بسم الله الرحمن الرحیم
جلسات مقدماتی تفسیر سوره قاف-حدیث کافی شریف
فهرست جلسات مباحثه تفسیر
تقریر سابق آقای وافی در وبلاگ، در ذیل صفحه است
تقریر جدید:
تفسیر؛ جلسه۴؛ ٠۴/٠٣/١٣٩٠
بسم الله الرحمن الرحیم
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّكُمْ فِي دَارِ هُدْنَةٍ وَ أَنْتُمْ عَلَى ظَهْرِ سَفَرٍ وَ السَّيْرُ بِكُمْ سَرِيعٌ وَ قَدْ رَأَيْتُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهَارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ يُبْلِيَانِ كُلَّ جَدِيدٍ وَ يُقَرِّبَانِ كُلَّ بَعِيدٍ وَ يَأْتِيَانِ بِكُلِّ مَوْعُودٍ فَأَعِدُّوا الْجَهَازلِبُعْدِ الْمَجَازِ- قَالَ فَقَامَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا دَارُ الْهُدْنَةِ قَالَ دَارُ بَلَاغٍ وَ انْقِطَاعٍ فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَيْكُمُ الْفِتَنُ كَقِطَعِ اللَّيْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَيْكُمْ بِالْقُرْآنِ فَإِنَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ مَاحِلٌ مُصَدَّقٌ وَ مَنْ جَعَلَهُ أَمَامَهُ قَادَهُ إِلَى الْجَنَّةِ وَ مَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ سَاقَهُ إِلَى النَّارِ وَ هُوَ الدَّلِيلُ يَدُلُّ عَلَى خَيْرِ سَبِيلٍ وَ هُوَ كِتَابٌ فِيهِ تَفْصِيلٌ وَ بَيَانٌ وَ تَحْصِيلٌ وَ هُوَ الْفَصْلُ لَيْسَ بِالْهَزْلِ وَ لَهُ ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ فَظَاهِرُهُ حُكْمٌ وَ بَاطِنُهُ عِلْمٌ ظَاهِرُهُ أَنِيقٌ وَ بَاطِنُهُ عَمِيقٌ لَهُ نُجُومٌ وَ عَلَى نُجُومِهِ نُجُومٌ لَا تُحْصَى عَجَائِبُهُ وَ لَا تُبْلَى غَرَائِبُهُ فِيهِ مَصَابِيحُ الْهُدَى وَ مَنَارُ الْحِكْمَةِ وَ دَلِيلٌ عَلَى الْمَعْرِفَةِ لِمَنْ عَرَفَ الصِّفَةَ فَلْيَجْلُ جَالٍ بَصَرَهُ وَ لْيُبْلِغِ الصِّفَةَ نَظَرَهُ يَنْجُ مِنْ عَطَبٍ وَ يَتَخَلَّصْ مِنْ نَشَبٍ فَإِنَّ التَّفَكُّرَ حَيَاةُ قَلْبِ الْبَصِيرِ كَمَا يَمْشِي الْمُسْتَنِيرُ فِي الظُّلُمَاتِ بِالنُّورِ فَعَلَيْكُمْ بِحُسْنِ التَّخَلُّصِ وَ قِلَّةِ التَّرَبُّصِ.؛
اختلاف نسخه در فقره «هو کتابُ تفصیلٍ و بیانُ تحصیلٍ»
چیزی که مرحوم مجلسی از نسخه راوندی نقل می کنند اینگونه است: «هو کتابُ تفصیلٍ و بیانُ تحصیلٍ» در حالی که در خود نوادر آمده است: «کتابُ تفصیلٍ و بیانٍ و تحصیلٍ» و «فیه» را ندارد. ولی مرحوم کلینی در کافی «فیه» را آورده اند و عبارت هم صاف است.
فکر می کنم در جواهر دیدم که مرحوم صاحب جواهر می فرمایند: فقها رسمشان این بود که هر وقت بین نسخه ها اختلاف می شد، مثلاً بین تهذیب شیخ و کافی و . . . معروف بود که مرحوم کلینی اضبط هستند. یعنی نقلی که مرحوم کلینی دارند حساب و کتابش بیشتر است. کافی یک حساب دیگری دارد. حالا عبارت دیروز -مطابق نقل کافی- این بود: «هو کتابٌ فیه تفصیلٌ و بیانٌ و تحصیلٌ» که جلسه قبل در مورد آن صحبت شد و راجع به معانی محتمل دیگر هم مطالبی گفته شد.
شاگرد: در مورد معنای دومی که برای این سه تعبیر مطرح شد، واژه تحصیل غیر از «حصّل ما فی الصدور» در قرآن به چشم نمی خورد، بخلاف بیان و تفصیل.
