بسم الله الرحمن الرحیم

جلسات تفسیر سوره مباركة قاف-سال ۹۰

تفسیرق؛ جلسه 20، 2011.06.21

بِسم الله الرّحمن الرّحیم

ادامه بررسی مفهوم قرائت

شاگرد: «یقرأ» که فرمودید در جلسه قبل، می شود گفت که کسی که بیسواد باشد و قران نتواند بخواند أمّا «یقرأ» درباره او صدق کند؟

استاد: بی سواد هم باشد لفظش را می تواند بگوید. خیلی ها بی سوادند ولی حمد و سوره نمازشان را باید بخوانند.

شاگرد: مراتبی که فرمودید طی می کند...

استاد: یعنی اهل زبان باشد و آیه را هم بخواند چون آیه لفظ است..

شاگرد: سواد خواندن قرآن را ندارد ولی مراتب را طی می کند از نظر ایمانی...

استاد: ولو اینکه سواد خواندن و نوشتن نداشته باشد امّا آن مراحل را طی کند نمی شود که اطلاع بر وجود لفظی آیه پیدا نکند. یعنی کأنّه آن ها به هم مربوط است. بگوییم آن را پیدا کرده ولی آیه اش را نمی داند. کانّه از ناحیه خدای متعال این تعلیم برای او صورت می گیرد زیرا لفظ است و أهل زبان هست که مگر اهل یک زبان دیگری است که اصلا قرآن بلد نیست. هیچی بلد نیست.

شاگرد: به قول شما نهایتا یک حمد و سوره...

استاد: بله، این ممکن است وقتی آن مطلب را که عارف به تأویل شده، دانست بعد از اینکه آیه را می بیند، مثلا ببیند که همان طوری است که می فهمد که مقصود از این آیه چیست!

شاگرد: در قبر و برزخ تعلمیش می دهند.

استاد: بله، که بعدا بگویند آن چیز که برای شما شده، این است. ولو عجائبی در این جا نقل شده که نمی شود سریع یک چیزی گفت. کسانی که مرحوم کربلایی کاظم را دیده اند، حاضر و حیّ اند. صفحه مکاسب به این بزرگی را جلو ایشان باز می کردند با اینکه سواد نداشت، ولی می گفت از این جا تا این جا قرآن است. این چی می شود؟! هستند کسانی که این را به چشم خودشان دیده اند، حاج آقا هم نقل می کرد اما اینکه خودشان دیده بودند را نمی دانم. ولی خب آن هایی که دیده اند هستند؛ دست می گذاشت می گفت از این جا تا این جا قرآن است. می گفتند از کجا می گویی صفحة مکاسب به این بلند بالایی؟! می گفته این جا یک نوری دارد که جاهای دیگر ندارد. خیلی است! پیر مردی که هیچی.. و نظیر این ها

شاگرد: یکی از شاگردان می گفت که کان یقرأ یعنی اینکه مثلا این آیه محبوب القلب او بوده، درباره جابر چند تا حدیث هست که منزلت ایشان پیش إمام صادق سلام الله علیه مانند منزلت سلمان بود پیش رسول الله صلّی الله علیه و آله، علوم أهل بیت به چهار نفر رسید یکی سلمان، دیگر جابر أنصاری و دو نفر دیگر... لذا اینکه بگوییم «کان یقرأ» یعنی کثرت تلاوت...!! اینطور که شما جواب می فرماید آن مستشکل فکر می کند که محقّ است در عقیده ای که دارد در حالی که مثل روز روشن است که..

یک روایت به این صافی که ناظر به مقام معرفت جابر می باشد و اینکه قرائتش غیر از قرائت ظاهری است ما قبول نکنیم و بگوییم منظور از «کان یقرأ»؛ یعنی آن قدر میل داشت به این آیه که مکرّرا این آیه را می خواند همین قرائت ظاهری. این مطلب مثل این است که بگوییم این آقا خیلی عالم است زیرا جنس عمامه اش وال هندی است. دقیقا مثل این است مگر نبود در غیر جابر کسانی که به آیات دیگر انس داشتند، الی ماشاء الله اگر بخواهیم این طور نگاه کنیم.

استاد: ایشان می گفتند که أنس داشتند ولی انسشان از معرفت نبوده.

شاگرد: پس اگر هم ایشان می خواستند از قول خودش برگردد، و بگوید مثلا از معرفت بود و فلان، می شود همین فرمایش شما، چون اگر کسی از معرفت آیه ای را قرائات کند...

استاد: یعنی قرائت معنای دیگری ندارد. قرائت یعنی همین قرائت.

شاگرد: اتفاقا بنده احساس می کنم اگر از معرفت باشد دقیقا مثل این می باشد که «کان یقرأ و یرقَ» اگر زمینه اش از معرفت باشد. ولو اینکه محذوف باشد، ممکن است یرق اش محذوف باشد.

سبک مباحثه

استاد: ما که منکر حرف شما نیستم. آن احتمالی که من گفتم پا برجا است. شاید هم اظهر باشد. امّا ایشان هم که احتمالی می دهند مقتضی مباحثه استدلالی این است که ما برای ردّ این احتمال، یک حرف استدلالی بزنیم، بگوییم به این دلیل، به این دلیل. و الا معروف است که می گویند هرجا صاحب کفایه می گویند «ممّا یشهد به الوجدان» و...می گویند صاحب کفایه متوسّل به وجدان شده اند. یک شوخی طلبگی است. حالا منظور در مباحثه، ایشان یک احتمالی را گفتند و من گفتم احتمالی است که محتمل است یعنی ممکن است در ذهن شما دلیل روشنی باشد و بیانش بکنید، امّا در ذهن من یک دلیلی که بتوانم حرف بزنم و بگویم به این دلیل این احتمال مردود است در ذهنم نیامد.

سبک مباحثه به این است که دلیل بیاوریم، حاج آقا می فرمودند کانه یک شبه کرامت است از استادشان می گفتند به خط مرحوم آقای خوئی درس منظومه استادمان را دیدم. می گفتند خیلی تعجّب بود که شبیه اشارات مرحوم ابن‌سینا، نمی خواست یک کلمه بگوید مگر با دلیل. ما عملا اینطور نیستیم. ولی تا جایی که یادمان است سعی کنیم وقتی دلیل نداشتیم ساکت بشویم.

شاگرد: انصافا شما برای ردّ فرمایش ایشان دلیل نداشتید؟!

استاد: ببینید گاهی یک مطلبی را ذهن انسان نمی گیرد امّا نمی تواند هم به زبان بیاورد. دوتا از علماء بزرگ یزد که یکی مرحوم آقای کازرونی و دیگری مرحوم میرزا آقا و هر دو خیلی بزرگوار بودند و هر وقت در مدرسه مصلی یزد این دو بزرگوار مباحثه شون می شده پاسبان ها می آمدند ببینند چه کسی دارد دعوا می کند؟ -چون مدرسه نزدیک خیابان هم است- و هردو هم خیلی بزرگوار بودند. آن وقت شاگرد یکی شان نقل می کرد از آن بزرگوار دیگر که او می گفته نظرات این آقا مثلا میرزا آقا خیلی به دل نمی چسبد امّا در مباحثه مچ آدم را می پیچاند. خب این یک چیز می بیند، تا آخر کار هم انسان می بیند که این مطلب به دلش نمی نشیند ولی خب دلیلی هم نداریم و حرفی نمی زنیم و بگوییم محتمل است.

شاگرد: دلیل آوردن بر ردّ اینکه آن آیه محبوب قلب جابر بوده لذا زیاد تکرار می کرده، وقت گذاشتن ندارد.خیلی واضح است که باطل است. اگر استدلال باشد بنده یک جلسه یک ساعته برای ایشان می گذارم و همین طور دلیل می آورم برای ایشان.

استاد: به همین خاطر است که شما در صدد ردّ برآمدید دیگر. بنده هرچه به ذهنمان بیاید خدمت شما می گوییم و بهانه ای هستیم برای اینکه این مسائل مطرح بشود در ذهن شریف شما و روی آن فکر کنید و ما به مطلوب خودمان رسیدیم که شما در سنینی هستید که وقت کار است، روی این ها فکر کنید و شواهد برای آن پیدا کنید و ان شاء الله بهره ببرید.

شاگرد: آن آقا ادلّه خودش را آورد تا گفت دیگر پیروز شدم آخر الأمر طرف مقابلش گفت ما که قانع نشدیم. شما همین رو هم نمی فرمایید. اذهان صاف است و فرمایش شما را گرفته و قبول داریم و بعد از آن اشکالی مطرح می شود که جایگاهی ندارد در این جا این ذهن های صاف دستکاری می شود و همه اهل کار نیستند که بروند دنبال جواب این اشکال.

استاد: علی ایّ حال ذهن ها مختلف می شود. برای خود من شده گاهی یک چیزهایی خیلی واضح است ولی دو سال بعدش می بینی دیگر به آن وضوح نیست. من که سنم بیش از شما است و تجربیاتی دارم به وضوح فعلی خیلی اکتفا نمی کنم و سریعا هم مبادرت به ردّ مطلبی که در نزد دیگری واضح است نمی کنم مادامی که متوجّه هستم. حالا می خواستم بگویم در بحث که می افتیم گاهی یک چیز می گویم یک دفعه غافل بودم باید ببخشید ممکن است بگویم؛ واقعا من که از اول تا این جا... مباحثه به این است که حرف استدلالی بزنیم و از محدوده استدلال هم خارج نشویم. می شود گاهی که برای آدم واضح است ولی دنبال دلیل و شواهد بگردد، خوب می شود و می تواند این وضوح خودش را به دیگران منتقل کند.

از چیزهایی که زیاد از بنده شنیده اید در بحث ظهور واستظهار است. همه می گویند «العرف ببابک» امّا بنده خیالم می رسد که اینطور نیست و این خودش یک مبادی دقیق علمی دارد و باید مدوّن بشود. ظهور یک مبادی دارد که طبق آن مبادی کسی بتواند ادّعی ظهور کند. تا نشده همین ها هست یعنی باید بگردیم طبق شواهد، قرائن یک مطلبی را عرضه بکنیم تا کم کم واضح بشود.

