بسم الله الرحمن الرحیم

جلسات مقدماتی تفسیر سوره قاف-حدیث کافی شریف

بسم الله الرحمن الرحیم

تفسیرقرآن کریم: 1390 ش؛

تفسیر؛جلسه؛٣ ٣/3/90

جلسه­ی سوم: ٣ /3/1390 ش؛

عنوان:

بسم الله الرحمن الرحیم

ادامه­ی بررسی روایت «دارالهدنه»

روایت شریفه به این­جا رسید که «فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَيْكُمُ الْفِتَنُ كَقِطَعِ اللَّيْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَيْكُمْ بِالْقُرْآنِ»؛ این فای تفریع در این­جا مهم است؛ فرمودند که بدانید ای مردم شما در دار هدنه هستید. حالا دارِهدنه یا یعنی دارغرور یا دارهدنه یعنی داری که ظاهرش آرام است ولی باطنش اضطراب و شتاب و تحرک و ... است و لذا فرمودند که شبانه روز دارد مرتب جریانات را پیش می­آورد. «فَأَعِدُّوا الْجَهَازَ»: فکر توشه­­ی راه باشید؛ «لِبُعْدِ الْمَجَازِ»: به خاطر سفر طولانی که در پیش دارید. بعد مقداد سؤال کرد که دارالهدنة چیست؟ حضرت فرمودند: «دَارُ بَلَاغٍ وَ انْقِطَاعٍ». مرحوم ملاصالح مازندرانی شارح کافی، «بِلاغ» - مصدر باب مفاعله: بالغ یبالغ مبالغةً و بِلاغاً - را هم احتمال داده­اند: دار مبالغة یعنی بیش از آن­که وزنِ چیزی است، به آن وزن دادن. ولی کمی دور از ذهن به نظر می­رسد.

شاگرد: در روایت است که در دنیا « سماعه اعظم من عیانه».

استاد:بله؛ این روایت ظاهرا در نهج البلاغه است. «کل ما فی الدنیا فسماعه اعظم من عیانه و کل ما فی الأخرة فعیانه اعظم من سماعه»¹ وقتی می­بینید، می­بینید که از ‌آن اندازه­ای که شنیده بودید، خیلی بزرگ­تر بود.

علی أی حال، این فای تفریع برای چیست؟ آیا برای جوابی است که حضرت به مقداد دادند یا برای کل مقصودشان است؟ به نظر می رسد که برای کل مقصود است. این سؤال و جواب بین راه آمد، اما این «فإذا» بر کل مطلب - از ابتدا که حضرت شروع فرموده بودند - متفرع می­شود: حالا که دارِغرور است، دارِحرکت است و دارِابتلاء است، دارِ بالا و پایین رفتن است و محل «لتغربلنّ غربلة» و از این حرف­هاست، «فإذا التبست»: ریختِ این­چنین سیری، چنین است که فتنه می­آورد - فتنه را پیش می­آورد - و فتنه­ها برای آدم «التبست» است یعنی راه را مبهم و دشوار و تاریک می­کند. حضرت می­فرمایند: این دنیایی که این­طور است و ریختش با فتنه جوش خورده است و آغشته به فتن است، وقتی که بر شما مشتبه شد و فتنه­ها بر شما التباس پیدا کرد «کقطع اللیل المظلم»: مثل پاره­های شب تاریک، «فعلیکم بالقرآن».

اصل فتنه هم باز در نهج البلاغه² هست که از خدا نخواهید که فتنه برایتان پیش نیاورد. چون نشدنی است. بلکه بخواهید که شما را از «مُضِلَّاتِ الْفِتَن‏» آن فتنه­هایی که شما را به گمراهی می­کشاند، حفظ کند.

قرآن و امام علی علیه السلام دو پناهگاه در هنگام هجوم فتنه­ها

بعد می­فرماید: «فعلیکم بالقرآن». این­جا «فعلیکم بالقرآن» دارد. روایت دیگری نیز هست که حاج آقای بهجت تأکید می­کردند روی آن و در آن­جا حضرت فرمودند: «اذا التبست علیکم بالفتن فعلیکم بهذا» و اشاره کردند به امیرمومنان علی علیه السلام و جمع میان این دو هم روشن است که در جلسات قبل برای بعضی اشکال پیش آمده بود که چرا در این­جا حضرت فرموده­اند: «علیکم بالقرآن»، می بینید که روایت دیگر دارد که «فعلیکم بهذا» و البته من در همان جلسه هم یادم هست - که حدود سی سال پیش بود - که وقتی حاج آقای بهجت این مطلب گفتند، طلبه­ای گفت که روایت دارد «علیکم بالقرآن» و حاج آقا جوابی ندادند و باز هم تکرار می­کرد که یعنی چرا دارید می­گویید «فعلیکم بهذا». شاید بار سوم که گفت،حاج آقا، یک کمی به او تند شدند و گفتند: آن روایتی که دارید می­گویید غیر از این روایتی است که من دارم می­خوانم. الان من دارم می­گویم که در این روایت حضرت فرمودند «علیکم بهذا». مانعی ندارد، یک­جا هم می­گویند «علیکم بالقرآن» و یکی هم «علیکم بهذا» و این دو ثقلین هستند و ارجاع به هر کدام، ارجاع به دیگری است و منافاتی هم ندارد.

قرآن «شافع مشفع»

در این­جا حضرت فرمودند: «فَعَلَيْكُمْ بِالْقُرْآنِ فَإِنَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ» قرآن کسانی را که سراغ او بروند، شفاعت می­کند و مُشفَّع است یعنی «تُقبَل شَفاعَتُه». چون خیلی­ها شفاعت می­کنند، ولی شفاعت­شان فایده­ای ندارد. قرآن شافع مشفع است، شفاعت می­کند و شفاعتش هم پذیرفته می­شود. کلمه­ی «شَفع» را اولین بار در لمعه دیده بودم که مرحوم شهید می­فرمایند: از «شَفع» به معنای جفت است و شافع، یعنی کأنّه به نحوی با کسی که شفاعت می­شود، جفت می­شود.

خیلی تعبیر بالایی است: «اختلط القرآن بلحمه و دمه»؛ این طور شفاعت می­کند که در تار و پودِ وجودش می­رود و این وجود قرآنی می­شود.

قرآنِ ماحل و قرآن مُصَدَّق

«وَ مَاحِلٌ مُصَدَّقٌ»؛ اگر اجازه دهید این را معنی نکنیم و رد شویم. خیلی تعبیر عجیبی است. «ماحل» را اگر بخواهیم مثال ساده­ای برای آن بزنم؛ این مثال است که بچه در خانه، کارهایی که نباید انجام دهد، انجام می­دهد و بدی می­کند. مادرش می­گوید: پدرت که آمد به او می­گویم که چکار کرده­ای و گوش به حرف من نداده­ای. ماحل یعنی این: خبر بد یک کسی را به کس دیگر دادن. پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله می­فرمایند قرآن کریم ماحل است؛ اخبار ما را پیش خدا سعایت می­کند. می­رود آن­جا و شکایت می­کند.

[البته ویژگی دیگری هم کنار این دارد]؛ گاهی یک کسی می­آید و می­گوید که این­ها بد کردند و عمل نکردند و ... و به او می­گویند حالا صبر کنید ببینید! و این حرف­ها، اما قرآن این طور نیست: «ماحل مصدق»: قرآن وقتی از شما پیش خدا سعایت کند، مورد تصدیق است. نمی گویند قرآن دارد بی خود می گوید. خیلی تعبیر عجیب است، یعنی همان طور که شفاعت میکند سعایت هم می­کند و پیش خدا می­گوید که اینها به من عمل نکردند.

شاگرد: آیا این نمی تواند بدین معنا باشد که اخبار پیشینیان را برای ما می­آورد و خبرهای درست ایشان را مصدَّق است. آیا این با قبل بیشتر سازگاری ندارد!؟ به نظرم بیان شما با ظاهر روایت سازگاری ندارد. وقتی فتنه­ها آمد، به قرآن رجوع کنید؛ چرا؟ چون قرآن، خبر شما را نزد خدا می برد؟!

