خلقت بکنیم و بگوییم عالم عقل، عالم برزخ، عالم ملک، همه عوالم را مجموعا در نظر بگیریم. آیا اینطور تطبیقی که در حروف، در عناصر عالم ملک انجام دادیم آن جا هم محتمل است یا خیر؟ یعنی عالم خلقت ترکیباتی باشند که وقتی تحلیلشان می کنیم برسیم به چندتا حقیقت بسیط اولیّه. حقیقت اند نه لفظ اند و نه...

عدم ارتباط حروف و عقول عرضیه و طولیه فلاسفه

شاگرد: خب اینکه بسائط باشند و بعد مرکّبات را ایجاد کرده باشند در فلسفه هم همین حرف ها را می زنند.

استاد: مشّاء مثلا عقول عرضیّه را قبول ندارند، فقط به عقول طولیّه قائل اند. می رسند به عقل فعّال، عقل فعال را می خواهند با ترکیب عناصر درست کنند. مشکل دارند مشّاء.

اشراقی ها به عقول عرضیّه قائل اند ولی ارباب انواع را به این نحوی که صاحب حکمت متعالیّه قائل است، قائل نبودند. ایشان دوباره آمد ارباب انواع را مطرح کرد و دوباره مثل آقای طباطبائی رد کردند. همان جایی که ایشان می گوید این حرف مرا جز با کشف و.. همان جا آقای طباطبائی حاشیه می زنند و رد می کنند. اسفار را ببینید. منظور اینکه خیلی صاف نیست.

شاگرد: جزئیاتش صاف نیست ولی اصل اینکه ما وراء مرکّبات، بسائطی هستند...

استاد: بله، بسائط یعنی مجرّدات.

شاگرد: مجرّداتی که بسیط هستند.

استاد: نه، آنکه ما می گوییم فرای حتّی مجرّدات است. ما می خواهیم بگوییم یک بسائطی هستند که تمام آن مجرّدات، عقول عرضیّه و همه این‌ها، به یک معنا ارباب انواع ممکن است به هم نزدیک بشوند ولی علی ای حال فعلا دو باب حرف است. ممکن است بعدا تطبیقی کار بکنیم فعلا در این مجال ما کاری با آن حرف ها نداریم. بلکه ما می خواهیم بگوییم کلّ مخلوقات به یک حقائقی ختم می شوند و نکته ای که خیلی تأکید دارم که هنوز نشده که به آن خیلی وارد بشویم، این است که این بسائطی که می گوییم جزء حقایق اند نه جزء وجودات. یعنی وجودات، وجودات این حقایق اند.

فلذا آن­که شما می گویید عقول عرضیه و این ها، عقول را طبق مبنی رایج فلسفه، موجود می گیرند. می گویند موجود مجرّدی است که عقل است و عقول عرضیّه اند که ارباب انواع اند.

شاگرد: یعنی می خواهید قائل به اصالة الماهیّه بشوید؟ یعنی ماهیّت هایی که وجودات مختلفی پیدا می کند؟

استاد: نه، اصالت الوجود قبول است. امّا خود اصالة الوجود یک مبادی دارد که در لسان ها می گویند اعیان ثابته که ظلّ أسماء الهیّه اند. خود اعیان ثابته وراء این ارباب انواع اند. خود ارباب انواع ظلّ یک عین ثابته اند. عین ثابته موجود هست یا نیست؟ علی المبنی آن ها می گویند نیست. از شؤونات فیض اقدس است. می گویم چرا می گویید اقدس؟ می گویند: این أقدس من أن یکون المفاض غیر المفیض. ارباب انواع را جزء - از شوونات - فیض مقدّس می گیرند. می گویند فیض مقدّس است این هم شؤوناتش. امّا آن جا اعیان ثابته را جزء بالاتر می گیرند. خب حالا ببینید آن ها چه می گویند و چگونه می خواهند این ها را جمع کنند.

حقیقه الوجود، وجود مقابلی

شاگرد: واجب الوجود را که آن ها وجود می دانند...

استاد: بله. امّا صحبت سر این است که همان جا خودشان می گویند ما می گوییم حقیقت الوجود. بعدا هم می گویند اینکه تعبیر می کنیم حقیقت الوجود از ضیق خناق است. چاره ای نداریم و الّا هویة غیبیّه به این معنا که اطلاق کنیم بر او حقیقت الوجود، مطلب وراء این است.