استاد: در روایت هم تحصیل به این صورت، کم است و نیست و کأنه غیر از اینجا جای دیگری نیست. و جالب است که در نسخه راوندی هم تحصیل آمده است. ولی اصل اینکه این تحصیل به چه معناست؟ -تحصیل به معنای تحقق است- اینکه روایات «یفسّر بعضه بعضاً» خیلی خوب است و می شود مراجعه شود. اما با دستیابی های سریعی که امروزه هست به یک واژه هایی می رسیم که باید صبر کنیم. چیزی هم که دیروز عرض شد، چیزی بود که در حافظه من از اصطلاحات فن حساب جمّل بود و از آن سطوری که خودشان می نویسند و برنامه هایی که دارند و مجموعش را هم یادم نیست که 15 سطر بود یا هشت سطر. ولی می دانم که اصطلاح استحصال و مستحصله و تحصیل کردن در اصطلاحاتشان زیاد است.
رابطه حرف و عدد و تکوین
حاصل کارش هم تا جایی که به خاطر دارم این است که حروفی که خدای متعال برای مکالمه ما قرار داده، پلی است بین عدد و تکوین. یعنی در دل هر حرفی یک عددی قرار داده شده است. شواهدی هم در روایات معتبر دارد که مثلاً امام از راوی می پرسند، بگو ببینم لام چند است؟ عرض می کند، سی. یعنی محاسبات ابجدی یک چیز ریشه دار است و اختصاصی هم به کلام عرب و وحی قرآنی ندارد، بلکه از قبل هم بوده است. در روایتی دیدم که اصل این اسماء حروف به حضرت آدم وحی می شده که مثلاً این اسمش الف است و به صورت نورانی بر قلب شریفشان جلوه می کرده است. یا مثلاً این کاف «ک» نیست کاف است. اسمش کاف است. به حضرت وحی می شود که مثلاً «ص» را صاف نخوان بلکه صاد است. اسم هر کدام از این حروف وحی الهی بوده است. بعداً هم همین طور در وحی انبیاء ادامه پیدا کرده و جالب این است که در همان زبانهای قدیم هم همین جور بوده و مثلاً یونانی ها به «ا» - که ما در فارسی هم الف می گوییم - می گفتند: آلفا. در عبری همین تعبیر الف را به کار می برند.در علم حساب در علم حساب هم در باب اعداد بی نهایت -اعداد ترانسفینی- می گویند الف صفر و الف یک و... . چون مبتکر آن یک یهودی بود که زبانش عبری بود. آنها که با یونانی انس دارند الفا می گذارند، منظور اینکه اینها ریشه دار است، خود یهودی ها می دانستند و زمان معصومین هم مطرح بود.
روایت لُبَید که در تفسیر عیاشی آمده است -خیلی از چیزهایی که آمده تکه ای از آن را حذف می کنند-، که حضرت توضیح می-دهند و آخر کار هم می گویند: «ظهور امرنا عند اختتامها بالف لام راء» -که حاج آقای بهجت می گفتند من در زمان جوانی یک محاسبه ای بر اساس حدیث لُبَید کرده بودم و ...- منظور اینکه این حروف مقطعه قابل انکار نیست که حسابی برای خودش داشته و عدد به ازاء اینها بوده.
اون وقت می گویند این حروف، عددی در باطنش است. عدد، ارتباطی با تکوین و نظام الهی دارد. بعد حرف را به آن عدد مناسبش تبدیل می کنند و آن عدد را با تغییراتی، به حرف جدید برمی گردانند -استحصال- و از آن عد دوباره حروف جدید را تحصیل می کنند و از آن حروف یک حرف هایی را نتیجه می گیرند که ما بلد نیستیم. کلیات این مطالب را به صورت مطالعه عمومی یا از کسی که استاد است می توان پرسید و اطلاعات بیشتر به دست آورد.
ولی همان طور که فرمودید در خود روایات یک تفسیر روشنی برای واژه «تحصیل» -غیر از آن معنای واضحی که جلسه قبل مطرح شد که تحصیل یعنی، راه به دست آوردن آن هدایتی که خدای متعال نشان می دهد- به معنای لغات دیگرش، پیدا نکردیم .
یک از چیزهایی که خیلی بر ذهن طلبگی من خیلی گذشته بحث «بیان» است که در خیلی از موارد به کار رفته که دیروز از مرحوم طبرسی نقل کردیم که فرموده اند: «بیان»؛ یعنی الاسم الاعظم در -علّمه البیان-.
جالب است غررالحکم که در خانه دارم از چاپ آقای محمد علی انصاری که ایشان یک مقدمه ای بر آن نوشتند. در مقدمه کتاب،یک اسمی هم گفته اند که باید دوباره نگاه کنم. ایشان در آنجا یک روایت آوردند که هرچه گشتم در جای دیگر پیدا نکردم تنها فقط آقای انصاری در مقدمه آوردند: « يا جابر عليك بالبيان والمعاني» اصلاً یک جوری حرف می زنند که می بینیم نزد اهل بیت علیهم السلام یک لغتی می باشد. «علیک بالبیان و المعانی». روایت مفصل است. باز «بیان» در جاهای دیگری هم شواهدی دارد. «تحیصل» را تا حالا من چیزی پیدا نکردم.«تفصیل» هم در موارد زیادی آمده است. یک مورد آن هم ذیل «و کل شیء فصّلناه تفصیلاً» روایت است که یعنی کلّ شیء «فصّلناه بحساب الجمّل» این خیلی حرف است؛ یعنی خصوصیاتی که در هر شیء است و در باطن هر شیء ارتباطی با اعداد و ارتباطی با حروف وجود دارد. یعنی شما از طریق اعداد و حروف می توانید خصوصیات اشیاء را بدست آورید. این خودش حرفی است.