استاد: باید قبل و بعدش را در نظر گرفت. حضرت می­فرمایند: وقتی که فتنه­ها پیش آمد، شما یک مستمسک و یک عروة می­خواهید. این قرآن است که می­گوید فلانی­ها در فتنه، سراغ من آمدند پس شافع آن­ها هستم و فلان افراد نیامدند، پس ماحل آن­ها هستم. وقتی چیزی را می­گویند در فتنه سراغش بروید، دو تا کار انجام می­دهد. وقتی که سراغش رفتیم، می­گوید این سراغ من آمد و رسید. و وقتی هم که نرفتیم، ماحل است. «إِذَا الْتَبَسَتْ عَلَيْكُمُ الْفِتَنُ ... فَعَلَيْكُمْ بِالْقُرْآنِ»؛ علیکمی که اگر رفتی سراغش شافع و اگر نرفتی ماحل است. شما ماحل را به چه معنایی می­گیرید؟

شاگرد: این­که بدی کسی را پیش کس دیگر می­برد.

استاد: سعایت کردن، آن چیزی که در لغت آمده، این است که «محل به: اذا سعی به الی السلطان»³: می­رود حرف او را پیش پادشاه می گوید.

در قرآن هم داریم که «وهو شدید المحال» که آن هم از همین ماده­ی محل است و معنای خاص خودش را هم دارد. در کتب لغت این طور آمده است: «وفی الدعاء فلاتجعله ماحلا مصدقا»⁴: خدایا قرآن را برای من ماحل مصدق قرار مده. یعنی طوری نباشد که فردا قرآن بیاید پیش تو و بگوید این به من متمسک نبوده است. در دعا این­طور دارد.

علی أیّ حال، درباره­ی «محل» باید لغت را دید که معنای دیگری هم دارد یا خیر؛ ولی فعلاً در این­جا معنای مبهمی ندارد، به خصوص با توجه به ما بعدش «وَ مَنْ جَعَلَهُ أَمَامَهُ قَادَهُ إِلَى الْجَنَّةِ وَ مَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ سَاقَهُ إِلَى النَّارِ» یعنی باز توضیح همین است که شافع است برای کسی که «جعله امامه» و ماحل است برای کسی که «جعله خلفه».

شاگرد: مصدَق قرینه­ی خوبی است. از پیشنیان خبر راست آورده است و هم­چنین سعایت ما را می­برد. در حالی که با فرمایش ایشان [یکی از شاگردان] سازگاری ندارد.

استاد: ایشان [یکی از شاگردان] مصدِق خواندند. می­گوید: «هذا کتاب مصدق بین یدیه» که ظاهرا این­جا مصدق جور نیست.

شرائط «علیکم بالقرآن»

سؤال: در مورد «علیکم بالقرآن»، با آن شرایط فتنه­ای که می­آید، یک حالی باید برای انسان پیش بیاید. آیا این لحاظ شده است که اول حالی پیش بیاید و بعد «علیکم بالقرآن»؟

جواب: اگر مقصود این است که وقتی فتنه پیش می­آید آن حال، کلمه­ی التباس باشد که در روایت آمده است. وقتی فتنه پیش می­آید، گاهی خداوند در فتنه به کسانی یک بصیرتی داده است که بدون التباس رد می­شوند و گاهی کسانی هستند که باورشان نمی­شود که فتنه است، غرق در فتنه و گمراهی و ضلال مبین می­شوند. اما خودشان می­گویند ابدا، همه­ی این هدایت است. اصلاً فتنه را فتنه نمی­بیند. حضرت کلام­شان با این دو گروه نیست. بلکه با کسانی است که «التبست»، یعنی اولاً احساس کرده که فتنه است و ثانیا حال تحیر برای وی پیش آمده است و راه را هم از چاه تشخیص نمی­دهد. به این افراد می­فرمایند سراغ قرآن بروید.

شاگرد: خیر؛ مقصود این بود که در مورد «علیکم» به نظر می­رسد که درجاتی دارد و مطلق نیست و هر کس به تناسب خودش «علیکم بالقرآن» درباره­اش صادق است.

جواب استاد: بله. قرآن یک سفره­ی گسترده­ای است و غذاهای مختلف و هدایت­های مختلف به مراتبِ مختلف هدایت در آن موجود است که در فتن مختلف و برای افراد مختلف به کار می­آید. «علیکم» یعنی بر شما باد در هر رتبه­ای که هستید و در هر فتنه­ای که هستید به این­که مراجعه کنید و آن گم­کرده­ی خودتان را از قرآن به دست بیاورید. ولی حضرت چیزهایی می­فرمایند که معلوم می­شود خیلی شروط زیادی دارد. «علیکم» درست است اما دنبالش را ببینید. ما اصلاً این روایت را داریم بحث می­کنیم به خاطر آن نکات کلیدی که در آن موجود است. خیلی این شروط مهم هستند.

قرآنِ قائد و سائق

«وَ مَنْ جَعَلَهُ أَمَامَهُ قَادَهُ إِلَى الْجَنَّةِ وَ مَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ سَاقَهُ إِلَى النَّارِ» هر کس قرآن را جلوی خودش قرار دهد، یعنی امام خودش قرار بدهد - أمام می­شود إمام، وقتی أمام خودش قرار داد، تابع او می شود - واگر تابع او بشود، «قَادَهُ إِلَى الْجَنَّةِ».

قائد داریم و سائق، قائد آن است که مثلاً اگر یک شتری را می­برد، افسارش را بگیرد و خودش جلو راه بیفتد و شتر را از پشت سر بکشد، این می­شود قائد. اما اگر شتر را جلو بیاندازد و از پشت به او بزند که برود، می­شود سائق. اگر قرآن را جلوی خودش قرار دهد، قرآن او را می­گیرد و می­برد: «قَادَهُ إِلَى الْجَنَّةِ»؛ او را به سوی بهشت می­برد «وَ مَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ»؛ اگر قرآن را پشت سرش قرار بدهد، این­طور نیست که قرآن بگوید خودت برو و خودت می­دانی. خیر؛ «سَاقَهُ» مرتب قرآن پشت سرش می­آید و او را می­راند. سائق اوست «إِلَى النَّار». نمی­گوید خودت برو در آتش، می­آید او را در نار می­برد.

شاگرد: «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ لاَ يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلاَّ خَسَاراً»⁵.

استاد: از آن­جا که قرآن حی است و ناطقی است که «لا یَصمُت»، لذا لحظه به لحظه که او گام­های در ضلالت را برمی­دارد، قرآن همراهش است و می­گوید نرو. راه این است و داری کج می­روی. قدم به قدم اگر گوش به حرف نداد و برنگشت، قرآن با این ارشاد بالفعل، دارد او را در درکات جهنم پایین­تر می­برد.

شاگرد: این­که می­فرماید: «من جعله خلفه» آیا مقصود صرف بی­اعتنایی به قرآن است یا اشاره به گروه خاصی با طرز تفکر خاصی است که قرآن را به دنبال اغراض خودشان بکشانند، یعنی خودشان می­روند و توجیه هم می­آورند؟ آیا به این­طور طیف نمی­خواهد اشاره کند؟

استاد: آنچه که ما می فهمیم فعلاً همان عدم اعتنا است، البته ممکن است اگر بیشتر تأمل کنیم، آن هم یک احتمالی باشد. آنچه که به ذهن آمده بود، چنین است: «فَنَبَذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ»⁶

کتاب را پشت سرشان انداختند، نه یعنی رفتند و کتاب را آوردند و مثلاً برای اغراض خودشان تفسیر و تأویل کردند.