یک مناظره ای صاحب عروة هم دارد، علاء الدوله سمنانی با محی الدین. رد و برگشت هایی دارند. می گوید، دیگران می گویند من حرف او را نفهمیدم. درحالی که من حرفش را فهمیدم و مدّت ها مدافعش بودم و بعد خدا مرا هدایت کرد. -مثل ملاصدرا که می گوید من سی سال أصالة الماهوی بودم و بعد خدا مرا هدایت کرد- فهمیدم وجود واجب فوق وجود عدم است. یعنی وجود و عدم هایی که ما می گوییم اینجوری، این یک مقابلاتی هست. این مقابلات نمی- رود آن جا. او موجود است ولی موجودی که یک نحو خاصّی از ... «وجوده اثباته¹⁵».

نفس الامر اعم از وجود مقابلی

لذا در توحید صدوق هم هست «سَبَقَ الْأَوْقَاتَ كَوْنُهُ وَ الْعَدَمَ‏ وُجُودُه¹⁶»‏. وجود سابق بر عدم نه وجود طارد عدم که سابق بر عدم بودن یعنی سابق بر کلّ متقابلات. خودشان هم می گویند که ما می گوییم حقیقت الوجود از ضیق خناق، تعبیرشان این است.

خب لازمه اش چیه؟ لازمه اش این است که وقتی می گوییم بسائط اولیّه، این بسائط در مجالی ظهورات عالم از مبدأ متعال ،یک مرتبه اش مرتبه حقایق است صرفاً ،حقایق صرفه یک نحو با ترکیبات خودشان، عوالم وجود و غیرش و نفس الأمر را آن پیکره نفس الأمر را که سرش خیلی بحث دارند که نفس الأمر أوسع از وجود هست یا نیست که برای من صاف است که أوسع از وجود است، شواهد متعدّد هم دارد.

نفس الأمر که این رقّ منشور نفس الأمر که أوسع از وجود است. تازه خودش ظلّ آن حقایق طبایع صرفه می باشد که این ها را تدبیر کرده است و بستر نفس الأمر را بپا داشته است.

اگر این ها باشد آن وقت آن بسائط آن طوری اگر ثابت شد در هر موطن وجودی خودش را نشان می دهد. نشان دادنی ذاتی.

شاگرد: در روایت داریم که حقائقی که مبدأ است و بعد می‌آیند تطبیق می‌کنند بر زبان‌های مختلف، که در فلان زبان هست و یا در فلان زبان، اینها مراتبی از یک حقیقت باید باشد و الا نمی‌شود گفت که این حقیقتی که مبدأ آن حرف‌ها می‌شود از تلفظ ما می‌شود.

استاد: کلمه مراتب بد نیست. ولی طبیعت ظاهرا نیاز به مراتب ندارد. یعنی بالاتر از مراتب است. همان که بگوییم نشان دادن خودش می باشد در یک ظرف، می گویند مظاهر. خیال می کنیم مظاهر بهتر از مراتب باشد. نه اینکه آن حقیقت می آید این جا بلکه آن حقیقت صرفه این جا دارد خودش اینجوری نشان می دهد.

در نفس الطبیعة، مرتبه موجود نیست بلکه در ظروفی که او خودش را نشان می دهد در ظهوراتش مراتب می باشد. در مظاهرش، مراتب است. این ها را گفته اند حالا. علی ای حال آن بحث ها جای خودش، حالت تطبیقی پیدا می کند با این جا. این­که ما این جا می گوییم یک چیز ساذجی است که فعلا می خواهیم بگوییم یک بسائط اولیّه ای هستند که خودشان چیز های بعدی را پدید آورده اند.

شاگرد: اگر تفکیک بین این ها نشود یک مقداری مشوّش کننده است یک وقت بحث کتابت می کنیم، یک وقت بحث حقیقت و یک وقت بحث حقایقی که..

استاد: نه، تشویش مال ابتدائش می باشد. زیرا ذهن ما انس گرفته با وضع. چون ما سر و کارمان با اوضاع می باشد. وضع لفظی...

شاگرد: نه جدای از آن. من یک چیزی را مثلا بنویسم یک چیز است. تلفّظ بکنم یک چیز است. این ها با هم فرق می کنند دیگر. ما تاریخ کتابت را در نظر می گیریم. تاریخ تکلّم را که قبل از کتابت هست.

وحی ؛ پشتوانه لفظ و کتابت

استاد: در این حرفی که من عرض کردم ادّعای ما این است و شواهدی هم حتّی داریم که این ها همه اش پشتوانه وحی دارد هم لفظ، هم کتابت. یعنی خود لفظ وقتی آن حقیقت می شود... در روایت هم دارد که حضرت می فرماید: حضرت آدم آن حقیقت بسیط را که می دیدند متکلّم می شدند به لفظ. یعنی می دیدند که آن اگر بخواهد لفظ بشود این است. قاف که به ایشان وحی می شد می گفتند قاف. یعنی او این است. چون پشتوانه وحی دارد.