فردی مصری یک کتابی چاپ کرده در مورد جابر بن حیّان به اسم جابر بن حیان -که اصلش را هم از کتاب یک فرد خارجی آورده که اسمش را هم ذکر کرده و در آن تمام رساله های جابر را که پیشش بوده جمع آوری کرده است- که بعض کلماتی را که امام (ع) خطاب به جابر فرموده در آنجا آورده است. در آن کتاب دیدم که وقتی می خواست علومی را که جابر دنبالش بود، مثل علم شیمی که به جابر پدر علم شیمی گفته می شود چیزهایی بیاورد، جابر می گوید امام (ع) به من فرمودند که ای جابر آن چیزی که مطلوب تو است و می خواهی یک تغییراتِ افاعیلی را در عناصر و طبایع اشیاء انجام دهی -با آن برنامه ای که خود جابر می دانست- از لغت عربی اشیاء استفاده کن و نه از لغات دیگر. یعنی مثلاً اگر در شیمی می خواهی یک کاری با طلا انجام بدهی به سراغ لفظ «ذهب» برو و ببین عدد «ذهب» چند است و با آن عدد پیش برو. فرمودند از لغات دیگر این کار نمی آید. زیرا لغت عرب چون پشتوانه وحی دارد، یک رابطه ای بین همین اسم با طبیعت تکوینی طلا دارد. یک عددی در دل این است و یک عددی در دل طلا -آن روزها هنوز عدد اتمی و ... مطرح نشده بود- و شما اگر از آن اسمی که در عربی برای یک شیء گذاشته شده بروید، می توانید از آن طریق رابطه تکوینی با او برقرار کنید و افاعیلی که منظور نظر خودتان است انجام بدهید. اما «تحصیل» را در جایی پیدا نکرده ام.
بالاخره مقصود ما این بود که اینها ممکن و محتمل می باشد و این احتمال تقویت شود به عهده شماست.
شاگرد: عبارتی که فرمودید «بحساب جمّل» در ذیل «کلّ شی فصّلناه تفصیلا» در روایات نیست چیزی به این مضمون در برهان هم نیست و در روایات تفسیری نیز چیزی به این مضمون ندیدم.
اتفاقا روایتی که دیدم مؤیّد معنای اوّل بود در بحث تفصیل که در روایت آمده که«وَ تَفْصِيلِ الْحَلَالِ مِنْ رَيْبِ الْحَرَامِ ذَلِكَ الْقُرْآنُ فَاسْتَنْطِقُوه»
استاد: این روایت در کافی است و مؤیّدِ همان معنای واضحی است که خیلی قشنگ است. قرآن کریم خیلی روشن حلال را از حرام مشخص می فرماید. تفصیل الحلال من ریب الحرام. این معنای اولی است که صاف هم هست و مشکلی نداشتیم.
امّا این «کلّ شیء فصّلناه تفصیلا» را من قطعا بسیار دیدم - و نه یکی و دوبار هم-. این آیه در سوره اسراء هست
شاگر: در نرم افزار جامه احادیث نیست.
استاد:من تقریبا قاطع هستم که دیده ام.
و هو الفصل لیس بالهزل
«و هو الفصل لیس بالهزل»: حضرت می فرمایند: قرآن کریم کلام فصل است که هزل نیست. راغب می گوید: «الْهَزْلُ: كلّ كلام لا تحصيل له». قال تعالى: إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ* وَ مٰا هُوَ بِالْهَزْلِ به معنای شوخی هم که استعمال می شود. شوخی هم اینطور است که لا محصل له. در مقابل، فصل یعنی کلامی که مستحکم است و تذبذب در آن نیست. متّخذ و ناظر است به آیه شریفه، وَ السَّمَاءِ ذَاتِ الرَّجْعِ ﴿11﴾وَ الْأَرْضِ ذَاتِ الصَّدْعِ ﴿12﴾إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ ﴿13﴾وَ مَا هُوَ بِالْهَزْلِ ﴿14﴾کلام محکمِ فاصلِ قاطعی است که تذبذب و شوخی در آن نیست.
البته بعضی عبارات است - در همین آیه شریفه هم این طور عبارتی است- زیاد اتفاق افتاده است که حالا از سلامت ذهن باشد یا نباشد نمی دانم گاهی خود تعبیر جوری است که ذهن را می لغزاند به این سمت که غیر از ظاهر هم چیز دیگری را هم می خواهم بگویم. برای من این جوری زیاد شده است.