شاگرد: بالاخره با این تعبیر «ساقه الی النار» معلوم می­شود که باید یک ارتباطی با قرآن داشته باشند و گرنه پس چطور قرآن می­خواهد او را به سمت آتش براند؟

استاد: این را می­خواهید برای تأیید آن وجه بیاورید، من هم برای تأیید عرض خودم، ذیل فرمایش ایشان عرض کردم که علی أیّ حال ولو او اعتنا نمی­کند، ولی قرآن که ساکت نیست. قرآن حرف خودش را می­زند و قرائتش برای دیگران و اصل وجودش و آن کسانی که ناشر احکام قرآن هستند، رها نمی­کنند که به گوش دیگران نرسد. پس آن عدم سکوت قرآن، به منزله­ی این است که در هر قدمی که به سوی گمراهی بر می­دارد. می­تواند متذکر بشود و برگردد.

حالا در بحث «تفصیل» هم که برسیم، یک آیه در سوره­ی مبارکه­ی انعام هست که الان می­خوانم تا مطلب واضح بشود.

شاگرد: سوء استفاده از قرآن هم یک نحو بی­اعتنایی است. یعنی انداخته پشت سرش و هیچ فرقی نمی­کند.

استاد: بله. فرمایش ایشان را منکر نیستم، ولی ایشان [مستشکل] می­خواهد بفرماید منحصرا آن معنا مراد می­باشد. سوء استفاده از قرآن هم یک نحو بی­اعتنایی است که واقعاً زانو نزده پیش قرآن تا ببیند قرآن چه می­گوید؛ بلکه او خودش یک مقصودی دارد و می­خواهد سوء استفاده کند. آن هم یک­طور بی­اعتنایی است، ولی با یک اضافه­ای.

آنچه ما درصدد آن هستیم این است که بگوییم مطلق بی­اعتنایی است، ولو آن غرضی را هم که شما می­فرمایید، نباشد باز هم روایت آن را در بر می­گیرد، «ساقه إلی النار».

شاگرد: این تعبیر «نبذ وراء ظهر» با «جعله خلفه» گویا فرق دارد و «جعله خلفه» کأنّه یک جایگاهی خاص برایش قرار داده است یعنی یک نحوه ارتباطی، کماکان با قرآن هست که می­خواهد یک استفاده­ای برای غرض خودش از آن داشته باشد و نه این­که صرف بی­اعتنایی باشد.

استاد: «جعله خلفه» یعنی خودش انداخت.

شاگرد: تعبیر «نقض» را به کار نبرده است. «جعل» به کار برده است. کانّه یک جایگاهی دارد بر آن مستقر می­کند. یعنی یک استفاده­ای از قرآن می­برد.

استاد: «جعله خلفه» یعنی یک عنایتی به قرآن دارد و می­خواهد استفاده­ی بد کند. «جعله أمامه»، «جعله خلفه» به هر حال احتمالی است که باید بیشتر تأمل کنیم. ولی آن­گونه که از «جعله أمامه»،«جعله خلفه» ابتداءً فهمیده می­شود، تمسک و عدم تمسک است؛ یعنی «فعلیکم بالقرآن» که اگربه آن متمسک شوید، «جعلته امامه» و اگر به آن متمسک نشوید، «جعلته خلفه». ولی اگر آن دقائق منظور باشد، ممکن است و باید بیشتر تأمل کنیم.

عقل، صورت باطنیِ قرآن کریم

شاگرد: آیا قرآن برای کسانی که هیچ تلاوت نکرده­اند و آشنایی به قرآن ندارند هم، «ساقه الی النار» است؟

استاد: بر او که حجت تمام نشده است.

البته قرآن یک صورت باطنی هم در همه­ی افراد دارد که در روایات هست و باید آن را یک­طور دیگری معنا کنیم. مظهری از قرآن کریم که این کتاب تدوینی است، در وجود هر کسی هست ولو از قرآن خبری نداشته باشد و لذا در آن روایت فرموده است: «ان للّه علی الناس حجتین»⁷ حجّت عقول که خودش یکی از شئونات قرآن کریم در وجود افراد است که همان عقل است.

البته این­ها یک­طور دیگری از کلام است که فعلاً متعرض نمی شویم.

در ما نحن فیه اگر «التبست ...» شد و آن شخص، طوری بود که اصلاً با قرآن آشنا نیست، یعنی جاهل قاصر است، مقصود این کلام او نیست و نمی­شود بگویند که اینجای کلام با این بیان «ساقه الی النار» [او را در بر می­گیرد]. بلکه باید محقق شود و اتمام حجت شود بعد «ساقه الی النار» است. مثل عدم و ملکه هستند و جایی که «قاده الی الجنة»، شأنیت قیادت الی الجنة که بود آن وقت شأنیت سوق الی النار هم هست. نه این­که عدم و ملکه هم نیست، باز «ساقه الی النار» باشد.

قرآن؛ راهنما به بهترین راه

«وَ هُوَ الدَّلِيلُ يَدُلُّ عَلَى خَيْرِ سَبِيلٍ»؛ قرآن کریم راهنماست و راهنمایی می­کند به بهترین راه. بهترین راه کدام است؟ راه­های خوب خیلی چیزها دارد. دو خصوصیت از خصوصیاتی که برای بهترین راه یادداشت کرده­ام این است: اولا: کوتاه باشد و طول نکشد. کوتاه­ترین راه، بهترین راه است. همه­اش هم البته کوتاه­بودن نیست، گاهی راه کوتاه است، ولی سخت است. آدم حاضر است دور بزند و راهش طولانی­تر بشود ولی راحت تر باشد - مثلاً اتوبان باشد - بهترین راه راهی است که هم کوتاه­ترین راه باشد و ثانیا: راحت­ترین راه باشد. ایسر الطرق و اقصر الطرق. لذا قرآن کوتاه­ترین و راحت­ترین راه را، به سوی مقصد، به شما نشان می­دهد.

بیان و تحصیل و تفصیل در قرآن

«وَ هُوَ كِتَابٌ فِيهِ تَفْصِيلٌ وَ بَيَانٌ وَ تَحْصِيلٌ»؛ از این­جا به یکی از آن عباراتی که مقصود ما بوده، می­رسیم.

قرآن کریم کتاب است که در آن سه چیز هست: «فِيهِ تَفْصِيلٌ وَ بَيَانٌ وَ تَحْصِيلٌ وَ هُوَ الْفَصْلُ لَيْسَ بِالْهَزْلِ» در قرآن کریم تفصیل هست، بیان هست و تحصیل هم هست. این سه تا آیا عطف تفسیری است؟ و می­خواهند بفرمایند تفصیل حقایق و ... در آن هست؟ ساده­ترین معنا، همین است که عطف تفسیری باشد.

احتمال هم دارد که عطف تفسیری نباشد و سه تا مطلب باشد که ظاهرش هم همین است. تفصیل و بیان و تحصیل که علماء هم همین­طور جدا گرفته­اند و فرمایشات خوبی در اطرافش دارند که ما هم چند تا را عرض می­کنیم.

یکی این­که تفصیل از ماده­ی «فصل» به معنای جدا شدن است. «فَصَّل» به معنای جدا کردن است. «أبانه یعنی أظهره»: روشن کرد، «أبان له الطریق». اگر مثلاً چند تا کتاب این­جا باشد و این­ها را از هم جدا کنید، تفصیل بر آن صادق است، اما هیچ کدام را إبانة نکرده­اید. اما اگر چند تا کتاب این­جا باشد و یکی را به نحو خاصی جدا کنید و نشان دهید، می­گویند «أبانه»: نشانش داد و روشن و آشکارش کرد. بیان این­طور است. «مُبان» یعنی امری که «ظهر». «بانَ أی ظَهَرَ». «حصول» نیز به معنای تحقّق است و تحصیل، محقق کردن و حاصل کردن است.

یک بیان ساده­ای که به طور طبیعی این سه تا واژه را پشت سر هم بیان می­کند: «کتابٌ فیه تفصیل»: قرآن کریم برای بشری که هنوز از هیچ چیزی خبر ندارد؛ اول حق و باطل را جدا می­کند و یک عناصر ادراکی و معرفتی برای او مطرح می­کند و می­گوید که این حق است و این باطل. یا به عبارت دیگر؛ اگر عنوان حق و باطل هم هنوز پیش نیاید، تفصیل آن است که می­گوید خلاصه دو راه است و یک چیزهایی هست که با هم فرق می­کند.