بشارت به حروف مقطعه در کتب آسمانی

الإحتجاج تفسير الإمام عليه السلام مع، معاني الأخبار مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ الْمُفَسِّرُ عَنْ يُوسُفَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ وَ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَيَّارٍ عَنْ أَبَوَيْهِمَا عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ الْعَسْكَرِيِّ ع قَالَ قَالَ الصَّادِقُ ع لَمَّا بَعَثَ اللَّهُ مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ ثُمَّ مَنْ بَعْدَهُ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ لَمْ يَكُنْ فِيهِمْ أَحَدٌ إِلَّا أَخَذُوا عَلَيْهِ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِيقَ لَيُؤْمِنُنَّ بِمُحَمَّدٍ الْعَرَبِيِّ الْأُمِّيِّ الْمَبْعُوثِ بِمَكَّةَ الَّذِي يُهَاجِرُ إِلَى الْمَدِينَةِ يَأْتِي بِكِتَابٍ بِالْحُرُوفِ الْمُقَطَّعَةِ افْتِتَاحَ بَعْضِ سُوَرِهِ يَحْفَظُهُ أُمَّتُهُ فَيَقْرَءُونَهُ قِيَاماً وَ قُعُوداً وَ مُشَاةً وَ عَلَى كُلِّ الْأَحْوَالِ يُسَهِّلُ اللَّهُ حِفْظَهُ عَلَيْهِمْ إِلَى آخِرِ الْخَبَر¹

خب حالا، یک بحثی داشیم که..یک روایت راجع به وجوه حروف مقطعه بود که راجع به آن گفته شد. یک روایت که خیلی جالب است! نمی دانم در این مباحثه از روز اول مطرح شد یانه؟ من نوشته بودم یکی از آن چیز هایی را که بگویم همین بود. این روایت خیلی جالب است و از جهات متعدّد قابل تأمّل است. این روایت را مرحوم مجلسی در ج92 بحار اسلامیه ص215 ح18 از سه مصدر آورده اند؛ ازاحتجاج، از تفسیر منسوب امام عسکری سلام الله علیه و ازمعانی الأخبار و روایت مفصّل است و آن که منظور من است، این است.

حضرت از جدشان نقل می فرمایند که «قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَمَّا بَعَثَ اللَّهُ مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ ثُمَّ مَنْ بَعْدَهُ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ لَمْ يَكُنْ فِيهِمْ أَحَدٌ إِلَّا أَخَذُوا عَلَيْهِ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِيقَ»، تمام پیامبرانی که می آمدند بعد از بعثت حضرت موسی، برآن ها عهد و میثاق گرفته می شد -از بنی اسرائیل- «لَيُؤْمِنُنَّ»، همه شان باید ایمان بی آورند، «بِمُحَمَّدٍ الْعَرَبِيِّ الْأُمِّيِّ الْمَبْعُوثِ»، خب این در قرآن هم هست که بشارت انبیاء سابقین بود به بعثت پیامبر.

اما نکته ای که مربوط به بحث ما است و خیلی جالب است این است که «بِمَكَّةَ الَّذِي يُهَاجِرُ إِلَى الْمَدِينَةِ يَأْتِي بِكِتَابٍ بِالْحُرُوفِ الْمُقَطَّعَةِ افْتِتَاحَ بَعْضِ سُوَرِهِ يَحْفَظُهُ أُمَّتُهُ فَيَقْرَءُونَهُ قِيَاماً وَ قُعُوداً وَ مُشَاةً وَ عَلَى كُلِّ الْأَحْوَالِ يُسَهِّلُ اللَّهُ حِفْظَهُ عَلَيْهِمْ»؛ خداوند حفظ این کتاب را هم برای ایشان آسان می کند.

ببینید وقتی می خواهند خصوصیّت یک پیامبر را خبر بدهند، خب خیلی چیز های می شود که بگویند امّا وقتی بخواهند خصوصیت کتاب یک پیامبر را بگویند می گویند: «یأتی بکتاب بالحروف المقطّعة»؛ یعنی این، امتیاز قرآن کریم است در پیشگویی انبیاء سابق نسبت به آمدن قرآن کریم توسط پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم.

پس از این جهت، حروف مقطّعه خیلی پر أهمیّت است. مثلا بیاییم بگوییم که این خبری که أنبیاء دادند یعنی وقتی حضرت می آمدند بخوانند، کفّار مشرک آن جا گفته بودند هلهله کنید -دست در دهان بگذارید-، حرف پیامبر را نمی شنیدند، خب خدا هم در قران گفته بگو «کهیعص»، این ها ساکت می شوند و بعدش وحی را می شنوند. مانعی ندارد. امّا خب بگوییم همه انبیاء خبر می دادند که حروف مقطعه می آورد، یعنی هلهله می کنند و او هم این ها را می گوید که همه دهان ها را...بعد بگویند چی شد؟ این ها ساکت بشوند و بعد بفهمند. یک مقداری می بینی دور است. ولی خب این وجه را گفته اند.

وجوه معنایی قاف

پس این حروف مقطعه ای که این همه اهمیّت دارد و وجوهی هم برای آن گفته اند که 22 وجه در آن تفسیر کبیر بود. در تفسیر کبیر اختلاف است که همه اش مربوط به فخر رازی هست یا نیست. عدّه ای می گویند مال خودش می باشد، زیرا تا پنجاه سال بعد از خودش کسی این حرف ها را نزده است.

ولی بعید است. چون کسانی که مثلا پنجاه سال بعد او بودند یا صد سال بعد از او بوده اند، مثلا ابن خلکان فاصله ای ندارد، ذهبی و این ها همه نسبت داده اند که تفسیر را تمام نکرده و شواهدی هم از خود تفسیر دارد که مثلا از سوره فتح به بعد، یا بیشترش حتّی دو نفر دیگر، یکی بعد از خودش ادامه داد بعد او وفات کرد، یک سومی ادامه داد تا آخر رساند. این را دارند خود آن کسای که همان زمان بوده اند و از قدیم برایشان این مسئله صاف بوده است کأنّه. حالا بعضی ها خواسته اند انکار بکنند. ولی احتمالش به صورت قوی مطرح است که همه اش برای او نباشد.

علی أی حال، او 22 احتمال گفته، مرحوم طبرسی 10تا 11تا از این ها را فرموده است.

ولی این وجوه، اگر بخواهیم یک نحوه تصنیفی میان این ها بیاوریم بعضی ها شاید بگویند همان ساده ترین وجه می باشد، ساده، ساده به معنای «انذل الوجوه»، که همان است که بگوییم چون هلهله می کردند، خدای متعال این حروف را برای پیامبر نازل می کرد تا این ها ساکت بشوند. بعد وحی را بشنوند. این خوب است و ما رد نمی کنیم. ساده ترین اش است.

شاگرد: این وجه مستند روایی دارد؟

استاد: تا آن جایی که من یادم هست خیر، در ذیل اقوال آمده.

شاگرد: استخفاف نمی شود به حروف مقطّعه؟

استاد: عرض کنم که نه، الان به نحوی که بگوییم قرآن را به قصد استخفاف عرفی، سبک کرده است خیر.

واقعا یک وجه تفسیری است و بعضی از اذهان به آن قانع می شوند. این جوری نیست که بگویند هر که این را بگوید دارد قرآن را مسخره می کند.

شاگرد: این وجه ردّ نمی شود که این وجه در سور مکّی محلّ داشته و نه در سور مدنی؟

استاد: چرا. فخر رازی مفصّل این ها را بررسی کرده است. یعنی این وجوه با مطالب مختلفی رد می شود.

یک وجه دیگر این است که خدای متعال می خواهد بفرماید، ببینید قرآن از این حروف تشکیل شده است. شما هم مثل این ها بیاورید.

این هم یک وجهی است. از آن هایی است که درکش واضح است برای همه و فوری می فهمند و اذهان نوع هم می پسندد و این را وجه قشنگی می بیند. یک وجه دیگر که اعلی الوجوه است. از همه بالاتر است و آن این است که «ق» را تفسیر ربوبی بکنیم. در آن عالم اسماء و صفات الهی دنبالش باشیم و معنا بکنیم. اعلی الوجوه می باشد و معلوم است.

بعضی از وجوه می باشد که أغمض الوجوه و ابهم الوجوه است مثل اینکه بگوییم ق کوه محیط به دنیا می باشد.

این ها وجوه غامض و پیچیده است که نمی دانیم چگونه باید معنا کنیم. یا از وجوه غامضه می باشد.

آن سؤالی که من مطرح کرده بودیم این بود که طبیعی ترین وجه کدام است؟ طبیعی ترین وجه یعنی آن وجهی که هیچ ضمیمه ای ندارد، لو خلّی و نفسه این وجه ابتدائاً بدون نیاز ضمیمه ای مقدّمه ای توضیحی خودش را نشان می دهد. این سوال بود.

طبیعی ترین وجه معنایی قاف

آن که من به ذهنم بود در جواب این سؤال این بود که طبیعی ترین وجوه این است که مقصود از حروف مقطعه خود این حرف باشد. بعدا ببینیم اشاره به چی دارد، اشاره به اسم خاص، اشاره به کوه خاص، اشاره ای به نهری در بهشت از ساق عرش جاری می شود و... این ها مربوط به بعد است. ابتدائاً فی حدّ نفسه خودشان باشند. خب این طبیعی ترین وجه است. فقط هر چه طبیعی بود که نمی شود سریعا قبول کرد بلکه باید راجع به آن بحث کرد، شواهدش پیدا بشود، خود حرف واضح بشود. چیزی که من راجع به این حرف به ذهنم هست این است که...

شاگرد: آن الفاظی که نوعا برای اشاره می باشد، اینکه طبیعی ترین وجه، عدم الاشاره باشد، برای من واضح نیست.

استاد: می خواهم توضیح این را عرض کنم که مقصودی که دارم از طبیعی ترین وجه چیست. البته یک بحث هایی در کتب ما بود که هر شیئ چهارتا وجود دارد. وجود لفظی، وجود ذهنی، وجود خارجی و کتبی. یک ضمیمه ای هم به آن هست که هرکدام از این چهار وجود دو مرتبه دارد، فرد و طبیعت. یعنی خود وجود لفظی، یک وجود لفظی طبیعی و یک وجود لفظی فردی، وجود لفظی که می گوییم یک فرد دارد و طبیعت دارد. وجود کتبی، فرد دارد طبیعت دارد. وجود ذهنی فرد دارد و طبیعت دارد. وجود خارجی هم فرد دارد و طبیعت دارد. به این تقسیم بندی بعدا می رسیم و فواید خوبی هم دارد.

عالم حروف؛ عناصر پایه ای و بسیط درتکوین

آنچه که من می خواهم عرض کنم، ما همین تدوین عالم کتابت را مرآة قرار می دهیم برای آن چیزی که وراء این است. وقتی یک جمله ای را می گویید، مثلا قام زیدٌ. خب یک جمله گفتید. می گویید این جمله از دوتا چیز تشکیل شده است. یک کلمه «قام» و کلمه «زید». برخورد شما با یک جمله بود. امّا وقتی دقّت کردید در این چیزی که با آن مواجه شدید، آن را یک مرکّب می بیند. می گویید این جمله از چه چیزی تشکیل شده است؟ عناصر تشکیل دهنده این جمله چیست؟ می گویید زید و قام. عنصر یعنی اصل یعنی آن چیزی که یک چیز دیگر را تشکیل می دهد. بعد می گویید زید و قام. می گویید این قام از چه عناصری تشکیل شده است؟ چه چیزی او را درست کرده است؟ می گویید از «قاف و الف و میم» تشکیل شده است. آن عناصر یعنی آن اصول پایه، اُسّدقس، آن اصل، آن چیزی که آن را درست کرده است، دارد اسمش را نشان می دهد. می گویید این، «قاف و الف و میم» این مرکبات بودند، تا می رسید به ..می گویید «قاف الف میم»، تمام شد حالا کسی که بخواهد سوال را ادامه دهد، می گوید الان شما، ما را مواجه کردید از «قام زید»، با «قام» و «زید» این مرکّبات بودند. تا می رسید به «قاف، الف و میم». خب قاف از چه درست شده؟ چه جواب می دهی؟

در جواب می گویید قاف از چیز دیگری تشکیل نشده. دو چیز چند چیز دست به دست هم ندادند که قاف را درستش کنند.