یکی از آن موارد همین آیه شریفه است. قسم به آسمان و زمین می خورد که: «انه لقول فصل و ما هو بالهزل». مقابله یک مقداری نامأنوس است،ببینید حرف مرا قبول می کنید یا نه؛
قول فصل یعنی سخنی که فصل و تمام است ، و «ما هو بالهزل» هزل به معنای شوخی است. یعنی چه که قرآن کلام فصل است و کلام شوخی نیست؟! مقابل هزل مناسب بود بگوید جِدّ است و کلام جدی و محکم و مستحکم است.
کأنه آیه شریفه می خواهد بفرماید که، یک چیز دیگری هم برای این مقابله می خواهم بگویم. و البته اینکه چیست ما نمی دانیم. ممکن است اگر پی جویی لغوی کنیم، چیزهایی به ذهن بیاید اما اینکه چقدر ارزش علمی داشته باشد معلوم نیست. مثلاً یک احتمالی که به ذهن من آمده است ناظر به معنای خود فصل است، فصل با قطع و تیکه پاره شدن فرق دارد. اگر با چاقو چیزی را تکه کنند، نمی گویند: فصّلتُه، بلکه می گویند : قطّعتُه و این تقطیع کردن است.
فصل آنجایی است که آن چیزی که جدا می شود، کامل است، مثل فصول یک کتاب، فصل کتاب یعنی مطالبی که می خواستم بگویم، گفتم و تمام شد. در فصل یک معنای استکمال و استحکام مطلب خوابیده است. مثل «حمله و فصاله»؛ فصال یعنی کودک شیر کامل بخورد و وقتی از مادر جدا شد آن وقت فصل است و از مادر منفصل می شود. مثل میوه که اگر آن را به زور از درخت بکنی فصل نیست، منفصل نشده بلکه فصل وقتی است که میوه خودش برسد و بیفتد و شیر خودش را از درخت خورده و می تواند جدا شود. گویا معنای فصل اینگونه است. فصل، فصل کردن هم اینطور است. یعنی هر کدام از عناصری که نام فصل را به خود می گیرد، مستقل وکامل است. نه منقطع و دم بریده. یا مثلاً فَصِیل بچه شتری است که شیر کامل خورده و دیگر از مادر جدا شده. فُطام هم همین است و حالتی است که این -بچه شتر- به آن حالت می رسد که شیر کامل خورده باشد.
خب، اگر اینطور باشد با توجه به اینکه در مقاییس دارد که هزل یک معنا بیشتر ندارد و آن معنا ضعف و سستی است و هُزال به معنای لاغری و هزل به معنای شوخی هم به این معنا برمی گردد. چون شوخی هم کلامی سست است و مقصودِ محکم و جدّی ندارد.
اگر هزل، اصل معنایش آن سستی و لاغری که در چیزی است، باشد، [این] سستی از کجا می آید و منشأ آن در استعمالات عرب از کجاست؟ وقتی عرب آن حالت مریضی و لاغری در شتر بیفتد می گوید: «فشت الهزیلة فی الابل»
این را من پیدا نکردم و باید ببنیم در کلام عرب آیا ممکن است مثلاً در جایی به بچه شتر یا بچه گوسفندی که قبل از خوردن شیر کامل از مادر جدا شد، آن حالت شیر نخورده و لاغریش را هزیلة بگویند؟ باید تحقیق شود اگر باشد خیلی با اینجا مناسب است. فصیل یعنی آنکه شیر کامل خورد و رسید و خودش طبیعتا جدا شد. کامل. هزیل لاغری است که شیر کامل نخورده است در حالی که باید شیر کامل می خورد و مستکمل می شد، از مادر جدا شده و لاغر است. اگر اینگونه باشد، معنای خیلی جالبی برای آیه می شود و قسم های قبل از آن هم با آن مرتبط می شود، «وَ السَّمَاءِ ذَاتِ الرَّجْعِ وَ الْأَرْضِ ذَاتِ الصَّدْعِ إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ»
«قول فصل» یعنی قرآن یک کلام ناپخته و خام و نارس و لاغر نیست. بلکه کلامی کامل و رسیده است. آنچه از انوار مکمّله و مستکمله که قرار بوده از عالم ملکوت در آن قرار داده شود، قرار داده شده. «و ما هو بالهزل»، یعنی کلام لاغرِ نارس و... نیست . با این معنا مقابله بین فصل و هزل مناسبتر جلوه می کند و دور از ذهن به نظر نمی رسد ولی این احتمال را جایی ندیده ام و با توجه به معنای ماده فصل و هزل به ذهن آمده است.
له ظهر و بطن
«له ظهر و بطن»؛ در اینجا پیامبر (ص) می فرمایند قرآن کریم اینگونه است که یک ظاهری دارد و یک باطنی. «فظاهره حکمُ و باطنه علم» ظاهرش دارد یک حکمی را بیان می کند ولی همین چیزی که ظاهرش حکم است باطنش علم است.