مثلاً یک بچه­ای که در شهری بزرگ شده است که همه را یکسان و عادی دیده است، به این دید که این همه در این شهر هستند و همه با هم زندگی می­کنند و اصلاً صحبتی از عقل و دین و ... نیست مثل حیوان. چنین فردی هیچ چیز را متوجه نمی­شود. چنین کسی، وقتی شروع به خواندن قرآن کند، می­بیند که قرآن می­گوید این­ها را که می­بینی، نگو همه دارند با هم زندگی می­کنند. خصوصیات این افراد، ادراکشان، غایاتشان، اهدافشان و روحیاتشان، همه را در نظر بگیر. این­ها با هم فرق دارند. یعنی تفصیل می­دهد و افرادی را که در ظاهر همه مثل هم هستند، جدا می­کند. بین حق و باطل، بین ایمان و کفر. مؤمن داریم، مسلم داریم، کافر داریم، مشرک داریم. این­ها همه تفصیل می­شود: «فیه تفصیل».

وقتی تفصیل صورت گرفت، مرحله­ی بعد از تفصیل، مرحله بیان است. بیان یعنی این­که قرآن روشن می­کند که کدام­یک از این­ها خوب است و کدام بد. یعنی اگر می­گوید دو گروه داریم: مسلمان و کافر، نمی­گوید که به هر حال هر دو تا هستند و مخلوق خدا هستند و خدا این­طور خواسته است. خیر، می­گوید مسلمان است که خوب است و مؤمن است که راهش درست است. عادل است که راهش درست است و فاسق راهش غلط است. بین فسق و عدالت، بین جور و ظلم با عدالت و قسط فرق می­گذارد و «بیان» می­کند و توضیح می­دهد که کدام راه را برویم و روشن می­کند که کدام حق است.

حال که تفصیل پیدا شد و روشن هم شد که کدام یک از این­ها مطلوب است، چطور به این­ها برسیم؟ «فیه تحصیل» یعنی راه حصول را نشان می­دهد و به ما یاد می­دهد که مثلاً نماز، روزه، زکات و ... را انجام دهید، به آن چیزی که گفتم حق و کمال است می­رسید.

پس قرآن؛ «فیه تفصیل»؛ عناصر معرفتی و شئونات انسانی را اول جدا می­کند و «بیان» می­گوید کدام یک آن، غایت مطلوب انسانی است و «تحصیل»: راه رسیدن به آن غایت و کمال را هم نشان می­دهد. این یک بیان ساده­ای است برای ترتیب منطقی آن­ها.

اما همان­طور که در جلسه­ی قبل در مورد آن صحبت شد که روایات وجوه مختلف دارد و در مورد قاعده­ی آن صحبت شد که بر مبنای جواز استعمال لفظ در اکثر از معنا و این­که وجوه صحیحه­ای که ممکن باشد از کلام اراده شود، هیچ رادعی برای اراده­اش نزد نفوس عالیه­ی اولیای خدا و خود علم خدای متعال نیست. با این خصوصیت، چیزهای دیگری این­جا هست که بعضی­هایش به ذهنم آمده و مطرح می­کنم تا سرنخی برای فکر و جست­وجوی شما باشد؛ به خصوص که با استفاده از امکانات امروز، سریع می­شود نظائرش را پیدا کرد. بنده یک وقت­هایی که روی آن­ها کار می­کردم، امکانات حالا نبود و حالا که آمده است که دیگر هیچی! ما پشت خط هستیم. الان که شما، هم جوانی دارید و هم وسائل و امکانات، این­ها را قدر بدانید.

محوریت تعبیر«کذلک» در تفسیرِ قرآن به قرآن

الان این بیانی که مطرح شد، با معنای لغوی جور بود و هیچ مشکلی هم ندارد. شاهد این معنای ساده در سوره­ی مبارکه­ی انعام است. قبل از آن، توجه شود که اگر می­خواهید بحث تفسیری کار کنید، این «کذلک»ها را در قرآن خیلی قدر بدانید.

این­ها خیلی جالب است در قرآن کریم. یکی از رساله­های خیلی خوبی که کسی می­تواند در تفسیر بنویسد، همین رساله­ی کذلک در قرآن کریم است. «کذلک در قرآن کریم». چرا؟؛ به خاطر این­که یکی از محورهای تفسیر قرآن به قرآن، همین رساله­ی کذلک است. یعنی جاهایی است که خود خدای متعال می­فرماید: «کذلک». وقتی می­روید «کذلک»ها را پیدا می­کنید، در این­ها خیلی چیزهای زیبایی پیدا می­شود. یکی از موارد، همین «تفصیل» است. پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله می­فرمایند در قرآن «تفصیل» هست. می­بینید چند جا خدای متعال آیاتی را می­فرماید و بعد می­فرماید: «کذلک نفصّل»؛ این­طوری ما تفصیل می­دهیم. خُب، این خیلی جالب است و آدم باید برود قبل و بعد و ... را نگاه کند و ببیند که این تفصیل چیست، چندتاست.

بنده این موارد را در المعجم هم من دیدم. یکی در سوره­ی مبارکه­ی انعام: قرآن کریم شروع می­فرماید در مورد ظالمین و این­که راه ایشان غلط است و ... می­فرماید و بعد «ما نرسل المرسلین الا مبشرین و منذرین» بعد «و انذر به الذین یخافون أن یحشروا الی ربّهم» تا آیه­ی پنجاه و دو که می­فرماید: «وَ لاَ تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَ الْعَشِيِّ»:

ای پیامبر ما! افراد چند جورند: بعضیها دور تو هستند که «یدعون ربهم بالغداة و العشی» کارشان ذکر و یاد خداست و از عالم ملکوت و از ذکر خدا غافل نمی­شوند. مبادا این­ها را از خودت دور کنی؛ چون خیلی­ها می­گفتند چرا داری خودت را با این­ها محشور میکنی. خیر؛ «و لا تطرد». «وَ كَذٰلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِيَقُولُوا أَهٰؤُلاَءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْنِنَا أَلَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاكِرِينَ وَ إِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلاَمٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءاً بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ» آن مؤمنین که می­آیند به ایشان بگو سلام علیکم و به ایشان بگو این سنت الهی است که کسی که کار بد کرد و بعد پشیمان شد و توبه کرد، خدا توبه­اش را می­پذیرد و سریعاً می­خواهد که او به راه صلاح برگردد.

«وَ كَذٰلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ وَ لِتَسْتَبِينَ سَبِيلُ الْمُجْرِمِينَ»

این آیه را بین آیاتی که «کذلک نفصل» داشتند، انتخاب کردیم؛ چون خیلی نزدیک است به «تستبین»، هم «تفصیل» و هم «بیان» است. «کذلک نفصل الآیات» هم می­گوییم این­ها با هم فرق دارند، این افراد با آن افراد و ... باید البته آیات قبلش را ببینید و هم «لتستبین سبیل المجرمین» کاری هم می­کنیم که راه مجرمین واضح شود که غلط است. پس «فیه تفصیل و بیان».

و «تحصیل» هم آن اوامری که خدای متعال در قرآن می­فرماید که انجام دهند تا به غایت خلقت برسند.

معنای باطنی در راستای معنای ظاهری

این یک معنا، اما غیر از این­که آیات و روایات به ظاهر متفاهم عرفی ناظر است و هر کس هم از این فاصله بگیرد، اشتباه کرده است، هیچ وقت نباید یک معنای باطنی ظریف و لطیف ما را از ظاهر منع کند. اگر یک معنای ظریف و لطیفی کردید که آن معنای ظاهری رفت پی کارش، بدانید که اشتباه می کنید. همیشه معنای لطیف و باطنی کنید که معنای ظاهری هم محفوظ باشد و آن معنای باطنی پله ای بالاتر باشد. نه اینکه یک معنایی کنیم که اصلاً با معنای ظاهر منافات داشته باشد و بگویید این معنای ظاهر قرآن است و اصلاً مراد نیست. ومراد باطنش خلاف آن معنای ظاهر باشد.نه! این طور نیست.