شاگرد: کدام قاف؟

استاد:همین ق قام. که یاد بچّه می دهید در مکتب خانه.

شاگرد: نه، ق مکتوب یا ملفوظ؟

استاد: قافی که قام را درست می کند با الف و میم.

شاگرد: در عالم کتابت یا در عالم لفظ؟

استاد: این که من عرض کردم مقصودی بود که غیر از... شما می خواهید چیزی بگویید که ...

شاگرد: راجع به خود ق هم گفته اند از چی تشکیل شده است.

استاد: از چی تشکیل شده است؟

شاگرد: مثلا گفته اند هر حرفی از الف تشکیل شده است. همه حروف شئون الف هستند.که مثلا اگر الف نبود هیچ حرفی نبود.

استاد: آن که گفته اند این است که الف مثلا این طوری است. گردش بکنی می شود قاف. هیچ کس نگفته دو الف را با هم ترکیب بکنید بشود قاف.

شاگرد: نه، اگر الف نبود نمی توانستی قاف را تلفّظ کنی. در همه حروف، الف هست، یا الف بشکل یاء یا الف بشکل واو یا خودش. لذا اگر الف قابل تلفظ نبود ق هم تلفظ نمی شد، هیچی تلفظ نمی شد.

استاد: اوّلا این حرف که معلوم نیست درست باشد. درست است که ما می گوییم این، صامت است، صامت یعنی تا با یک حرف مصوّت همراه نشود به نطق نمی آید. ولی این معنایش نیست که این از آن تشکیل شده. این محتاج است به آن در تلفّظ. احتیاج غیر از تشکّل است.

می گویم قام از ق،الف و میم تشکیل شده. بعد بگوییم قاف از الف تشکیل شده است؟! از الف تشکیل نشده. قاف در تلفظ به الف یا فتحه یا...به الف هم نیست...در فارسی ما واول های ششگانه َُِ آ إی أو شش تا بیشتر نیست. در زبان های دیگر واول بیشتر است. آن قافی که قام را درست کرده خودش از چی تشکیل شده است؟

شاگرد1: اگر صحیح هم باشد باید مستند به روایت باشد و تا روایتی نداریم که ق از الف بوده، این حرف وجهی ندارد.

استاد: شواهد از بیرون آوردن را می­رسیم. من دو تا شاهد دارم.

شاگرد: صورت مکتوب قاف از دوتا نقطه و.. تشکیل شده است منظور ایشان این است که اینکه می فرمایید تشکیل شده چیست؟ در کدام عالم؟

استاد: این از آن بحث های طلبگی است که بحث طول می کشد. قاف اگر لفظ باشد، متدرّج در زمان می باشد. تشکیل شده از آن تموّج هایی که در یک فاصله زمانی صورت می گیرد. قاف مثلا در یک صدم ثانیه ادا می شود. یک حرف بیشتر و یک حرفی کمتر. الآن در بحث های فنّی زبان شناسی این ها هست که حرف حرفی چند صدم ثانیه ادا می شود. خب وقتی زمانی شد اجزائی دارد دیگه. ق از چی تشکیل شده؟ از همین تموّج های زمانی. منظور ما این نیست که.

یا ق مکتوب گفته اند از چه درست شده؟ گفته اند از الف دیگر. الف را بر می دارند می پیچانند می شود ق. پس الفی است که کج شده است. یا به تعبیر ایشان الف چون اساس... آن کتاب اللغة الموحّدة، یک حرف هایی که مفصّل داشتیم همین بود. مبنایی که ایشان -شاگرد- می گوید آن جا بود مفصّل.

شاگرد: البته این را که شما می فرمایید برسی هم آورده است.

استاد: بله، ایشان از باب... او از یک باب دیگر می گوید.

مقصود اصلی از بساطت حروف؛ عدم ترکیب

شاگرد: تجلی الف در تمام حروف

استاد: بله، ایشان می گویند تجلی الف در تمام حروف. امّا غیر از این است که ما الآن داریم بحث می کنیم.

اما آن­که الآن مقصود من است یک مقصودی است واضح که شما می خواهید به یک بچّه در مکتب خانه درس بدهید، وقتی می خواهید حروف و کلمات را برای او باز کنید، وقتی از شما می پرسید قاف از چی تشکیل شده؟ چی می گویید به او؟ همین أمر ساده منظور من است. نه کشش زمانی تلفّظ منظور من است، نه شکلش منظور من است که از خطّ هست و از پیچاندن الف. هیچ منظور ما نیست.

از آن عناصری که کلام را درست می کنند، می رسیم به عنصری که وقتی بچّه می پرسد این از چه تشکیل شده می گویید خودش است. رسیدیم به یک اصل و پایه، به چیزی که چیز های دیگر دست به دست هم نداده اند تا درستش کنند.امّا در قام سه تا چیز دست به دست هم داده اند و درستش کرده اند. به عبارت دیگر منظور، حالت تألیف، ترکیب،حالت پدید آورندگی کلام می باشد.

کلام یک پدیده ای است. چه این کلام را پدید آورده است؟ کلمات. این کلمه را چی پدید آورده؟ حروف

حرف را چی پدید آورده؟ شما وقتی در محاوره هستید می‌گویید چیزی پدیدش نیاورده است.

این را می گوییم بسیطه اولیّه، یک عنصر، یک چیزی که دیگر خودش از چیزی درست نشده است.

بسیط یعنی خودش پدید می آورد ولی خودش از چیز دیگری تشکیل نشده. چیزی در ترکیب کلام در وجود کلامی او را درستش نکرده ولو معدّاتی برای وجود او هست. این بحث هایی که کردیم حالت معدّ بود. زمان و آن تموّجی که قاف لفظی را ایجاد می کند، معدّش می باشد. امّا نمی گوییم این ها دست به دست هم داده اند و قاف را درست کرده اند به عنوان یک عنصر کلامی. بلکه این ها معدّ اند که آن قاف که یک حالت ادراکی هم برای وی حاصل می شود بعدا ما درک کنیم. قاف مدرَک یک عنصر بسیط است. این معنای بساطت در حروف که به اندازه ای که مقصود من است روشن شود.

همین طور چیزی هم در کتابت است که کلمات را برای بچّه سوا می کنند و حروف را می گذارید به ازائش.

می گویید این «قام»، «ق، الف و میم». بعد اگر بگوید این میم را جدا بکن می گویید این دیگر جداشدنی نیست بلکه این خودش یک چیز است. باید یاد بگیری تا بوسیله این چیزهای اصلی،چیز های دیگری را درست کنی. لذا بچّه اگر هر کدام از این عناصر اولیّه را نداند کمبود دارد. کتاب های کلاس اول را نگاه کنید!

بچه تا «ف» را یاد نگیرد هیچ کلمه ای که درآن «ف» می باشد را به او یاد نمی دهند. خب بلد نیست؛ یک عنصررا ندارد. یک ترکیب کننده یک تشکیل دهنده یک پدید آورنده را نمی داند. خب وقتی یک کلمه ای تشکیل شده از یکی از این پدید آورنده ها، آن را نمی تواند بفهمد، سردر نمی‌آورد. چون فاء را بلد نیست. پس کلمه ای را که مشتمل بر فاء برای بچه ای که هنوز فاء را نخوانده نمی داند اگر مواجه هم شود سردرنمی آورد. این معنایی که با یک عنصر و اصل بسیطی که چیز های دیگر را درست می‌کند. اما خودش از چیزی تشکیل نشده است. حالا اگر ضمیمه کنیم به این، که همینطوری که در عالم کتابت، عالم الفاظ و نقوش...

شاگرد: اگر شما در کتابت نظر دارید بالاخره باید تکلیف نقطه را هم این جا معلوم کنید.

عنصر قاف در زبان های دیگر

استاد: بله، قاف را همین طور که می گویید یک الف است که کج کردیم، می گوییم یک نقطه هم برای آن گذاشته ایم. پس ق تشکیل شده از خط مایل با دوتا نقطه. این هم درست است امّا باز آن­که منظور من بود نیست.

نمی گوییم قاف ترکیب شده است از دو چیزی که این دو، کلام را پدید می آورند. این ها پدید آورنده نیستند بلکه این ها علامت اند برای یک عنصر که آن عنصر حرف قاف می باشد. -دو تا نقطه و این ها-

فلذا شاهدش این است که -چرا از این ها تشکیل نشده است- وقتی می رود در حرف دیگر می گوید اینجوری بنویس و دو نقطه هم نمی خواهد. اگر قاف از دو تا نقطه تشکیل شده است چطور وقتی می رود در زبان دیگر یک چیزی می نویسی که این نقطه ندارد؟!

معلوم می شود که آن حرف قاف، آن عنصری که یک حرف است که در زبان ها دور می زند، تشکیل دهنده اش نقطه نیست. خط کتابتی اش این جا بصورت ظاهری نقطه می گذاریم ولی نمی گوییم قاف از دو نقطه تشکیل شده است. قاف یک عنصر بسیط است که چیزی آن را پدید نیاورده است. یک حرف است که کلام را پدید می آورد ولی چیزی او را پدید نیاورده است. امّا منظورمان از پدید نیاوردن این نیست که واجب الوجود می باشد. این ها معلوم است. اگر بگویید که خدا هم پدید آورده بله قبول داریم که خدا پدید آورده یا مثلاً بگویید همین اجزاء زمانی و مکانی که دارد پدید آورده هستند می‌گوییم بله درست است ولی مقصود ما از بساطت آن نیست.

رابطه عنصر بسیط حرف و عناصر در تکوین

بساطت یک أمر نسبی است. منظور ما از بساطت این است که در تشکیل کلام، چیزی او را پدید نمی آورد. اما در قام و جملات دیگر، این ها هستند که کلام را پدید می آورند.

کما اینکه هرچه گسترده تر بشود مثلا در جملات طول و تفصیل دار عناصر ترکیبی و تجزیه ای هر کدام نقش دارند. شما می گویید فاعل، جمله را پدید می آورد. فاعل یک عنوان ترکیبی و نحوی است کما اینکه می گویید اسم فاعل هم می تواند یک کلام را پدید بیاورد. اسم فاعل هم یک عنوان صرفی است. مانعی ندارد.