تعبیر عجیبی است که اصلاً یکی از دلایل اینکه این روایت را انتخاب کردیم، همین جمله است، که اگر در حال مباحثه تفسیر، احتمالاتی به ذهن می آید، مطمئن باشیم که از دستگاه اهل بیت و کلماتشان دور نرفته باشیم.
تطبیق مورد «ظاهره حکم و باطنه علم»؛ «لایسمه الا المطهرون»
خودشان فرمودند: «ظاهره حکم و باطنه علم» و به آن باطن هم ما را راهنمایی کرده اند و چقدر روایات در این زمینه هست. یعنی مجال این هست که انسان در عالم تفسیر اینها را ملاحظه کند و مجال ملاحظه احتمالات غیر ظاهر را هم داده اند. یک مثالش که معروف هم هست آیه «لا یمسّه الا المطهرون» که در فقه یک حکم فقهی از آن استفاده می کنند که برای مسّ مصحف باید وضو داشته باشیم. «ظاهره حکم»؛ عدم جواز مس مصحف برای بی وضو. اما «باطنه علم»؛ مس و مطهرون را اگر کمی دقت کنید و نگاه جدیدی بکنید، خواهید دید که چه معنای قشنگی دارد، «و یطهرکم تطهیرا»، «و لا یمسّه»؛ «مس» هم به معنای برخورد، وصول و رسیدن به چیزی، می باشد. یعنی فقط پاکان درگاه الهی به این کتاب دست پیدا می کنند. این یعنی وصول علمی و معرفتی. ظاهرش حکم بود که دست بی وضو به قرآن نزنید و باطنش علم بود یعنی آن مساس علمی به آن ممکن نیست مگر برای مطهرون. چقدر قشنگ هر دومعنا در آن موجود است. از کجا می گوییم این باطن هست؟ با نگاهی به قبل و بعد آیه «فلا اقسم بمواقع النجوم و انه لقسم لو تعلمون عظیم انه لقرآن کریم فی کتاب مکنون لایمسه الا المطهرون» می بینیم که دور نیست و واژه مکنون شاهد خوبی است اگر کتاب مکنون است، معلوم می شود که در «لا یمسه الا المطهرون» هم «یمسّه هم مسّ معرفتی است و مسّ علم است و مربوط به بطون قرآن است. روایت معروف دیگری است که مربوط به ذَریح محاربی هست.
وجه جمع حکم طهارت ظاهری و مسِّ معرفتی
شاگرد: این مکنون که در آیه آمده است مانع از تمسّک به آیه «یمسّه» برای استخراج حکم مسّ میّت با وضوء و طهارت نمی شود؟ و باعث نمی شود بگوییم ربطی به حکم ندارد؟
جواب:نه دیگر. حضرت فرمود که «له ظهر و بطن». باطن که مانعی از ظاهر نیست. همان طور که قبلاً مطرح شد:
1- استعمال لفظ در اکثر از معنا جایز است و فحولی از محقّقین این مطلب را صاف کردند البته کسانی هم که استعمال لفظ در اکثر از معنا را محال می دانستند مشکلی از این جهت نداشتند ولی با این مبنای جواز استعمال مطلب صاف تر است و دست اندازی جلو راه نیست.
2- وجوهی هست که حق است و وجوهی هم هست که باطل است. پس مطالب و وجوهی هست که واقعاً فی علم الله و فی علم اولیائه که آنها هم علمشان علم خدا است مطلب صحیحی است.
3- یک کلامی را که با مفردات و ترکیبش یک نظم خاصی دارد، ممکن باشد متکلمی از این ریخت، آن معنا را اراده کند. یعنی این کلام با آن معنا، ماست و دروازه نباشند. و متکلمِ حکیم و عاقلی بتواند آن مطلب و معنای صحیح را از این کلام اراده کند.
ادعای ما این بود که با توجه به جواز استعمال لفظ در اکثر از معنا و اینکه مطالب صحیحه ای داریم و حال که هر کلامی که فی نفس الامر تاب داشته باشد آن مطالب را نشان دهد، می تواند آن مطالب از آن کلام اراده شود، خدا و اولیاء او یک کلامی که می گویند حتماً تمام آن وجوه را اراده کرده اند. چون فرض ما این است که وجوه صحیح است و این کلام هم می تواند آن را نشان دهد، بعلاوه اینکه نفوس عالیه ای که وجوه نزدشان حاضر است، علم به این وجوه صحیح دارند و علم هم دارند که این کلام می تواند آن وجوه را نشان دهد، چرا قصد نکند؟ اصلاً رادعی نیست. به نظر می رسد مطلب خیلی واضح است.
مگر اینکه باز بخواهیم به نقص برگردیم و مثلا بگوییم همه وجوه از کجا حاضر است، که باید روی آن بحث شود که این حضور، نزد نفوس مکتفیه، چگونه است؟ اما اگر بپذیریم که تمام وجوه حاضر است و ارتباط و امکان ارتباط آن وجوه با این کلام هم حاضر، پس قصد می کنند.