مثلاً قرآن می فرماید: «لیس کمثله شیء» البته مثال می زنم و آن وقت بیاییم طوری معنا کنیم که بگوییم که نه، یک شبیهی دارد و واقعش آن است و این ظاهر قرآن منظور نیست. چطور می شود یک باطنی برای «لیس کمثله شیء» بگوییم که لازمه اش این باشد که با ظاهرش اصلاً مخالفت پیش بیاید؟! نه اینطور نیست. این خیلی مهم است؛ ظواهر را باید اول بفهمیم بعد ظاهر را مِرقاة باطن قرار دهیم، نه اینکه سراغ یک باطنی برویم که بگوید دست از ظاهر بردار.

شاگرد: آن تفسیر خاص برای «قتل الانسان ما اکفره» که اشاره شد در روایت، آیا از همین سنخ نیست؟

استاد:نه. حالا باید برسیم آن تأویلی است که نه یعنی از ظاهری که می فهمی دست بردار، بلکه یک ظهور بدوی بود که «قُتِلَ» به معنای «کشته شد» بود. وقتی روایت می گوید که امیرالمؤمنین(ع) شهید شدند «ما اکفره»، از کدام محکمات دینی دست برداشتید؟ از کدام ظواهر و مسلمات دینی دست برداشتید؟ از هیچکدام. از «قتل الانسان» به معنای اینکه انسانی که کافر است و چقدر هم کافر است، مرده باد، آیا دست برداشتیم؟ دست برنداشتیم. منافات هم ندارد.

شاگرد: یعنی نباید منافات داشته باشد.

جواب استاد: بله دیگه. اتفاقا منظور بنده هم همین بود. چیز خوبی فرمودید حالا بعدا هم می بینید و خیلی نکات قشنگی توی اینهاست.

مقصود ما این است که سراغ یک باطنی نرویم که بعد، از همان ظاهری که متدینین همه می دانند بگوییم که نه اینها به خیالشان می رسد،این عوام را بریز دور، این چیزهایی که مردم مسلمان معتقدند بریز دور. مطلب آن چیزی است که من می گویم. اگر سراغ یک چنین باطنی رفتیم، بدانیم که اشتباه می کنیم. اگر رفتیم سراغ باطنی که می بینیم داریم از محکمات دین و از ضروریات مذهب دست برمی داریم راه را اشتباه رفته ایم.

اما اگر رفتیم سراغ باطنی که با ظاهر عرفی آیه جور نیست. اما خودش مطلب درستی است که با التزام به آن از هیچ چیز دست برنداشته ایم، این مشکلی ندارد.

شاگرد: پس نسبت به ظاهر همین آیه، موافقت لازم نیست داشته باشد بلکه مخالفت نباید داشته باشد. درسته؟

استاد: مخالفت اعتقادی یعنی در یک نظام فکری که آن را جمع می کنیم، این ظاهر آیه هم جزئی از آن نظام است و آن چیزی را که ما تأویل این ظاهر قرار می دهیم، باید با ظاهر این آیه در آن نظام مخالفت نداشته باشد و اگر یک باطنی پیدا کردیم که می گوید آن ظاهر را از آن نظام حذف کن، بدانیم که داریم اشتباه می کنیم.

بله، یک وقتی مجسمه می شویم: چون همین حرفها را مجسمه هم می زنند و می گویند: چون خدا صورت دارد و چشم دارد، هر آیه ای که بخواهد چشم را از ما بگیرد قبول نداریم. منظور ما معلوم است که این نیست. منظور ما این است که یک نظام فکری صحیح که از مسلمات دین است و اولیاء دین آن را قرار داده اند، بیاییم یک باطنی را در بیاوریم که می خواهد یک ظاهرِ صحیحِ قرآن -نه مثل آن چیزی که مجسمه و ... می گویند که خدا پا دارد و دست دارد - ظاهری که ظاهر عقلانی دین است و همه متدینین صحیح الایمان آن را قبول دارند. اگر یک باطنی پیدا کردیم که بخواهد این ظاهر را از آن نظام فکری ایمانی حذف کند، چنین باطنی درست نیست و آن باطن را نباید سراغش رفت. این ضوابط خیلی خوبیه.

شاگرد: وقتی از یک ظاهری دست برمی داریم بخاطر آن نظام فکری است. یعنی چون این نظام فکری، با آن مخالفت دارد دست از آن برمی داریم.

استاد: رمز اینکه ما قرآن را تأویل می کنیم... آخه دیدید سنّی ها و اینکه طرفداران آنها چه کتاب هایی نوشته اند علیه کسانی که قرآن را تأویل می کنند. نمی دانم دیدید یا خیر؟ چه کارها؟ تعجّب اینکه همین حالا هم چه حرفهای قشنگی دارند... .

این کتاب هایی که وهابی ها فارسی اش را ترجمه کردند و فارسی خوبی هم ترجمه کردند و به دست حجاج می دهند. یکی اش را دادند خودِ من، کتاب العقیده الصحیحه یکی از مطالبش این بود که خداوند-له عینین- دو چشم دارد. چرا؟ زیرا اگر سه تا چشم داشته باشد که خیلی زشت می شود و اگر یک چشم داشته باشد در روایت دارد که «لَإن ربی لیس بأعور» و آیه هم دارد که «فاصنع الفلک باعیننا» اعین هم جمع است – البته مقداری را دارم را خودم دارم اضافه می کنم (خنده حضار) .... خلاصه، آنجا «اعیننا» دارد، اینجا هم دارد کذا «و لتصنع علی عینی» و حضرت هم فرمودند: «لَان ربی لیس باعور». پس اعتقاد صحیح این است که خدا دوچشم دارد.

معنای دوم برای تفصیل، بیان و تحصیل

در تفصیل و بیان و تحصیل علاوه بر این ظاهری که معلوم بود و مطرح شد، مراجعه­ی ما به سایر کلمات معصومین علیهم السلام، می­تواند ما را هدایت کند به این­که در لسان اهل بیت علیهم­السلام - که رئیس اهل­بیت پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله هستند - یک لغتی خاصی است. غیر از این­که ناظر است به آن متفاهم عرفی، یک لغت دیگری هم برای خودشان دارند. آدم بعضی وقت­ها به اطمینان می­رسد که این یک لغت دیگری هم دارد، برای من گاهی اتفاق افتاده است که واقعا به اطمینان رسیدم که این یک معنای دیگری دارد. ما خودمان را دور نگیریم که اگر دور گرفتیم، خودمان را محروم کرده­ایم.

یکی از موارد همین است: تفصیل، بیان، تحصیل. خوب حضرت فرمودند و ما معنایی کردیم که کاملا عرفی بود. اما یک لغت دیگری نیز در کلمات خودشان دارند که بفهمیم چه منظور بوده یا خیر؟ بعضی جاها می­بینیم بله، چنین چیزی هست.

در قرآن تفصیل هست، بیان هست، تحصیل هست. خود کلمه­ی بیان در قرآن آمده است: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ‌ الرَّحْمٰنُ ﴿1﴾ عَلَّمَ الْقُرْآنَ ﴿2﴾ خَلَقَ الْإِنْسَانَ ﴿3﴾ عَلَّمَهُ الْبَيَانَ ﴿4﴾»⁸.

مثلاً در تفسیر برهان در شروع سوره­ی مبارکه، راجع به بیان آمده است. می­توانید ببینید. روایات مجمع البیان هم یک خوبی که دارد این است که مرحوم طبرسی در مقدمه­ی کتاب فرموده­اند من سند روایات را انداخته­ام، چون معروف بوده است و آن زمان این­طور بوده و اصلاً نیازی به بیان سند نمی­دیده­اند. مرحوم طبرسی چنین نقل کرده است: «قال الصادق (عليه السلام): «البيان: الاسم الأعظم الذي عُلِمَ به كل شي‏ء»⁹.