ولی این ها عناصری هستند که وقتی دنبال هر کدامشان بروی می بینی یک تشکیل دهنده کلامی دارند که آن تشکیل دهنده می رسد به یک جایی که می شود حرف. یعنی چیزی که خودش.. یعنی سؤال منقطع می شود.

می گوید همین خودش را یاد بگیر و همه چیزها را با این درست کن. خب اگر بخواهیم مثالش را در عالم خارج -که کلّ بشر دنبال این حرف ها هم بوده اند- در عالم فیزیکی، در عالم ملک بزنیم. این خاک، می گویند این خاک از چی درست شده؟ آب از چی درست شده؟ همان سؤالی که در قدیم بود که -خود واژه عنصر یونانی می باشد ظاهراً به معنای اصل و پایه خود تعبیر اسطقس که به معنای پایه کار است. همه چیزها را او درست می کند.

می گفتند عناصر اربعة یعنی چهارتا چیز پایه اند، همه چیزها را این چهارتا چیز درست می کنند، خود این ها را چیزی درست نکرده، بلکه عنصر اند، اصل اند. حالا ما بگوییم خدا ساخته این ها را؟ کیفیّات اربعه دست به دست هم داده اند این ها را آفریده؟ می گفتند منافاتی ندارد. ما که به این می گوییم اصل، پایه، یعنی در عالم عناصر و اشیاء جسمانی چیزی این ها را درست نکرده بلکه این ها خودش است دیگر. همه چیز را با این ها درست کن اما این ها را چیزی درستشان نکرده است.

نظیرش بعدا در دو سه قرن پیش شروع شده. اسم عنصر مانده و فقط جای آن را عوض کرده‌اند. مثلا می گفتند خاک از چه درست شده؟ می گفت از طلا و آهن و سرب همان هایی که همه در کلاس ها خوانده‌اید؛ جدول تناوبی که از هیرودین شروع می شد و به سنگین ترین عدد ها اتمی ختم می شد. می گفتند حالا دیگر رسدیم به اتم، اتم نشکن و این شد عنصر. آن وقتی که دل اتم شکافته نشده بود به اتم می گفتند عنصر. عنصر یعنی اگر این ها را بشناسی هر چیزی را بخواهی با این ها درست می کنی و هر چیزی را تحلیل کنی به این ها برمی گردد امّا وقتی به خود این رسیدی دیگر بایست.

طلا دیگر از چی درست شده؟ از هیچی، طلا خودش است. یک عنصر و اصل است یعنی چیزهایی را درست می کند امّا خودش از چیزی درست نشده است. یک مفهوم ساده دارد. یعنی به یک اصل می رسید.

البته بعدا معلوم شد که این ها خودشان از چیزهای دیگری درست شدند. یک بحث جذّاب، دلنشین در کلّ عالم مقادیر می باشد. هر کجا که سر و کار ما با مقدار است، با کمّ است، چه باید گفت؟ آن عنصری اولیّه اش چگونه است؟ یعنی آن چیز پایه ای که مقدار را پدید می آورد، کجاست؟ این ها رسیده اند به یک عناصری، الآن هم به یک جاهای عجیب و غریبی بحث هاشان رسیده است که نمی دانم شنیده اید یا نه.

شاگرد: بعضا هم قائل شده اند که نیست.

استاد: عنصر پایه نیست.

شاگرد: این نظریه مطرح شده که عنصر پایه نیست و هرچقدر هم بروید جلو تر باز هم هست و تمام نمی شود.

استاد: این یک چیز جانانه ای است. یک جزوه ای بود درباره نقطه و احتمالاتش هم مطرح بود. یک چیزی است علی ایّ حال بحث جانانه است باید کار بشود.

خودشان هم آورده اند که ما به دنبال سه بُعدی بودیم ولی تا بیست و چهار بُعد، بیست و پنج بُعد، حالا دیده اند دارد خیلی چیز عجیب و غریبی می شود به نه تا و یازده تا ختم کرده اند یعنی یک عنصر اولیه ای که یازده بُعد دارد و با آن می خواهند چیز ها درست بکنند اینطور مسائل را. نظریه اِستین، ریسمان یکی از این ها است.

علی ایّ حال در همین عالم فیزیکی دنبال این هستند که به یک اصل برسند و بگویند همه چیزها را این درست کرده، این دیگر خودش خودش می باشد. این را دیگر از ما نپرس که چی درستش کرده است؟ این به معنا پایه است. خب حالا این برسد یا نرسد بحث های جای خودش.

آن­که من می خواهم عرض کنم فعلا این است که اگر پذیرفتیم که در وراء این عالم ملک، عالم وجودات برزخی، وجودات جبروتی، عالم عقل، عالم معانی و بالاتر عالم حقایق نفس الأمریّة، که وراء همه این ها است و هیمنه و سیطره بر همه عالم معانی و وجودات برزخیّه و همه این ها دارد، فعلامی گوییم عالم حقائق، آیا در عالم حقائق این سوال مطرح می شود؟ و سر می رسد یا خیر؟

یعنی بگوییم که ما وقتی دستگاه خلقت را باز کنیم به هرچه مواجه شدیم، سوال می کنیم که این چیزی که با آن مواجه شدم از چی درست شده؟ چه عناصر اولیّه ای هستند که دست بدست هم داده اند و این را درست کرده اند؟

بعد نقل کلام می کنم، می گویم خب گفتید که این عنصر الف را ب ج د درست کرده اند، نقل کلام می کنم سر ب ج د. ب ج د را چی درست کرده؟ همینطور تا برسیم یک جایی که شبیه آن ها، برسم به یک أصل، به یک چیزی که بگوییم این بسیط می باشد، این خودش از چیزی درست نشده. آن خودش چیزهایی را درست کرده ولی از چیزی درست نشده. اگر این را در عالم حقایق جاری بدانیم، معنایش این می شود که عالم خلقت یک حقائق بسیط دارد. یک حقایق اولیّه دارد که همه عالم را آن ها درست کرده اند با ترکیب خودشان،با تجلیّات خودشان،به مراتب خودشان.

همه حقایق عالم را درست کرده اند، بر هر حقیقتی دست بگذارید، یک بهره ای از آن ها می بینید. روی هر حقیقتی انگشت بگذارید بهره ای از آن ها می بیند. ولی خود آن ها وقتی کشفشان کردید، سراغشان رفتید، به خود اینها نمی شود گفت از چی درست شده ای؟ می گوید خودم هستم. اگر اینجور باشد، حالا می خواهیم این حقایق بسیطه ای را که همه حقایق دیگر را درست کرده اند و خودشان از چیزی درست نشده اند، برای اینها چهارتا مرحله درست کنیم. وجود عینی، وجود ذهنی، وجود لفظی و وجود کتبی.

می خواهیم بگوییم آن حقایق را تبدیل کنیم به لفظ، یک وجود لفظی به ایشان بدهیم، یک وجود کتبی بدهیم، یک وجود ذهنی، یک وجود حقایق بسیطه نفس الأمری هم که دارند.

اگر این مطابقة را درست کنیم و به ازاء آن بسائط، الفاظ را قرار دهیم، این جا است که حروف یک معنای جدیدی اصلا پیدا می کند. یعنی هر حرفی بازاء یک حقیقت بسیطه ای است که حقیقتی سابق بر او نیست.

همه چیزها درست می شوند بوسیله آن ها ولی خود آن ها، چیزی تشکیل شده از آن ها نیستند که چیزی باشد آن ها را درست کند. خب اگر این جور باشد هر حرفی وقتی می گوییم قاف، قاف نه فقط یعنی یک لفظ که وجود خارجی اش عین وجود لفظی اش می باشد، این برای دوری ما از آن چهار مرحله اش می باشد. بلکه وقتی می­گوییم قاف یعنی قاف، یعنی آن بسیطی که به لفظ آمده، شده قاف و الّا این قاف همان أمر بسیط می باشد.

چطور در حروف، قاف یعنی آن حرف بسیط که همه کلمات را درست می کند و خودش از چیزی درست نشده؟! اون أمر بسیط هم اینچنین می باشد.

رابطه ذاتی بین لفظ و معنا

شاگرد: در همین چهارتا وجود می گویند وجود لفظی و کتبی وجودی است که اعتباری است. آیا ما از اینکه می گوییم وجود اعتباری در آن حقیقت است می توانیم آن رابطه را برقرار کنیم که اگر این بسیط است آن حقیقتی که این بإزاء آن وضع شده است نیز بسیط باشد؟

استاد: خب آن­که می گویید، می گویند، می گویند. خودش محلّ کلام است مفصّل. در اصول بود دیگر که آیا رابطه بین لفظ و معنی -ذاتی است-؟.. . با یک استدلالی رد شده در اصول فقه. عدّه ای گفته اند رابطه بین لفظ و معنا یک رابطه ذاتی می باشد. جوابشان را دادید در اصول فقه و رد شدید. حالا آن جواب پذیرفته است؟ در مفاتیح سیّد نگاه بکنید، ابتداء مفاتیح سیّد رضوان الله علیه، ایشان همین استدلالی که در اصول فقه پذیرفته اید و رد شدید را جواب می دهند. رابطه ذاتی غیر از دلالت ذاتی است. یک لفظ ذاتا دلالت ندارد که بگویید پس چرا فارس حرف انگلیسی را نمی فهمد و انگلیسی حرف عرب را نمی فهمد. رابطه ای دارد. بین لفظ و معنا رابطه می باشد. ما وقتی رابطه را نمی دانیم گیج هستیم.

مثل دود و آتش. می گویید دود دلالت طبعی یا ذاتی دارد بر دخان. خب کسی که تا حالا آتش ندیده، ده سال است از کنج غار آوردنش بیرون، اصلا آتش ندیده حالا از دور دود بلند شده حالا آیا دود دلالت می کند بر آتش برای او که عالم به رابطه نیست؟ خیر. پس آن هایی که گفته اند بین لفظ و معنا رابطه می باشد نگفتند دلالت ذاتی است بلکه گفته اند رابطه ذاتی می‌باشد؛ یعنی یک جور رابطه ای برقرار می باشد.

و حالا بعدا می گویم و شواهدش را هم می بینید که حتّی بین مکتوب با ملفوظ و بین مکتوب با وجود ذهنی و عینی اش، یک نحو رابطه ذاتی می باشد. خب آن­که شما می گویید گفته اند، یعنی مشهور اینجوری است و الّا کسانی که این بحث را می کنند، دوباره باید این ها مطرح بشود. قول مقابل هم دارد خیلی هم حسابی که قابل پی جویی می باشد. سریع هم شاید نشود ردّش کرد.

پس طبیعی ترین وجه در حروف مقطّعه شریفه قرآن این می شود که وقتی می گوییم قاف یعنی خود آن حقیقتی که چیزی نیست جز قاف بودن. خودش قاف است اصلاً. یک أمر بسیط است. حالا سؤالی که مطرح می شود این است؛ اوّلاً شاهدی داریم از روایت برای این حرف یا خیر؟ ثانیا -آقایان آن روز آمدند به من گفتند گفتم صبر کنید می رسیم- زبان های مختلف است خیلی از این زبان ها اصلا قاف ندارند. زبان ها مختلف است. مباحث حرفی اش مختلف است چکار بکنیم این ها را؟ خب این ها بحث های خیلی قشنگی دارد که خرده خرده، تأمّل بکنید این ها خودش را باز می کند ان شاء الله.