قرآن صاعد
حرف توی حرف می آید- ولی اشاره می کنم- حتّی برای قرآن صاعد که قبلا صحبت شد عجایبی برای اراده الهی است، یعنی قرآن کریم در یک مقطعی بر پیامبر (ص) نازل شده است، اما اگر مبادی برهانیاش را صاف کنید قطع پیدا می کنید به اینکه اگر هزار سال یا دو هزار سال، بعد یک بنده خدا با صداقت کامل، قرآن او را می خواند، در یک شرایطی قشنگ آیه با او حرف می زند، همان روز اول خدا این را نیز اراده فرموده است. این را قرآن صاعد می گوییم و بعداً در مورد آن صحبت خواهد شد. برای خدا حجابی نیست و او که این قرآن کلام خودش بوده در احاطه بر زمان تا روز قیامت تمام کسانی را که با کتاب او تماس می گیرند را می داند و روز اولی که نازل می کند، همه را خبر دارد و همان چیزی را که آن فرد در آن روز از آن تلقی می کند را می داند و آن قرآن صاعد را هم می داند. یک کلامی که می تواند آن معنای صحیح را نشان دهد مثلاً ده تا وجه صحیح داریم و این کلام هم می تواند آن را نشان دهد و تاب دارد که از این کلام آن معنا را اراده کنیم، خدا و اولیاء خدا که هم آن وجوه را می دانند و هم این کلام خود را می دانند و هم این تاب داشتن این کلام را برای نشان دادن آن وجوه می دانند، چرا اراده نکنند؟!
منطق استعمال خدا و اولیاءِ او و منطق فهم ما
لذا ادعای ما این است که حتماً اراده هم کرده اند. برای اولیاء خدا که منطق استعمالشان منطق صفر و یک است. منطق ارسطویی است. یعنی اگر وجه صحیح بود و کلام هم تاب داشته، قصد کرده اند و اگر هم وجه صحیح نبود یا کلام تاب نداشته، قصد نکرده اند. یعنی یا صفر یا یک. اما برای ما اینطور نیست و باید بحث کنیم. منطق چند ارزشی است. ما دیگر روی درصد جلو می رویم. یعنی وجوهی به ذهن ما میرسد سوال می شود که این وجوه صحیح است یا نه؟ می گوییم به نظرمان صحیح می رسد، اگر می کویی صحیح نیست حرف من را رد کن. ولی نمی توانیم بگوییم این وجه حتماً نزد امام معصوم هم صحیح است و چه بسا امام این را صحیح ندانند. پس ما که وجهی را صحیح می دانیم به اندازه خودمان و فهم خودمان است و بعد هم می گوییم که از این کلامی می شود این اراده شود، که این هم به اندازه استفاده های علمی مباحث خودمان است و لذا خروجی بحث های ما احتمالی است. یعنی می گوییم که محتمل است که خدا یا امام از این کلام این معنا را اراده کرده باشند و این بخاطر نقص ما است چون ما نمی دانیم این صحیح است یا نه و نمی دانیم که آیا ارتباط نفس الامری هست یا نه. و به همین خاطر برای ما درصدی می شود. حتی اگر با بحث و تحقیق به این نتیجه برسیم که 99 درصد مراد همین است. باز هم درصد است. و بنا بر استعمال لفظ در اکثر از معنا، مثلاً میگوییم 99 درصد هر پنج تا وجه همه اش مراد است.
اما اونی که مقصود من هست این است که مبادا بگوییم خدا اراده نکرده است. چرا اراده نکرده؟ بلکه اراده کرده. بنده خیال می کنم اگر در مبادی این حرف اگر فکر بکنید به یقین می رسید که مطلب همین است.
شاگرد: آنچه که در مورد «ظاهره حکم و باطنهعلم» گفته شد آیا فقط شامل بعضی آیات قرآن یعنی آیات الاحکام میشود؟
استاد: نه، فقط مثال زده شد. جالب است که یا در روایت یا در شروح علماء شاید در شرح کافی دیدم که برخی هم حکم را به معنای حکمت گرفته اند شاید در حاشیه کافی بود، که بجای حکم، حکمة آمده؛ «ظاهره حکم» یعنی ظاهره حکمة ،در آیات بسیاری هم حکم به معنای حکمت بکار رفته است. مثل «آتیناه الحکم و النبوة». برای پیامبری که اصلا حاکم یا قاضی نشده و ریاست ظاهریه نداشته قرآن می فرماید: «و آتیناه الحکم صبیاً»؛ که ظاهراً مربوط به حضرت یحیی است. و لذا در «ظاهره حکم»، حکم به معنای حکم فقهی نیست و به معنای حکمت است. آن حکمتی که همه سر در می آورند. اما «باطنه علم»: علمی که باطن آن است و به این ساده گی ها نیست.