عجب چیزی شد. چنین چیزی اصلاً به ذهن ما نمی­آمد که «علّمه البیان» به این معنی باشد که «علّمه الاسم الاعظم الذی علم به کل شیء».

از این روایت از لسان امام صادق علیه السلام معلوم می­شود که اهل­بیت علیهم السلام غیر از متفاهم عرفی یک لغتی هم برای خودشان دارند. در آن دعایی که در شب­های احیاء می­خوانید، این طور آمده است: «و فیه اسمک الاعظم و اسمائک الحسنی»¹⁰: «خدایا تو را می­خوانم به این قرآنی که اسم اعظمت در آن است». در روایت مورد بحث ما هم می­فرماید: «کتابٌ فیه بیان» یعنی در این کتاب بیان است و بیان هم طبق فرمایش اما صادق علیه السلام، در آن روایت، یعنی اسم اعظمی که همه چیز با آن دانسته می شود. پس این هم یک طور شد، یعنی «فیه الاسم الاعظم». این دیگر یک لغت خاصی می­شود.

خُب، «تفصیل» چیست؟ باز آیه­ی قرآن می­فرماید: «وَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ فَصَّلْنَاهُ تَفْصِيلاً»¹¹

صحبت سر قرآن هم نیست، که بشود «فصّلنا فی القرآن» و آنچه مربوط به قرآن است، آیه­ی دیگری است: «وَ لَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِكِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَى عِلْمٍ»، این­که در قرآن تفصیل دادیم که جای خودش، این­جا مربوط به همه­ی نظام عالم است. هرچیزی را «فصّلناه تفصیلاً». روایت را ذیلش ببینید: «اي فصّلناه بحساب الجُمَّل»¹².

هر چیزی را در عالم که سراغش بروید، با حسابِ رابطه­ی حرف و عدد بیان شده است و دست روی هر چیزی بگذارید در دل این چیز، یک سری حروف و یک سری اعداد متناسب با او خوابیده است: «فصّلناه تفصیلاً أی بحساب الجُمّل». این هم لغت عجیبی شد برای تفصیل. پس «کل شیء فصّلناه تفصیلاً» یعنی هر چیزی اسراری از حروف و اعداد باخودش در دل دارد.

پس قرآن، «کتابٌ فیه تفصیل» یعنی یک چیزهایی در قرآن است که آن کسانی که اهلش هستند، می­توانند در بیاورند و از هم جدا کنند. «بیان» آن اسم اعظم است و «تحصیل» هم ... به جهت این­که زمینه­ای برای فکر کردن باشد، عرض می­کنم: اصلاً عده­ای که فنونی دارند و چیزهایی از آیات درمی آورند، همین­ها برای آن­ها اصطلاح است و مثلاً می­گویند: «بالبینات و الزُبُر». البته من به صورتی که خوانده باشم، با آن علوم آشنا نیستم. اما در حد معلومات عمومی دیده­ام. مثلاً می­گویند: اگر شما اسم «ا» را «الف» می گویید، آن­ها می­گویند: «ا» آن زُبُر و «ل» و «ف» آن بیانش است. اگر حروف، یک آیه­ی شریفه را از هم جدا کنید و تفصیلش دادید در دل هر تفصیلی بیانی است. یعنی یک زُبُر دارد که تفصیل، آن را برای شما به زُبُر تبدیل کرده است، بعد هر زَبره­ای - هر کدام که تفصیل آیه بود - یک بیانی دارد. که این­ها را در کتاب­ها می­گویند: بینات «بالزُبُر و البینات». وقتی که شما مثلاً کلمه­ی مبارکه­ی اللّه را تفصیل دادید، می­شود: «ا» «ل» «ل»«ه». خُب، «ا» آن «الف» است. خود «ا» زُبُر و «ل» و «ف»، بینات آن می­شود.

یک کلامی هم از آخوند ملاصدرا به خاطر دارم - که یادم نیست در تفسیر گفته بودند یا در مفاتیح الغیب بود - که گفته بودند: کسانی که خیلی انس با قرآن می­گیرند و در معرفت پیش می روند، بعداً تمام کلمات قرآن پیش­شان جدا می­شود و بعد مثال زده بودند: کلمه­ی مبارکه محمد را که ما در قرآن می­گوییم، او وقتی نگاه می­کند «میم» «حاء» «میم» «دال» می­بیند. یعنی «تفصیل». پیش او جدا می­شود و بعد وقتی جدا شد، می­رسیم به «بیان»؛ یعنی در دل هر کدام از این مفصلات، یک چیز دیگری می­بیند که بیّناتش است که این­ها کلیدی است برای این­که او را به سوی ورای این «تفصیل» ببرد و «تحصیل» که همان مُستَحصَلات است که اصلا برای آن اصطلاح دارند. وقتی که تفصیل دادند و بیناتش را مراجعه کردند و ارتباط هر کدام را با اعدادی که جزو واضحات مطالب آن علم است و در روایات هم هست، برقرار کردند، این بار برمی­گردد و می­شود: مُستَحصَل. یعنی یک­جوری آن را بر می­گردانند و به آن سطور مستحصله می گویند - ظاهراً این­طور عباراتی دارند -. خیلی عجیب است که این سه کلمه­ای که حضرت برای قرآن فرمودند، اصلاً مبنای یک علم است. علمی که می­گویند: تفصیل، بینات و استحصال. حالا ما نمی­گوییم که حتماً این هست. بلکه به عنوان یک احتمال که دیروز صحبتش بود، مطرح می­کنیم و باز چیزهای دیگری هست که اگر شما واژه­های تفصیل و بیان و تحصیل را در جاهایی که در قرآن آمده است، می بینید. مثل «إِذَا بُعْثِرَ مَا فِي الْقُبُورِ وَ حُصِّلَ مَا فِي الصُّدُورِ إِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ يَوْمَئِذٍ لَخَبِيرٌ»¹³: چطور است که اذا حصّل ... إِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ يَوْمَئِذٍ لَخَبِيرٌ. ببینید چنین لسانی دارد؟! در این­ها خیلی مطلب است. بررسی کنید نکات خوبی به دست خواهید آورد. پس توجه شود که این نحو معنای دوم ناظر به متفاهَم عرفی نیست، بلکه ناظر به این است که اهل­بیت علیهم السلام می­خواهند بگویند که غیر از تفصیل و بیان و تحصیلی که عرف می­فهمند، در لغت ما هر کدام یک معنایی دارند. تفصیل یک معنایی دارد در لغت ما، بیان یک معنایی دارد در لغت ما و تحصیل هم یک معنایی دارد. حالا شما بگردید و پیدا کنید.

شاگرد: آیا به عنوان مؤید برای آن مضمونی که در درس گفته شد که مظهری از قرآن در درون هرکس هست و آن باطن، عقل است، روایتش را می فرمایید.

استاد: در مقدمه­ی تفسیر برهان، مرحوم بحرانی می­گویند که کلمه­ی «القرآن» در بسیاری از روایات تأویل شده است به امیرالمؤمنین علیه السلام یا به پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و از این­که راه بیافتد که خود قرآن چطوری است: «یجری کما یجری اللیل و النهار» که حالا نسبت به قرآن نازل یا قرآن صاعد و نسبت به هر کدام چه­طور است. حالا اگر بعدا تذکّر بدهید - چون مناسب است - بعدا به تفصیل عرض کنم.

ملاک تاویل

نظام و محکمات و مرامِ شارع، در بندِ «لفظ» نیست

شاگرد: این­که گفته شد که تأویل نباید مخالف با ظواهر و محکمات باشد، کسانی که چنین می­کنند، می­گویند شما ابتدای کار یک چیزهایی را برای خودتان مسلم گرفته­اید و اگر آن­ها را مسلم نگیرید، بلکه و آن چیزهای دیگری که ما می گوییم مسلم بگیرید اصلاً مخالفتی برایش حاصل نمی­شود که بخواهید بگویید: مخالف شد و باید کنار بگذارید. شما می­گویید: به ظاهر نمی­خورد اما مورد اصلاً این نبوده است و در آن زمان، غیر از این­طور نمی­شد گفت و مثلاً سخن از بهشت و جهنم و ... که گفته شده است، به خاطر این بوده است که عرب بیش از این نمی­توانسته متوجه شود. پس شما اصلاً این ظواهر را قدر مسلم نگیرید.