شاهدها را من بگویم بعدش برویم سراغ اشکالات -که چه جور می شود حرف زد- شاهدی که در این جا است این است که دو تا روایت، آن­که من دیدم دوتا روایت -آن­که من دیدم دو تا است، چه بسا باشد شما اگر در فکر باشید پیدا می کنید- یکی از آن روایات در اصول ستّة عشر است. اصول ستة عشر متأسّفانه در نرم افزار جامع أحادیث نیامده است. -اگر فایلش را دارید می توانید پیدا کنید.- اصول ستّة عشر شانزده تا اصل روایی، مختصر در یک کتاب جمع شده است. در نسخه های جدید حتما باید آورده باشند با اینکه زمان تدوین نرم افزار جامع الاحادیث این کتاب چاپ شده است. چند تا چاپ دارد. یک چاپ قدیمی قدیمی دارد که حدود سی سال پیش بنده گرفتم.

شاگرد: یعنی همین هایی که نقل کرده اند را جمع کرده اند و الا خود کتاب و شانزده تا اصل که در دسترس نبوده.

حروف؛ اصل کل شئ

استاد: در دسترس است. مرحوم نوری داشته اند و مرحوم مصطفوی نسخه مرحوم نوری را چاپ کرده اند.

بنده دارم. سی سال پیش حدودا گرفته ام. بعدا یک چاپ جدید خوبی شده با تطبیقات که آن را نیز دارم. علی ایّ حال خیلی کتاب عالی است و این شانزده تا اصل همه اش موجود است. پیش مرحوم مجلسی بوده، پیش مرحوم نوری صاحب مستدرک هم بوده است. نسخه هم که هست نسخه خوبی است.

در اصول ستّة عشر، اصل دَرَست؛ عن حسین بن موسی عن زرارة، این روایت خیلی جالب است!

شاگرد: این اصل؟

استاد: اصل دَرَست، یکی از آن اصولی که 16 تا اصل است بلکه 17، یکی هم شاید بینش..خلاصه. اصول ستة عشرصفحة 160 حدیث 17 چاپی که من دارم. این چاپ جدید را ...کتاب درست بن أبی منصور، روایت 17 در آن جا. در این جا صفحة،284،حدیث مسلسل 408 شماره محلّی 17 که مربوط به خصوص این اصل است و الا از اوّل کتاب حدیث 408 می باشد.

«عن زرارة قال قال ابوعبدالله...» خیلی این روایت جالب است! بخاطر اینکه زرارة خودش بفکر این حرف ها نبود؛ حضرت به فکر وادارش کردند. ابتدأ سوأل از حضرت است. زراره می گوید که حضرت به من فرمودند که «إِنِّي لَأَعْلَمُ أَوَّلَ شَيْ‏ءٍ خُلِقَ²»، زرارة من اول چیز که خلق شده است را من می دانم. خب معلوم است که وقتی می گوید می دانم مخاطب به سوال می آید یا ابن رسول الله چیست؟ ببینید حالت سوال را در او ایجاد کردند. زرارة گفت، «

قَالَ: وَ مَا هُوَ؟»، خب شما که می دانید برای ما هم بگوئید، «قَالَ علیه السلام: الْحُرُوفُ»؛ ببینید من خیال می رسد که این روایت یکی از شواهد این احتمالی است عرض کردم. به عنوان احتمال فکر کنید. «أوَّل شیء خلق». اوّل چیزی که خلق می شود چگونه است؟ مبادی خلق است. اوّل چیزی است که فیض گرفته است از ناحیه خدای متعال. و چیزهای دیگر توسط آن ها چی می شوند؟ مراحل بعدی اند. أوّل أوّل است و ثانی ثانی و بقیه چیزها از او درست شده اند.

شاگرد: مستندتر از این هم در خود صدوق هم هست.

استاد: بله، دوّمیش هست که می خواهم بگویم. روایت عمران صابی. بله، آن دومی اش است که می خواهم بگویم. این یک -شاهد روایی- در این دفتری که من نوشتم این اوّلی را دوّم نوشته ام سومی اش هم این می باشد که «إِنَ‏ أَوَّلَ‏ مَا خَلَقَ‏ اللَّهُ‏ عَزَّ وَ جَلَ‏ لِيُعَرِّفَ بِهِ خَلْقَهُ الْكِتَابَةَ حُرُوفُ الْمُعْجَمِ‏³.» این هم در توحید صدوق است. فعلا فرمودید بحث ما نیست. ولو خوب است من یادداشت داشتم.

آن­که الآن آقا گفتند خیلی شاهد مستقیمی نمی شود زیرا حضرت می روند سر کتابت و انواعی که حروف ادا می شود و اگر کسی زبان کسی را ناقص کرد باید چکار کند. آن یک جور دیگری است. فعلا آنچه مقصود من است، دوّمی که دلالتش خیلی خوب است، این است که در آن مباحثه معروفی که امام رضا سلام الله علیه با عمران صابی داشتند این را فرمودند: «وَ اعْلَمْ‏ أَنَ‏ الْإِبْدَاعَ‏ وَ الْمَشِيَّةَ وَ الْإِرَادَةَ مَعْنَاهَا وَاحِدٌ وَ أَسْمَاءَهَا ثَلَاثَةٌ»، سه تا اسم است ولی معانیش واحد است.

«وَ كَانَ أَوَّلُ إِبْدَاعِهِ وَ إِرَادَتِهِ وَ مَشِيَّتِهِ»، که سه تا اسم است اوّلینش «الحروف» بوده. «الْحُرُوفَ الَّتِي جَعَلَهَا»، این هایش خیلی عالی است که من دوم هم گفتم برای اینکه ببینید چقدر مؤید این حرف ها است. حروفی که خدای متعال حروف قرار داده، «أَصْلًا لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ»، «اصلا لکل شی»؟ حرف ملفوظ اصل این فرش می شود؟؟

معلوم می شود که از اوّلی که می خواهند بگویند حروف قصد کردند یک حقایق بسیطه، که این حروف ملفوظ هم دارد آن را نشان می دهد که برای قرب به ذهن این ها می توانند آن را نشان بدهند. خیلی اوصاف عجیبی حضرت اوّل می فرمایند. «جعلها اصلا لکل شیء وَ دَلِيلًا عَلَى كُلِ‏ مُدْرَكٍ وَ فَاصِلًا لِكُلِّ مُشْكِلٍ وَ بتِلْكَ⁴ الْحُرُوفُ تَفْرِيقُ كُلِّ شَيْ‏ءٍ

مِنِ اسْمِ حَقٍّ وَ بَاطِلٍ أَوْ فِعْلٍ أَوْ مَفْعُولٍ أَوْ مَعْنًى أَوْ غَيْرِ مَعْنًى وَ عَلَيْهَا اجْتَمَعَتِ الْأُمُورُ كُلُّهَا⁵». خیال می کنیم که خیلی دلالت خوبی دارد بر اینکه حروف بسائط اوّلیّه اند. همین طوری که در عالم تدوین و لفظ و کتابت، این ها بسائط اولیه اند که دیگر خودشان همه صحبت های ما را درست می‌کنند. ولی چیزی دیگر از سنخ کلام این ها را درست نکرده است، این ها هم حقایق بسیطه عالم اند که خدای متعال اوّل این ها را آفریده و بعدش این ها هستند که همه نظام عالم را بپا می آورند، همه عالم از این ها درست می شود.

شاگرد: یک مشکله ای که وجود دارد این است که همه مثال هایی که حضرت می زنند، مثال های ادبی می باشد.

استاد: بله، این روایت مفصّل است و ما نمی خواهیم واردش بشویم. همین طور که آقا هم فرمودند در ذیل روایت حضرت سراغ لفظ می روند. سراغ حروف لفظی، مکتوب.

حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ جَعْفَرُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَحْمَدَ الْفَقِيهُ الْقُمِّيُّ ثُمَّ الْإِيلَاقِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ صَدَقَةَ الْقُمِّيُّ قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو عَمْرٍو مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ الْأَنْصَارِيُّ الْكَجِّيُّ قَالَ حَدَّثَنِي مَنْ سَمِعَ الْحَسَنَ بْنَ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِيَّ ثُمَّ الْهَاشِمِيَّ يَقُولُ لَمَّا قَدِمَ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا ع إِلَى الْمَأْمُونِ أَمَرَ الْفَضْلَ بْنَ سَهْلٍ أَنْ يَجْمَعَ لَهُ أَصْحَابَ الْمَقَالاتِ مِثْلَ الْجَاثِلِيقِ وَ رَأْسِ الْجَالُوتِ وَ رُؤَسَاءِ الصَّابِئِينَ وَ الْهِرْبِذِ الْأَكْبَرِ وَ أَصْحَابِ زَرْدْهُشْتَ وَ قِسْطَاسِ الرُّومِيِّ وَ الْمُتَكَلِّمِينَ لِيَسْمَعَ كَلَامَهُ وَ كَلَامَهُمْ فَجَمَعَهُمُ الْفَضْلُ بْنُ سَهْل‏… وَ اعْلَمْ أَنَّ الْإِبْدَاعَ وَ الْمَشِيَّةَ وَ الْإِرَادَةَ مَعْنَاهَا وَاحِدٌ وَ أَسْمَاءَهَا ثَلَاثَةٌ وَ كَانَ أَوَّلُ إِبْدَاعِهِ وَ إِرَادَتِهِ وَ مَشِيَّتِهِ الْحُرُوفَ الَّتِي جَعَلَهَا أَصْلًا لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ وَ دَلِيلًا عَلَى كُل مُدْرَكٍ وَ فَاصِلًا لِكُلِّ مُشْكِلٍ وَ تِلْكَ الْحُرُوفُ تَفْرِيقُ كُلِّ شَيْ‏ءٍ مِنِ اسْمِ حَقٍّ وَ بَاطِلٍ أَوْ فِعْلٍ أَوْ مَفْعُولٍ أَوْ مَعْنًى أَوْ غَيْرِ مَعْنًى وَ عَلَيْهَا اجْتَمَعَتِ الْأُمُورُ كُلُّهَا وَ لَمْ يَجْعَلْ لِلْحُرُوفِ فِي إِبْدَاعِهِ لَهَا مَعْنًى غَيْرَ أَنْفُسِهَا يَتَنَاهَى وَ لَا وُجُودَ لِأَنَّهَا مُبْدَعَةٌ بِالْإِبْدَاعِ وَ النُّورُ فِي هَذَا الْمَوْضِعِ أَوَّلُ فِعْلِ اللَّهِ الَّذِي هُوَ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْحُرُوفُ هِيَ الْمَفْعُولُ بِذَلِكَ الْفِعْلِ وَ هِيَ الْحُرُوفُ الَّتِي عَلَيْهَا الْكَلَامُ وَ الْعِبَارَاتُ كُلُّهَا مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَّمَهَا خَلْقَهُ وَ هِيَ ثَلَاثَةٌ وَ ثَلَاثُونَ حَرْفاً فَمِنْهَا ثَمَانِيَةٌ وَ عِشْرُونَ حَرْفاً تَدُلُّ عَلَى اللُّغَاتِ الْعَرَبِيَّةِ وَ مِنَ الثَّمَانِيَةِ وَ الْعِشْرِينَ اثْنَانِ وَ عِشْرُونَ حَرْفاً تَدُلُّ عَلَى اللُّغَاتِ السُّرْيَانِيَّةِ وَ الْعِبْرَانِيَّةِ وَ مِنْهَا خَمْسَةُ أَحْرُفٍ مُتَحَرِّفَةٍ فِي سَائِرِ اللُّغَاتِ مِنَ الْعَجَمِ لِأَقَالِيمِ اللُّغَاتِ كُلِّهَا وَ هِيَ خَمْسَةُ أَحْرُفٍ تَحَرَّفَتْ مِنَ الثَّمَانِيَةِ وَ الْعِشْرِينَ الْحَرْفَ مِنَ اللُّغَاتِ فَصَارَتِ الْحُرُوفُ ثَلَاثَةً وَ ثَلَاثِينَ حَرْفاً فَأَمَّا الْخَمْسَةُ الْمُخْتَلِفَةُ فَبِحُجَجٍ لَا يَجُوزُ ذِكْرُهَا أَكْثَرَ مِمَّا ذَكَرْنَاهُ ثُمَّ جَعَلَ الْحُرُوفَ بَعْدَ إِحْصَائِهَا وَ إِحْكَامِ عِدَّتِهَا فِعْلًا مِنْهُ كَقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ- كُنْ فَيَكُونُ وَ كُنْ مِنْهُ صُنْعٌ وَ مَا يَكُونُ بِهِ الْمَصْنُوعُ فَالْخَلْقُ الْأَوَّلُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْإِبْدَاعُ لَا وَزْنَ لَهُ وَ لَا حَرَكَةَ وَ لَا سَمْعَ وَ لَا لَوْنَ وَ لَا حِسَّ وَ الْخَلْقُ الثَّانِي الْحُرُوفُ لَا وَزْنَ لَهَا وَ لَا لَوْنَ وَ هِيَ مَسْمُوعَة ‏ مَوْصُوفَةٌ غَيْرُ مَنْظُورٍ إِلَيْهَا وَ الْخَلْقُ الثَّالِثُ مَا كَانَ مِنَ الْأَنْوَاعِ كُلِّهَا مَحْسُوساً مَلْمُوساً ذَا ذَوْقِ مَنْظُوراً إِلَيْهِ وَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى سَابِقٌ لِلْإِبْدَاعِ لِأَنَّهُ لَيْسَ قَبْلَهُ عَزَّ وَ جَلَّ شَيْ‏ءٌ وَ لَا كَانَ مَعَهُ شَيْ‏ءٌ وَ الْإِبْدَاعُ سَابِقٌ لِلْحُرُوفِ وَ الْحُرُوفُ لَا تَدُلُّ عَلَى غَيْرِ أَنْفُسِهَا قَالَ الْمَأْمُونُ وَ كَيْفَ لَا تَدُلُّ عَلَى غَيْرِ أَنْفُسِهَا...⁶

مورد استشهاد «الْحُرُوفُ لَا تَدُلُّ عَلَى غَيْرِ أَنْفُسِهَا»

حقیقت حرف نفس طبیعت آن

شاگرد: در همین قسمت از روایت هم بود که مثلا تعبیر فاعل و مفعول.

استاد: نه، تا این جا رنگ ادبیّت نداشت. مفعول نه یعنی مفعول نحوی. فاعل و مفعول ادباء منظور نبود. این جا تمام، «حَقٍّ وَ بَاطِلٍ أَوْ فِعْلٍ أَوْ مَفْعُولٍ أَوْ مَعْنًى أَوْ غَيْرِ مَعْنًى»، این ها یعنی ادبیّات؟! نه، این ها تمام سرو کارش با ادبیات است؟! «عَلَيْهَا اجْتَمَعَتِ الْأُمُورُ كُلُّهَا»، این ها را فرمودند و بعدا در ادامه که حدود یک صفحه هست راجع به همین بحث می شود. حتّی آخر کار مأمون می گوید که من نمی فهمم این یعنی چی. حضرت چه تعبیری دارند. می فرمایند هر چیزی را بخواهی بفهمی از دلالت این حروف می فهمی امّا این حروف فقط خودش می باشد. عبارتشان است است که «وَ النُّورُ فِي هَذَا الْمَوْضِعِ أَوَّلُ فِعْلِ اللَّهِ الَّذِي هُوَ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ‏»، این ها یعنی ادبیّات؟! «وَ الْحُرُوفُ هِيَ الْمَفْعُولُ بِذَلِكَ الْفِعْلِ»، حروف مفعول به این اراده اولیّه اند. «وَ هِيَ الْحُرُوفُ الَّتِي عَلَيْهَا الْكَلَامُ وَ الْعِبَارَاتُ»، از این جا رنگ کلام عوض می شود تا حال او مطالب راقیة و آن اصل مقصود را حضرت فرمودند و پایه ریزی کردند.

حالا می خواهند بسطش بدهند بیایند در عالم مثال، در عالم رقائق و توضیحش دهند که آن ها چگونه می باشد. می آیند سراغ کلام و الفاظ و عبارت و خوب هم توضیح داده می شود. پس ببینید، «هی الحروف التی علیها الکلام و العبارات كُلُّهَا مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَّمَهَا خَلْقَهُ وَ هِيَ ثَلَاثَةٌ وَ ثَلَاثُونَ حَرْفاً»، این جا می آیند در حروف.

خیلی هم مطالب جالبی است، تا آن جا که می فرماید: «وَ الْإِبْدَاعُ سَابِقٌ لِلْحُرُوفِ وَ الْحُرُوفُ لَا تَدُلُّ عَلَى غَيْرِ أَنْفُسِهَا»، این جایش منظور ما بود. طبیعی ترین دلالتش این است که خودش باشد. این حرف دلالتی بر چیزی نمی کند. همانی که عرض کردم که حروف مقطّعه می توانند دو حالت داشته باشند یکی اینکه خودشان باشند و یکی اینکه اشاره بکنند به غیر خودشان. این جا می رسد جایی که صریحا حضرت می فرمایند که «وَ الْحُرُوفُ لَا تَدُلُّ عَلَى غَيْرِ أَنْفُسِهَا»؛ یعنی حروف خودشان دالّ بر خودشان می باشند. قاف یعنی قاف. نه اینکه اشاره به چیز دیگری باشد. در این منظر آشنا شدیم فعلا با یک أمری که می تواند یک حقیقت بسیطی باشد. سوالات فراوان هم این جا شروع می کند به آمدن، همه اش هم قابل بررسی و فکر هست.

شاگرد: عبارت «وَ الْحُرُوفُ لَا تَدُلُّ عَلَى غَيْرِ أَنْفُسِهَا» اشاره دارد به حقیقت بسیطه؟

استاد: نه، در این جایی که حضرت دارند می گویند، کلام را سوقش دادند به الفاظ و تا آخر بحث هم راجع به الفاظ می‌باشد. امّا اگر کسی بخواهد بفهمد، این الفاظ را مرآة آن حقایق قرار می دهد. یعنی همینی را که حضرت بصورت مثال در حروف بیان کردند و توضیح دادند، می برد آن جا. فقط یک سوالات خیلی جانانه ای مطرح است که بعد عرض می کنم. به بعضی سوألات برمی گردیم.

شاگرد: این، «لا تدلّ علی غیر أنفسها» بود یا عبارت «وَ لَمْ يَجْعَلْ لِلْحُرُوفِ فِي إِبْدَاعِهِ لَهَا مَعْنًى غَيْرَ أَنْفُسِهَا»...؟

استاد: آن هم بود که من ننوشتم. باید توحید صدوق را بیاورم. شما اگر دارید بخوانید. من نقطه گذاشته ام و بینش را انداخته ام. می رود تا پایین که «لاتدل علی غیر انفسها» آن­که شما می خوانید قبلش هست آن را هم من انداخته ام.

شاگرد: «وَعَلَيْهَا اجْتَمَعَتِ الْأُمُورُ كُلُّهَا وَ لَمْ يَجْعَلْ لِلْحُرُوفِ فِي إِبْدَاعِهِ لَهَا مَعْنًى غَيْرَ أَنْفُسِهَا».

استاد: ببینید! «وَ لَمْ يَجْعَلْ لِلْحُرُوفِ فِي إِبْدَاعِهِ لَهَا مَعْنًى غَيْرَ أَنْفُسِهَا»، و آن جا هم که حضرت دارند می فرماید هنوز کلام و عبارات نبوده است. بعدا می روند سراغ کلام و عبارات.

طائفه روایات «اول من خلق»

شاگرد: روایاتی دارد اوّل ما خلق الله العقل،‌ آیا این حروف،‌ حیث مبسوط عقل است؟

استاد: عرض کنم که یک بحث روایی خیلی جالبی است. چون روایت درباره «اوّل ما خلق الله» متعدّد می باشد.

مثلا «اوّل ما خلق الله العقل»، «اوّل ما خلق الله القلم⁷»، «اوّل ما خلق الله نور نبیّک»، «اوّل ما خلق الله الماء⁸»، «اوّل ما خلق الله الرّوح» و یکی هم «اوّل ما خلق الله الحروف⁹».

خیالم می رسد که این بحث حروف مبنای همه آن ها است. یعنی اگر «اوّل ما خلق الله العقل» باشد یعنی یکی از بسائط اولیّه عالم خلقت، عقل است که اگر بخواهیم حرفی محاذی او پیدا کنیم باید به فرمایشات معصومین مراجعه کنیم ببینیم که کدام حرف است که بإزاء آن است. خیلی این بحث می تواند حالت پایه داشته باشد و نافع باشد برای آن ها.

حضور اسماء و مسمی، نزد حضرت آدم

شاگرد: «و علّم آدم الأسماء کلّها¹⁰»، أسماء می شود؟

استاد:ها. آن هم تذکّر بدهید بعداً. «علّم آدم الأسماء» خودش خیلی جالب است. یعنی خدای متعال به حضرت آدم اسماء را یاد داده است و این اسماء اسمائی هستند که وقتی تعلیم گرفتند، مطابقت دارد با مسمّیات. فلذا در وحیش هم دارد که حضرت تا به یک چیزی توجّه می کردند لفظش هم می آمد. خیلی جالب است!