در خصوص همین فقره از روایت «ظاهره حکم و باطنه علم»، روایت ذریح محاربی در ذیل آیه شریفه «ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَ لْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ ﴿29﴾» در سوره مبارکه حج جای توجه دارد. آیه شریفه، احکام حج را بیان می فرماید که «لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ» یعنی باید تقصیر کنند، مویشان را کوتاه کنند و از آن حال گرد و خاک احرام دربیایند. تفث یعنی زوائد بدن از ناخن و مو. راوی می گوید از حضرت سوال کردم که «یا ابن رسول الله ولیقضوا تفثهم» در آیه یعنی چه؟ فرمودند: یعنی یُقَصِّر، مو و ناخنش را کوتاه کند. گفت: ذریح محاربی به من گفت که از شما شنیده که فرموده اید: «لیقضوا تفثهم» یعنی لقاء الامام: محضر امام برسد و با امام ملاقات کند. حضرت فرمودند: «ومن یحتمل ما یحتمل الذریح»؟
کسی مثل ذریح پیدا کن تا از این حرفها برای او بزنم.قرآن ظاهر دارد و باطن، آن مطلبی که به تو گفتم هم درست است و آن مطلبی هم که به ذریح نیز گفتم درست است. یعنی ظاهر آیه امر به تقصیر است اما «باطنه علم». حالا ارتباطش چگونه است، باید فکر کرد.
شاگرد: بحساب الجمل در مورد حضرت ابوطالب هم داریم.
استاد: نه، آن مطلب دیگری است. این بحث من ذیل «فصلناه تفصیلا» مطرح می شود.
منابع روایت «فیه تفصیل و توصیل و بیان الاسمین الاعلین»
یکی از چیزهایی که واقعا موجب حسرت است و حسرت خیلی بالا، این است که مرحوم کلینی کتابی به نام رسائل داشته اند که الان در دست ما نیست و اصلاً استنساخ نشده است. در این کتاب نامه های ائمه را جمع کرده بودند. اسم این کتاب هست و تنها چیزی که از این کتاب داریم این است که در زمان سیدبن طاووس که این کتاب بوده و در دسترس ایشان، در پایان کشف المحجة لثمرة المهجة -روشن کردن راه برای میوه دل، نامه ای نوشتهاند بصورت وصیت نامه برای پسرشان- ایشان این کتاب شریف و مبارک را ختم می کنند به دو روایت از رسائل مرحوم کلینی. مرحوم مجلسی همین قسمت این دو روایت را -چون مشتمل بر ملاحم و ... بوده- در جلد 30 بحار در همان اوائل می آوردند.
و از جمله چیزهایی که عجیب به نظر می رسد از مثل مرحوم مجلسی اینکه بعید بوده است که ایشان در ذهنشان نمانده باشد، که همین روایتی که سید از رسائل کلینی نقل کردند سعد بن عبد الله هم در بصائرش آورده اند که خلاصه آن را شاگرد شهید ثانی حسن بن سلیمان در منتخب البصائر آوردهاند.
توجه شود که دو تا بصائر داریم. یکی بصائر صفار که موجود است و یکی از بهترین کتابهای روی کره زمین است، یک بصائر هم داریم مال سعد بن عبدالله اشعری که محدث بزرگی بوده است که در دست ما نیست ولی منتخبش را شاگرد شهید خلاصه کردند و همین منتخبش هم هَنگامه است.
علی کل حال، روایت خیلی عالی و مفصل است. از آن هایی می باشد که مضامینش مبهم است و نسخه اش مغلوط است. حالا این روایت را من فهرست وار عرض می کنم و شما یادداشت کنید ولی خدایی مثل من نباشید، من سال هاست که این روایت را دیدم و اهل تدبر در این روایت نبودمو ٨٠ درصد آن برای قصور است و ٢٠ درصد آن به خاطر تقصیر است.
این روایت در دو جا آمده است. حتماً روایت را ببینید خداییش از هر دو نسخه، در جلد 30 بحار از کشف المحجة سید -به عنوان نامه امیر المؤمنین به اخصّ خواصه –دیگری در جلد 53 ص 77 -به عنوان خطبة المخزون- در باب رجعت و علائم ظهور از منتخب البصائرِ حسن بن سلیمان. خود حسن بن سلیمان بعد از اینکه روایت را مفصل آورده اند در پایان روایت می گویند: می دانم بعضی از جاها غلط است اما نقاشی کرده ام. «کتبتها کما وجدتها و فیها نقص حروف». مرحوم مجلسی هم می گویند: «أقول هكذا وجدتها في الأصل سقيمة محرّفة ... صحّحت بعض أجزائها من بعض مؤلفات بعض أصحابنا» معلوم می شود که در بعضی کتاب های دیگر هم بوده است. ولی اینجا اصلاً در نظرشان کشف المحجة سید نبوده و توضیح هم می دهند و دو جور هم معنا می کنند. در دو جایی که آورده اند. در یک جا« الاسمین الاعلین» را محمد (ص) و علی (ع) معنا می کنند و در جای دیگر جور دیگر. بعد می فرمایند: «و قد اعترف صاحب الكتاب بسقمها و مع ذلك يمكن الانتفاع بأكثر فوائدها» همین طور است و خیلی چیزهای جالبی در این روایت است.