استاد: ما باید به صورت موردی بررسی کنیم و الان این بحث شما کلی است. وقتی به صورت موردی بحث شد و معلوم شد که چه چیز می­خواهند بگویند، اگر با آن ظاهری که نزد عرف است، مخالفت پیدا کرد، ببینیم این مخالفت به آن ظاهر صدمه می­زند یا خیر. اگر از آن چیزی که عرف عام متدینین می­دانند، فاصله پیدا کردیم و مشکلی پیدا نکرد یا کرد، باید موردی دیده شود.

اگر چنین مساله­ای دیدید، مطرح کنید تا بحث شود.

شاگرد: ما کلی بحث را داریم می­گوییم، کاری به مورد نداریم.

استاد: مثلا یک روایتی را می­خواستم امروز بخوانم که کأنّه همین چیزی است که شما می­گویید. حضرت فرمودند: «واللّه لیس حیث یذهب الناس»¹⁴. فرمودند:‌ «واللّه آن چیزی که مردم از این آیه می­فهمند مقصود نیست.

ولی نمی­فرمایند آن چیزی که می­فهمند، از اعتقادات دینی نیست. بلکه می گویند: این ظاهر پله­ای است برای آن­ها. از آن [باطن] یک چیزی در ذهن مردم می­آید که وقتی آن باطن را می­فهمید، باطنِ این ظاهر آن­ را می­فهمید.

شاگرد: خُب، شما فرمودید که [اگر ظاهر قرآن با باطن ناسازگاری باشد] آن باطن درست نیست. ما می­گوییم این هم باشد، ولی چه مانعی دارد که آن باطن هم باشد؟ این­که روی باطنی باشد که اصلا نمی­فهمند و شاید رد هم بکنند. اتفاقا این روایتی که شما فرمودید، همین را می رساند. یعنی برای آن­هایی که سطح فکری پایین­تری دارند، این ظاهر باشد، ولی این باطن هم که اصلا با ظاهر هیچ­گونه همگون نیست، آن هم اشکال نداشته باشد که مراد باشد. شما فرمودید که نمی­تواند ظاهر را رد بکند.

استاد: بله. منظورم همین بود. اگر مثلاً از یک آیه­ای یک تأویلی کنیم و بگوییم اصلاً آخرتی و بهشت و جهنمی وجود ندارد و مثلاً بهشت و جهنم همین­جاست. این­جا می­دانیم که داریم اشتباه می­کنیم و داریم کلاه سر خودمان می­گذاریم. به خاطر این­که یک نظام مثل جدول ضرب است و این­طور است که اگر جای یک خانه­ی جدول ضرب را عوض کنیم، کل نظام به هم بریزد.

شاگرد: بحث این است که ما جدول را داشته باشیم. این­ها جدولی را ارائه می­دهند دیگر. می­گویند این جدول است.

استاد: «لمن عرف الصفة». جدولی که آن­ها ارائه می­دهند، باید با همه­اش جور دربیاید!

نکته اتفاقا همین است؛ اگر آن­ها یک نظام و یک جدول دیگری ارائه بدهند، به نحوی که همه­اش با هم جور دربیاید، حرفی نیست. نکته اینجاست که ما یک جدول ارائه می دهیم پس آن­ها هم جدول ارائه بدهند، ببینیم که آیا یک جدولی ارائه داده­اند که با همه­ی این­ها جور باشد و همه­ی آن را تا آخر سر برسانند؟ اگر هم چنین شود، تازه به نقطه­ای رسیده­ایم که دو جدول سازگار داریم. اما حرف سر این است که ارائه بدهند و نه این­که فقط سر یک اغراض مقطعی- این­ها خیلی پیش می آید - یک چندتایی از خانه­های جدول را دست­کاری می­کنند و می­گویند ببینید. خیر؛ باید نظام ارائه بدهند، آن وقت می­نشینیم و دقیق روی کلمه به کلمه­اش بحث می­کنیم.

نظام محکمات قرآن

آن چیزی که الان می­خواهیم بگوییم این است که یک نظام بیشتر نیست، ولو مراتب و محورها دارد. اما یک نظام است. این نظام ده­ها محور مثل محور «x» و «y» و «z» دارد و هر محوری هم حکم خاص خودش را دارد و نمی­شود محورها را قاطی کنیم. ابعاد و حیثیت­های مختلف دارد. اما این­طور نیست که وقتی وارد یک بعد شدیم، بگوییم که مثلاً دیگر «x» این نظام محور را باید برداریم و خیال می کنیم ایکسی داریم. خیر؛ وقتی در فضای «z»ها رفتیم، «x» به جای خودش باقی است و بعداً میتوانیم از «z» یک خطی به تناسب همه­ی آن­ها بکشیم و به نقطه­ای هم در آن برگردیم. این عرض من است که این، نافی آن­ها نیست و حیث و بعد دیگری است. اگر فهمیدیم نافی شد، بدانیم که داریم اشتباه می­کنیم. اگر طوری برای ما تأویل شد که بگوییم وقتی مُرد، دیگر هیچی و آخرت و ... یعنی همین دنیا، با نظام جور در نمی­آید. چطور هم با نظام جور در نمی­آید، من مطمئنم این چیزی که عرض می­کنم. شما بیا بگو به آن­ها ارائه بده بگو کل قرآن و ... یعنی همین دنیا مثلا و همین­هایی که حالا گفتند، می­بینید که یک جاهایی از آن گیر می­افتد. اگر هم بخواهد آن را جور کند، مجبور است یک کارهایی کند که خودش هم باید خنده­اش بگیرد.این که نشد نظامی که با همه­ی این­ها جور درآمد.

علی أی حال، نظام­مند بودن یک فکر، پایه­ی این است که ممکن نیست ما بتوانیم از یک ظاهر، باطنی پیدا کنیم که نافی آن ظاهر باشد و الا خلاف این نظام است و یا نظام مشتمل بر تناقض است و آن کسی که معتقد به یک نظام حق است، این را باید خودش مواظبت کند که اگر به یک تأویلی دست پیدا کردم که از آن ظاهر باید دست بردارم - یعنی محتوای منطقی آن ظاهر و نه ظاهر عبارتی که آقای یحیی­زاده [یکی از شاگردان] اشکال کردند که توضیح دادم ذیل همان روایتی که درباره­ی آیه­ی «قتل الانسان ما اکفره» بود - و از چیزی که یکی از عناصر منطقی این نظام است باید دست بردارم، اگر این باشد، بداند که دارد اشتباه می­کند.

بله؛ اگر یک ظاهری است مثل دست­داشتن خداوند و ...، درباره­ش اصلش ما حرف داریم. این چیزی هم که شما می­گویید، آن­ها معمولاً از چنین ظواهری شروع می­کنند و می­گویند که یک ظاهری پیش شما ظاهر است که مثل ظهور وجه برای آن­هاست و به همین خاطر شما باید این ظاهر را کنار بگذارید و آنچه ما می­گوییم را بگیرید. ما می­گوییم حرفی نداریم و این ظاهری هم که می­گوییم کنار می­گذاریم و از صفر شروع می­کنیم؛ ولی علی أیّ حال، باید یک چیزی داشته باشیم و یک نظام منطقی داشته باشیم که باید سر برسد. یا ما این نظام را قبول نداریم که آخر کار می­گوییم دیدی یک چیزی بی­خودی بود که کلاه سرمان گذاشتند و می­شویم جزو مخالفین دین.