اگر بخواهند نقشش کنند و مکتوبش کنند می شود چیزی که با پشتوانه وحی صورت گرفته و شده این مکتوب. فلذا افراد دیگری که مواضعه می کنند... مواضعه راهش باز است. امّا مواضعه با پشتوانه وحی نیست. این یک ادّعاست و شواهد روشنی دارد. چند تایش را دنبالش بودند.

یکی اش این است که خودشان می گویند که فینیقی ها ریشه عرب دارند. کنعان بودند امّا از اولاد حضرت نوح علیه السلام بودند و همه این ها از جدّشان حضرت نوح رسیده بود. پس پشتوانه وحی شد. همه در این ها متّفق اند. برای چینی ها چرا. در شرق آسیا، یک حرف دیگری دارند که حروف الفباء چین وبحث های خودش را دارد. مشوّش شدن برای این است که الآن انس ما به مواضعه هایی است که با آنها انس گرفتیم.

رابطه طبیعی معنا و صوت

اگر بخواهیم آن طوری، ابتداء فکر کنیم، با یک چیز بیشتر مواجه نیستیم و آن هم آن لفظ و آن کتابتی است که پشتوانه وحی دارد. پشتوانه وحی یعنی آن نفوسی که با حقایق بسیطه آشنا شده اند از ناحیه خدای متعال. آن حقیقت را به همان نحو ارتباط ذاتی اش در موطن صوت نشان داده است. چیزهای طبیعی اش هم مثال ها دارد که ما نرسیدیم. مثلا غالبا کسی که می‌خواهد اظهار سوزش خودش را ابراز کند با صوت بَم ابراز نمی کند. این یک رابطه طبیعی است. یک احساسی کرده ادراک کرده یک چیز روانی، سوزش. وقتی سوزش را احساس می کند با صوت بَم نمی گوید با صوت زیر می گوید.

امّا وقتی می خواهد درد را بگوید با صوت بَم می گوید. اگر ضربه به دستش بخورد اگر صوتی از دهانش بیرون بیاید می بینید صوت بم است. اما وقتی می خواهید بگویید سوخت، سوزش را می خواهد بگوید، می رود سراغ صوت های ریز. صوتی را از خودش بیرون می دهد که فرکانسش بالا است. صوت زیر است. اما وقتی می خواهد درد را بیرون دهد..این ها مثال هایی است برای اینکه بفهمیم آن جا چگونه بوده است.

یک احساس هایی بوده باطنی، وحیانی که تبدیل به صوت که می شده مناسب با او بود. تناسب طبیعی. آن، خودش را در لفظ اینجوری نشان می دهد. و اگر همان حقیقت بخواهد به صورت صوت تکوینا به نقش دربیاید، آن جور مثلا نقشی می شود. دایره می شود یا خط مستقیم می شود یا خط افق کشیده می شود. منظور اینکه این هایی که عرض می کنم روی این پیش فرض ها است که بعدا توضیحش را می دهم که ما می گوییم، این مبادی پشتوانه وحیانی اش یکی بیشتر نیست امّا پشتوانه های مواضعه ای اش که بیاید بین زبان ها خیلی است.

الحمدلله رب العالیمن

کلید: نقش قاف، وجود لفظی، وجود کتبی، تناسب طبیعی، حرف و معنا، حروف مقطعة، حروف ظلمانی، نورانی، عقول طولیة، عقول عرضیة، اصالت الوجود، اصالت ماهیة، 73 حرف، 28 حرف، نفس الامر، حرف بسیط، فیض مقدس، فیض اقدس، عالم معانی، آصف، بحار الانوار، تحف العقول، فرکانس صوت، مواضعه، ارباب انواع، بسائط، مجردات، طبایع، وجود و عدم مقابلی، حقیقة وجود، رابطه صوت ومعنا، عالم عقل، برزخ، خلقت، ارباب انواع، حروف مصوت، فینیقی ها، خط تصویری هندیها، خط الفباء، حضرت آدم، علامة طباطبائی، زبان شناسی، علامة مجلسی، تخت بلقیس، آصف، وجوده اثباته، حرف فاء، سوره فاتحة، مرحوم صدوق، فنوتیک، مناظره امام رضا علیه السلام، «وجوده اثباته»، قاف، نون، عین، قلم، مرکب، اشعار، دلالت، بلقیس، «اول ابداعه... الحروف»، «سَبَقَ الْأَوْقَاتَ كَوْنُهُ»، «وَ الْعَدَمَ‏ وُجُودُه»، «فاصلا لکل شیء»، ملاصدرا، ابن عربی، علاء الدوله سمنانی