الآن من اگر نگاه به این میکروفون بکنم ولی اسمش را ندانم هیچی به ذهنم نمی آید فقط همین را می بینم امّا حضرت آدم اینطور بودند که وقتی نگاه می کردند به این، آن اسم مطابق با تکوین این می آمد. تعلیم اسماء این جوری بود. حالا این خودش البته...این وجه در روایات آمده است. وجوه دیگری هم هست ولی تعلیم اسماء خیلی به همین بحث مربوط می شود. ان شاء الله دنباله اش می آید. به عنوان اینکه دنبال بحث بروید یک سوال هم مطرح می کنم.

اسم اعظم؛‌ متشکل از 28 حرف بسیط یا صاحب حقیقتی دیگر

شاگرد: آن اصل، دَرَست نیست بلکه دُرُست است.

استاد: بله، دُرُست است.

خب سوال برای این است که علی ایّ حال در ذهن مطرح شود. الان چون بزنگاه است همه مطالب در ذهتان می خواهم این سوال را مطرح می کنم. روایاتی دارد که متعدّد است و همه شنیده اید که اسم اعظم خدای متعال چند تا حرف دارد؟ هفتاد و سه تا حرف دارد. روایت بسیار زیاد است! سوال این است که آیا اسم اعظم که 73 حرف می باشد مثل ما می باشد که می رویم کلاس اوّل تا ف را یاد نگیریم کلمه ای که ف درش هست را نمی فهمیم؟! یعنی 28 تا حرف عربی بلدیم و فوقش هم فرض بگیرد ده تا پانزده تا دیگر، 50 تا حرف هم به آن ضمیمه کنیم. فرض کنیم بلد است. آخرش آن 73 حرف، یک حروفی دارد غیر از این ها که ما بلد نیستیم؟ یک أمر بسیطی است که مستقلّ است و در عرض این حروف است؟ و باید یاد بدهند به ما و تا نگفته اند نمی دانیم؟ یا نه آن 73 حرف از همین 28 حرف تشکیل شده است؟ حروف بسائط حقایق عالم که اسم اعظم هم از آن ها تشکیل شده است. همین 28 حرف می باشد و فقط مکرّر شده، مکرر شده 73 حرف درست شده.

این سوال سوال بدی نیست. در این شواهد فکرش کنید. ببینید شواهدی پیدا می کنید یا خیر؟ که 73 حرف یعنی 73 حرف که 28 تایش این است که ما می دانیم و بقیة اش را نمی دانیم چیست؟ یا نه 73 حرف تشکیل شده از همین 28 تا با تکرارش آن تربیب هایش را نمی دانیم؟ این سؤالی که جوابش خیلی مشکل است. من هم از طرفین شواهد در ذهنم است. باید فکرش کنیم.

حقیقت ق، نفس قاف

شاگرد: این‌که از حضرت امیر روایت داریم که «انا باطن السین» اشاره به همین مطالب است؟

استاد: بله، اصلاً حافظ برسی،‌مشارق را برای همین مباحث نوشته است. مبدأ کتابش، محور کتابش همین ها است. مثل این نحوی که ما بفهمیم، ایشان سنگین نوشته مشتمل بر...است. ولی این ها را فکر بکنیم کتاب ایشان یک مزّه دیگری می‌دهد.

شاگرد: روایت است.

استاد: بله، می دانم. . در مشارق است که «قال امیرالمؤمنین: انا باطن السین و سر السین»، اینها را جمع‌آوری کرده‌ام. مشکل آن مبادی اش می باشد که خرده خرده باید بحث بشود تا واضح بشود و اگر از تعبدیّات می باشد معلوم باشد که کجایش اینطور است و آن قسمت هایی که تعبّدی نیست واضح تر بشود.

شاگرد: دو تا روایتی که به عنوان شاهد آوردید...روایت در مورد عالی است،‌ اما اینکه حروف همان نازله است چه شاهدی داریم؟

استاد: من که نگفتم حروف مقطعه حتما آن است. گفتم به عنوان یک وجه محتمل این است که وقتی قرآن می فرماید قاف، یعنی چی اشاره به چیست؟ چی می خواهد بگوید؟ طبیعی ترین وجهش این است که اشاره ای به هیچ چیزی ندارد یعنی خودش است.

گفتم قاف استعمال لفظ در اکثر از معنی حتما شده و وجوه حقیقی هم حتما مراد است این وجوه یکی بالاست، یکی پایین است و بعضی هاش غلط است اصلا و مراد خدای متعال نیست. در بین اگر این ها وجه طبیعی قاف درست باشد، طبیعی ترینش کدام است؟

بنابراین این روایت دارد می گوید ما این حقایق را داریم و این حروف هم هستند. خب پس اینکه درست شد الآن که آیه نازل می شود، «ق» چه مانعی دارد که ق یعنی آن حقیقت بسیطه ق؟ که اوّل ما خلق الله هست.

شاگرد: آیا آن حروفی که بود اول خلقت واقعا 28 تا است؟

استاد: حضرت بعدا می گویند که نه 33 تا حرف می باشد. بعدا هم می گویند «لا یجوز ذکرها أکثر مما ذکرنا». این نکته ای درش هست.

همین که مطرح کردم که سوالی را که 73 تا حرف که ما می دانیم یا نمی دانیم...حالا بعدا این مطلب ادامه دارد.

شاگرد: اینکه بگوییم اشاره دارد به کوهی یا اشاره دارد به یک حقیقت در اول خلقت، جفتش برای ما غامض است. یعنی بگوییم این اشاره دارد به یک مطلبی که خودش خودش است.

استاد: نه، هنوز بحث را من... البته گفتم یک چیزهایی را. شما می گویید اشاره دارد به یک حقیقت... . نه. من می گویم خود ق می باشد. که وقتی ق بخواهد لفظ بشود می شود قاف، یعنی این ق یک رابطه ذاتی دارد با آن حقیقت. شما نگویید اشاره دارد به یک چیزی که ما نمی دانیم. آن حقیقت، خودش حقیقتی است که اگر بخواهد لفظ بشود، می شود ق. اگر بخواهد نوشته بشود، می شود همان قافی که مکتوب است.

شاگرد: این حرف را راجع به همان کوه بگوییم. همان کوهی که محیط است. آن را بگوییم اگر آن حقیقت بخواهد به این مرتبه برسد می شود ق.

استاد: همین طور ادّعائی؟ ادعائی مانع ندارد. شما دارید حرف من را به ادّعاء دارید می گوید دیگر. امّا من نمی خواهم این را به صرف ادّعاء بگویم.

شاگرد: ما احساس می کنیم که حضرت فرموده ما در اوّل خلقت حروف داریم امّا اینکه ما بگوییم این ق نازله آن است، وجهش را شما ذکر نکردید.

استاد: شما این روایت مفصّل که گفتم را نگاه بکنید. خیلی جالب است و مطالبی دارد آدم خیلی باید روش برود و بر گردد. ببینید، حضرت صریحا می گویند این حروف را که گفتم می شود این ها که «و هی ثلاثة و ثلاثون حرفا»، اسم می برند.

معنی «لایجوز ذکرها اکثر مما ذکرناه»

«منها ثمانیة و عشرون حرفا تدلّ علی اللغات العربیّة و من الثمانیة و عشرون تدلّ علی اللغات السّریانیّة و العبرانیّة منها خمسة أحرف مُتَحَرِّفَةٍ فِي سَائِرِ اللُّغَات‏»، 5 تاش هم در سایر لغات متحرّف است. بعد می فرمایند: «فَصَارَتِ الْحُرُوفُ ثَلَاثَةً وَ ثَلَاثِينَ حَرْفا فَأَمَّا الْخَمْسَةُ الْمُخْتَلِفَةُ فَتحُجَجٍ‏ -که نسخه ها این جا خیلی فرق دارد- لايَجُوزُ ذِكْرُهَا أَكْثَرَ مِمَّا ذَكَرْنَاهُ». می خواهیم ببینیم این یعنی چه؟ می گویند 33 تا است، 28 تایش آن است، 22 تایش آن است 5 تایش هم متحرف است. بیش از این 33 تا جایز نیست ذکرش. یعنی چه جایز نیست ذکرش؟

یعنی چیزی هست که جایز نیست ذکرش؟ اسرار الهی است نباید باشد؟ یا لا یجوز یعنی چون نیست اصلاً؟ این قابل فکر است.

پس ببینید حضرت، اسم حروف را می برند. اسم این ها را برده اند. آن وقت شما می فرمایید این چه ربطی دارد به او؟! خب قاف یکی از آن حروف است و حضرت هم فرموده این ها «اوّل ما خلق» اند. دارند ربط می دهند بین این حروف با آن.

شاگرد: حرف شما درست است ولی آن جایی که این حروف با هم ترکیب می شود مانند «کهیعص»...

استاد: ترکیب نشده است، مقطّعه است.

مراتب طولی و عرضی حروف

شاگرد: اشکال ندارد. همین­که این حروف پشت سر هم آمده اند می خواهم ببینم آیا این ترتیب هم دلالتی دارد یا خیر؟

استاد: حتماً ترتیبش دلالت دارد. ولی مقطّعه اند.

شاگرد: نه، یعنی به آن نحوه ی شدت و ضعف، نمی دانم چه طوری؟ آن حروفی که اول خلقت اصل اند، بالاخره بین این حروف هم بینشان یک تشکیکی هست که مثلا کاف اوّل می آید و هاء بعدا می آید یا نه اینکه آن‌ها… .

استاد: این سوال بسیار خوبی است که به این زودی نمی توانیم جواب بدهیم. این ها از چیزی تشکیل نشده اند امّا بین خود این ها مراتب هست یا نیست؟ خیلی مطلب است! بعید نیست که بگوییم که هست. یعنی سنخش طوری است که این ها با هم فرق می کنند. مراتب طولی و عرضی بین خود این ها باشد. امّا باید شاهد پیدا کنیم. باید یک چیزی از این ها پیدا بکنیم که مثلا این ها بیان کنند. تا پیدا نشده به عنوان یک بحث علمی روی آن فکر بکنیم.

رابطه ذاتی قاف با حقیقتش

شاگرد: یک بار دیگر رابطه لفظ قاف با آن حقیقتش را می فرمایید؟

استاد: اصل حرفی را که امروز گفتم اگر میل داشته باشید در اطرافش مطالعه کنید، شواهدی له یا علیه آن پیدا بکنید،لا اقلّش می شود حدود ده روز روی و این ها بحث کرد. بحث های خوب!

کلّی شمای بحث این است. امّا چگونه رابطه دارد...من مدعی شده ام که ...بله،

شاگرد: چون یکی می گوید این ق اشاره دارد به آن عنصر اصلی ولی شما می فرمایید اشاره ندارد.

استاد: بله من نخواستم بگویم اشاره دارد.

شاگرد: بقیّه اش را بفرمایید.