اگر می­خواهیم پا بر جا باشیم که این نظام فکری هست و واقعا هم نظام صحیحِ غیر مشتمل بر تهافت هست. اگر این شد، می­گوییم تو خودت به جایی رسانده­ای خودت را که از این نظام رفتی بیرون و گفتی دروغ بود. پس آخر کار تو شد یک نظام دروغ. اما اگر می­خواهد این نظام سر برسد، راه دیگری مثل آزمون و خطا را می­گوییم. ما هم می­گوییم دیگر. این ظاهر را با آن نظام فکری می­گذاریم کنار، می­بینیم سر رسید. یک نظام شد. جایی از آن را مشکل نداریم. وقتی این­طور شد، می­فهمیم که این ظاهری که ما گفتیم که در این نظام جای خودش را باز کرد، این ظاهر، مشکلی ندارد؛ امّا آن کسی که می­گوید خدا دو تا چشم دارد، او هم ظاهر را گرفته بود، اما ظاهری که وقتی می­خواهد کل نظام را سر و سامان بدهد، کل نظام، سر و سامان پیدا نمی­کند.

بالاتر از این، آن چیزی که مهم است، این است که خود فطرت بشر- اگر آدم نخواهد کلاه سرخودش بگذارد - می بیند وقتی یک کسی داعی به یک مکتب و فکری بوده است، اگر هزاری هم کلماتش را در لفافه و باطن و تأویل بگوید، آن محکماتی را که برای تابعین خودش می­گذارد و میخش را کوبیده است، همان اساس نظام فکری اوست. در این­ها نمی­شود دست­کاری کرد. اگر بگوییم او دعوت کرده است و ما خیال­مان می­رسد که این­ها اساس فکر اوست، داریم کلاه سر خودمان می­گذاریم. وقتی چه موافق و چه مخالف فکر او، این­ها را میخ فکر او می­داند، آن وقت بگوییم: خیر؛ به خیالتان می­رسد و کلامش را بد فهمیده­اند.

اما اگر بگوید بیا پیش من،من جوری کلامش را می­گوییم و طوری با این الفاظ بازی می­کنم که چیز دیگری بشود، در این­جا داریم کلاه سر خودمان می­گذاریم؛ چون کسی که داعی به یک فکر است، این طور نیست که میخ­های اصلی آن فکر را مذبذب بگذارد. لذا اعتقاد ما این است که محکمات اعتقادات دینی، از ظهورات قرآن به دست نمی­آید. محکمات اعتقادات چیزی نیست که ما برویم سراغ ظاهر کتاب و ظواهر حرف­ها. بلکه ما همه­ی ظواهر را وسیله قرار می­دهیم، برای محکم­شدن محکمات دینی، نه برای دست برداشتن از محکمات. چون محکمات یک کاری است که خود شارع انجام داده است، برای این­که بگوید اگر این­ها را که من میخش را کوبیده­ام، با زور لفظ و ظاهر از آن فاصله گرفتی، خودت کلاه سر خودت گذاشته­ای. مثل معاد جسمانی، چقدر تلاش کردند و در کتاب­های معقول هم هست [تا این باور را بگیرند]؛ عده­ای گفتند خیال می­کنید و معاد جسمانی نداریم! شارع هم این را نگفته است و حرف­ها آمد تا بعد نوبت می­رسد به آخوند ملاصدرا. در آغاز که بحث­ها در اسفار راجع به معاد جسمانی می­شود، می­گوید اگر بخواهیم بگوییم معاد جسمانی نیست و چیزهای دیگری است، داریم کلاه سر خودمان می­گذاریم. یعنی اصل این­ها را شارع کاری می­کند که میخش را بکوبد و می­گوید این مرام من است و این مرام به لفظ بند نیست و آن را به یک «کان» و «یکون» و ... بند نکرده­ام. مثل بعضی واضحات شریعت که حاج آقای بهجت همیشه می­فرمودند که اگر شارع یک کاری را بخواهد انجام دهد، برایش طبل می­زند. شارع برای محکمات کار خودش طبل زده است. لذا در طول تاریخ، هر کس آمد این­ها را با زور و زر تأویل کند، تأویلات عالمانه، کار به جایی نبرد. چون شارع برایش طبل زده است و مردم که کلاه سر خودشان نمی­گذارند و وقتی حرفها را می­بینند و مراجعه می­کنند به مجموع لسان و نظام می­گویند: نه.

مرحوم آقای آملی حاشیه­ی منظومه نوشته­اند و وقتی به بحث معاد می رسند - ایشان که مدرس منظومه و اسفار و اول عالم تهران بودند – می­گویند خدایا شاهد باش امروز روز مثلاً یکشنبه، ساعت ده صبح، که من دارم این را می­نویسم، این­هایی که از مرام انبیاء است، در این­ها نیست و من اعتقادم همان اعتقاد انبیاء است. ببینید، بعد از این همه زحمت و کار، حس می­کند که این مطالب را برایش طبل زده­اند و انبیاء، ما را همین­طوری ول نکرده­اند که یک الفاظی باشد و شروع کنیم با الفاظ بازی کردن. کسی که نخواهد کلاه سر خودش بگذارد، حتی اگر بزرگترین افراد هم این تأویلات را ردیف کرده باشند، اگر چه اول کار مجذوبش شده باشد، ولی بعد از چند روز که عادی شد و چند بار به گوشش خورد و عادی شد، وقتی بر می­گردد، آخر کار می­بیند بینی و بین اللّه، آنچه که آن­ها [انبیاء علیهم السلام] گفته­اند، آن نیست. در مورد آن بحث قرائت­های مختلف که دیگران می­گفتند، برای کسی که این حرف­ها را دید و مراجعه کرد به وجدان خودش، جواب­های واضحی دارد. البته بعد از این­که مراجعه می­کند، گاهی هست که می­خواهد دست از دین بردارد آن را ما ضامنش نیستیم، دست بردارد و خودش می­داند. به هر حال افراد مآلاً امر فکرشان یک جایی مستقر می­شود.

شاگرد: آیا «عین» را در جاهای این چنینی باید تأویل به علم کنیم؟ در مثل «بأعیننا»، «علی عینی» یا «السلام علیک یا عین اللّه الناضرة»، چه معنایی صحیح است؟

استاد: این وادیِ دیگری است. ما فعلاً داریم می­گوییم: خداوند چشم این­طوری ندارد. این­طور معنا نکن. یک معنایش معلوم است و همان معانی ادبی است. آن چیزی که حاصل شد از عین است، بالاترین درجه­ی وضوح است. چطور وقتی چشم باز است، هیچ چیزی مخفی نیست و مثلاً می­گویید چهار چشمی دارم می­بینم. همان­طور تعبیری مثل «إنّک بأعیننا» یعنی یک سر سوزن خفا در کار نیست و همه چیز واضح است. این یک معنای ساده­ی تفسیری است.

وقتی جلوتر می­رویم، یک سؤالات ظریف و لطیفی است که باید بعداً به آن­ها رسیدگی شود. آیا خدا نمی­توانست آن­طور بگوید؟ چرا «اعیننا» گفته است که مثل احمد بن حنبل، این چیزها را بگوید یا به او نسبت دهند؟ این یک بحث دیگری است و حساب دیگری دارد که بعد باید ببینیم که این­جا مثلاً چرا این آمده است و چیزهای دیگری نیامده است. علی أی حال، چیزی که این­جا برای ما مهم است، این است که مثلاً این چشم نیست، اما ظواهری که جزو عناصر منطقی محکمات دینی است، اگر یک تأویلی پیدا کنیم که لازم باشد از آن دست برداریم، این اشتباه است.

پایان.

کلیدواژگان: تاویل، نظامِ محکمات، تفصیل بیان تحصیل، کذلک­ در قرآن، قرآنِ قائد، قرآنِ سائق، قرآنِ ماحل، حساب جمل، علم اعداد، آخوند ملاصدرا، احمد بن حنبل، ظاهرگرایی، روشنفکری، کارکرد استظهار در عقائد، ظاهر و باطن، استعمال لفظ در اکثر من معنا، هدایت­گری قرآن، معاد جسمانی.