استاد: بعد باید ببینیم لفظ ق چه جوری است؟ صورت مکتوبة اش چه جوری است؟ معنایش چجوری است؟ رابطه این ها چه جوری است؟ همان رابط ای که گفتم که آقا فرمودند گفتند که رابطه قراردادی است. آن جا باید بحث کنیم که این رابطه چه رابطه ای می باشد

شاگرد: اگر هم رابطه حقیقی باشد بالاخره...

لغت وقی و حرف قاف

استاد: مثلا یک چیزی که یادم رفت در مباحثه بگوییم، در مجمع دارد، از ابن عبّاس نقل کرده اند که در ذیل مبارکه عسق، ابن عبّاس می گوید «سین، کلّ فُرقة و ق کلّ جماعة»، خیلی قشنگ است! هر تشطت و افتراق و نزاعی که بشود، تشکیلاتش در سین ضبط شده است. هر اجتماع و معیّتی باشد در ذیل ق جمع شده است.

و بعدا هم عرض می کنم که مثلا یکی از راه هایی که پی ببریم معنای قاف چیست نه آن حقیقت بلکه معنای قاف، از آن حروفی که حالت تبدّلشان سهل است استفاده می کنیم و یک کلمه ای را پیدا می کنیم که محور اصلی اش قاف باشد. اگر گفتید چیست؟ که وقتی به معنایش توجّه می کنیم کأنّه فقط با قاف طرفیم. اگر گفتید؟ «وَقَیَ».

ببینید واو، الف و یاء، حروف علّه سهل التناول اند. می روند و عوض می شوند. در مادّه «وقی»، وقتی نگاه می کنید می بینید آن­که حسابی با آن طرف هستید «ق» می باشد. چون واو و یاء سهل اند.

از «وقی» خواسته باشید أمر درست کیند می شود «قِ»، یک حرف است. واو و یاء می روند دنبال کارشان. می گویید «قِ»، «قوا انفسکم» که جمعش است. یعنی چه؟ این یک معنایی است که چه بسا اگر جمیع موارد ق را ببینید، می بینید این دارد خودش را نشان می دهد. کلُّ جماعة. در قاف یک معنای استحکام، نگه داری، قوّت هست. خیلی گسترده است. دونه دونه اش را اگر من فرصت شد.... این ها همه اش بحث های زیبایی دارد که...آن­که من عرض کردم دیگر اشاره نیست. من نخواستم اشاره بگویم. قاف خودش یک چیزی است که چهار تا وجود دارد. نه اینکه اشاره به او دارد. چهارتا وجود های این جا، وضعی آن جوری هم مقصود ما نیست.

شاگرد: چجوری؟

استاد: اگر منظورتا کیفیّت اشاره می باشد من مدّعی نشدم که بلد هستم. من دارم به عنوان یک احتمالی که شواهدی از کلمات اولیاء الهی می رساند یا خیر؟ اما کیفیتش فرمولی ارائه شود...من بلد نیستم. من مدعی اش هم نیستم.

حقیقت حروف

شاگرد: حقیقت حروف با هم متفاوت شدند در همان واحد واحد. باز با هم یکی نمی شوند؟

استاد: بله در عرض هم اند از حیث خلقت.

شاگرد: این حروفی که در قرآن آمده، خصوصیّت خاصّی دارند؟

استاد: حروف مقطعه 14 تا از آن ها اند. اگر 28 تا باشند، نصفش اند. اگر 73 تا باشند، آن حساب دیگری برای خودش دارد. آن طور دیگری است آن طرفش را نمی دانم. اما این طرفش روشن است. 28 تا نصفش حروف مقطعه اند که در اصطلاح اهل تفسیر می گویند حروف نورانی. و آن چهارده تایی که نیامده اند که نظیر این ها اند می گویند حروف ظلمانی.نظیرهای هر کدام هم معلوم است.

اندماج حقائق درحروف

شاگرد: بالاخره آن حروف ظلمانی هم اشاره دارد به اینکه در عرض هم هستند. همان حقیقت اولیّه.

استاد: بله، آقا فرمودند آیا در این ها تشکیک هست یا نیست؟ از همین ها معلوم می شود که حقایق بسیطه اولیّه درجه و رتبه شان یک جور نیست. مظهر حقایق مندمجه اند. آن اندماجی که در بطون بوده، هر کدام یک مظهریّت برای یک بخشی دارند، برای یک شأنی دارند به تعبیری. البته اگر این‌طور تعبیری درست باشد.

باطن حروف

شاگرد: آیا این حروف متعدده به حقیقت واحده نمی‌رسند؟

استاد: معنای توحید این است که همه این ها باطنشان به یک وحدتی بر می‌گردد. فلذا این جوری که ظهور پیدا می کنند یک وحدت در کثرتی دارند که عدّه ای خواسته اند بگویند الف اند. که آن حافظ بُرسی که آقا گفتند، ایشان می خواهد بگوید الف، یک نحو وحدت در کثرت این ها است.

آن­که شما می فرمایید یک نحو کثرت در وحدت است. یعنی یک باطنی دارند که آن متکثّرات آن جا نه به نحو کثرت بلکه به نحو اندماج، آن جا موجود اند.

شاگرد: (سوال واضح نیست)

استاد: این که بعدا بگوییم معصومین که چهارده تا هستند، این ها مظاهری باشند از این چهارده، ممکن است.

ولی خیال می رسد که اون مقام نورانیّتی که در روایات دارد، بالاتر از این حروف است. یعنی إنّ الإبداع که حضرت فرمودند، مقام نورانیّت آن ها یکی است، این چهارده تا و حروف برای بعدش می باشد.

اسم مستأثر

شاگرد: چه ارتباطی با اسم مستأثر دارد؟

استاد: اسم مستأثر در همان 73 تا می باشد که حضرت فرمود 72 تاش را... «امّا اسمٌ واحد استأثره الله لنفسه».

آن اسم مستأثر چگونه هست؟ علی ای حال می دانیم که از اختصاصیّات خداست. «إستأثره»؛ یعنی «انتخبه». این را برداشته برای خودش. ممیّز خدائی بودن خدا است. اگر این رو هم می داد آن ها هم خدا بودند کأنّه.

شاگرد: (سؤال واضح نیست)

ترکیب اسم مستأثر از 33 حرف

استاد: این سوالی بود که مطرح کردم که آیا این 33 تایی که حضرت این جا مطرح فرمودند، این همان 33 تا آن ها است که بقیّه اش را نمی دانیم یا نه این ها33 تایی اند که با ترکیبات مختلف خودشان آن 73 را پدید می آورند؟

شواهدی پیدا کردم برای طرفینش، ولی هنوز چیز منجّز محکمی برایش ندارم. مطرح می کنم تا باهم فکرش کنیم. «لا یجوز ذکرها أکثر مما ذکرنا» خیلی عبارت عجیبی می باشد! موهم این است که یک چیزهایی هست و نمی شود گفته شود.

شاگرد:...آن مابقی در اثر ترکیب ... مرکب می گیرید یا بسیط؟

استاد: اسم اعظمی نداریم که بسیط باشد. اسم الله الاعظم علی ثلاثة و سبعین حرفاً. لذا آن منافاتی ندارد که مرکب باشد. حتّی دارد در تفسیر حروف مقطّعه که «یرکّبها الإمام علیه السّلام و یؤلّف منها الإسم الاعظم».

شاگرد: طبق نظر بُرسی که به الف بر می گرداند، وحدت می شود دیگر. آخرش حقایق حروف یکی می شود.

استاد: در حقیقت حروف یک روایت هست قندوزی در ینابیع المودّه از سید الشهداء سلام الله علیه می آورد. که ...شاید در حرف بُرسی هم باشد ولی این نیست، این لفظش نیست ولی مطلبش را بُرسی می گوید.

روایت این است که از حضرت سوال کردند، حضرت فرمودند بالاترین علوم و آن لبّ علومی که انبیاء به آن دعوت می کنند همین علم حروف است بعدا می فرماید: «قال الإمام الحسين بن علي عليهما السّلام: العلم‏ الذي‏ دعي‏ إليه‏ المصطفى‏ صلّى اللّه عليه و آله علم الحروف، و علم الحروف في لام الألف و علم لام ألف في الألف و علم الألف في النقطة¹¹». که بُرسی هم مطلبش را می گوید امّا این روایت را نیاورده. این روایت را قندوزی در ینابیع المودّه باب 67 ص400، این روایت را آورده است.

شاگرد: این روایت ارتباط دارد با آ ن که حضرت می فرماید أنا النقطه تحت الباء...

استاد: بله، که کلّ قرآن در سوره حمد است...-راجبع به همین حروف شاهدش را فردا می آوریم که اسم اعظم مقطع در حمد است- «و کلّ حمد خلاصه شده در بسم الله الرحمن الرحیم و کلّ بسم الله الرحمن الرحیم خلاصه شده در باء بسم الله و أنا النقطه تحت الباء بسم الله».

حدیث «شغلتنا حبّ الرئاسة...»

یک وقتی یکی این را از حاج آقا پرسید، حاج آقا گفتند که «شغلتنا حبّ الریّاسة عن التفکّر فی أمثال هذه».

می خواستند بگویند که اشتغالات نمی گذارد که فکر کند در این ها. -عبارت عربی گفتند- ولی این ها مطالبی است که گفته اند، ما آن وقتی که یک حالی بود... چون قدرش ندانستیم همین طوری مانده این جا حالا ما برای شما بهانه هستیم، مطرح بشود برای شما -شما مثل ما نکیند انشاء الله زاد الله فی توفیقکم.-

شاگرد:«سؤال واضح نیست».

انحاء سلوک

استاد: بله، ظاهراً یک ضابطه کلّی این است که در این مطالب معارف، هر دو وجه را خدای متعال قرار داده است. هم سلوک «علّمناه من لدنّا»، بردنی از ناحیه خدای متعال و یکی هم از ناحیه مزد. کار می کند مزدش می دهند این ها را. واقعا افاده مزد است. یعنی نگفته اند حتما این طرف است یا آن طرف.

لذا مانعی ندارد که کسی در اثر تقوا به این ها برسد و کسانی هم در اثر آن سیری که داشته باشه، سالک مجذوب می گویند؟ تقسیم بندی متّخذ از عبارت حضرت سجّاد سلام الله علیه «فاسلکنی مسلک أهل الجذب» که این را دو جورش کرده اند. خیال می کنی که در این ها هر دو جورش باشد.

الحمد لله رب العالمین

کلید: حرف مقطعة، حروف نورانی، ظلمانی، قاف، حرف بسیط، اسم اعظم، اول ما خلق، 73 حرف، 28 حرف، نقطة تحت الباء، الف خمیده، بُرسی، مشارق، سالک مجذوب، امام سجاد علیه السلام، علم الحروف، اسم مستأثر، مجمع البیان، ابن عباس، ق کلّ جماعة، ینابیع المودّه، قندوزی، الْحُرُوفُ لَا تَدُلُّ عَلَى غَيْرِ أَنْفُسِهَا، حروف اصل هر جیزی، رابطه ذاتی لفط و معنی، عمران صابی،‌ عناصر زبانی،‌ قرائت،