در جلد ۵٣ ص ٧٧ شروع روایت به اسم خطبه المحزون است که از منتخب البصائر نقل شده است. در کشف المحجه که رسائل کلینی نقل شده، امیرالمومنین علیه السلام غیر از اینکه در خطبه می فرمودند، به عنوان نامه هم به اخص خواصه می نوشتند، اصحابشان همه یک جور نبودند آن اصحابشان که خیلی بالا بالا بودند، این هارا حضرت به عنوان نامه برای ایشان می نوشتند. و این نامه را مرحوم کلینی آوردند که سید هم نقل فرمودند. خیلی مضامین بالایی دارد. فقط یک موردش که مربوط به بحث ما بود را می گویم. آنچه مد نظر ما است این است که حضرت وقتی شروع می کنند به توضیح اسلام و بعد قرآن را بیان کننده ی لب اسلام و جوهره اسلام می دانند می فرمایند: «فظاهره أنیق و باطنه عمیق ... و لا تنکشف الظُّلَم الا بمصابیحه، فیه تفصیل و توصیلو بیان الاسمین الاعلین» -که ظاهراً صحیحش «الاعلیین» است چون اعلین جمع است ولی اینجا باید مثنی باشد- «اللذین جُمعا فاجتمعا لا یصلُحان الا معا یسمَّیان فیفترقان» -در نسخها فیعرفان دارد -. . . «لهما نجوم و علی نجومهما نجوم» -که به این روایت ما هم در اینجا مربوط می شود-.
پس اینجا در کنار «فیه تفصیل» در فرمایش حضرت أمیرالمؤمنین علیه السلام،کلمه توصیل آوردهاند. حالا منظور از تفصیل و توصیل چیست؟
درباره توصیلش: شاید با آیه «وَ لَقَدْ وَصَّلْنَا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ ﴿51﴾» مناسبت داشته باشد. این آیه یعنی چه؟ مفسرین هم چیزهایی گفته اند. ولی کأنه آیه با «وصّلنا لهم القول» میخواهد بفرماید من یک چیز دیگری نیز می خواهم بگویم. قرآن هم توصیل دارد و هم تفصیل. اینجا حضرت امیر به این مطلب تصریح می کنند.
ظاهر «فیه تفصیل و توصیل» آن است که یک جا باید «در خواندن قرآن» وصل بخوانیم و یک جا باید جدا کنیم. قبلاً این علائم وقف و وصل و ... در قرآن نبوده و الان در قرآن این علائم گذاشته شده است و عمده اش هم مال اهل تسنن بوده و مثلاً در قرآن عثمان طه بعد از «لستن کأحد من النساء» علامت وقف گذاشته که بعد از «إن اتقیتن» شروع کنید. برای اینکه امثال جنگ جمل در ذهن شما نیاید. در حالی که خلاف متبادر واضح عرفی از آیه است. اهل سنت می گویند که نه باید اینجا وقف کنید. «يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلاَ تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً ﴿32﴾».
توضیح حالت وقف:
«لستن کأحد من النساء»؛ مثل بقیه زنها نیستید که نیستید، حال هر کاری هم که می خواهید کرده باشید و لو جمل به راه انداخته باشید. اینها کارشان همین است.
«إن اتقیتن» مال بعدش است! «إن اتقیتن فلا تخضعن»؛ اگر می خواهید تقوا داشته باشید «فلا تخضعن بالقول».
و حال آنکه واضح و آشکار است که باید بعد از «إن اتّقیتن» بایستند، یعنی اگر اهل تقوا هستید مثل آنها نیستید و خیلی بالاترید و شاهد آن هم «یضاعف لها العذاب ضعفین» در آیات قبل است. اگر اهل آن نباشید، «لها العذب ضعفین». وقتی با سنی ها بحث می کنید می گویند بروید و ببینید که آنجا علامت وقف گذاشته است! جیم گذاشته اند یعنی جواز و حال آنکه اینجا وقف جایز نیست. منظور اینکه توصیل و تفصیل به اینجور چیز ها (وقف و وصل) گفته اند.
همچنین در مورد: وَ ما يَعْلَمُ تَأْويلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ (7)
دوگونه می توان تلاوت کرد:
«و ما یعلم تاویله الا الالله» تمام شد ،وقف بعدش «و الراسخون فی العلم يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا».
یا اینکه«ما يَعْلَمُ تَأْويلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْم» بعد وقف کنیم و ادامه آیه.
کدامش صحیح است؟
از این موارد چندجا هست که بحث هم کردند و آن مواردی که بحث نشده و متدبّرین خودشان می تواند محتملات به ذهنشان بیاید که بسیار است.این روایت ازجمله بهترین روایاتی است که می توان مراجعه کرد و فکر کرد.
در همین روایت منتخب البصائر سه چهار بار حضرت می فرماید «العجب ثم العجب بین جُمادی و رجب». آنقدر تکرار میکنند که راوی می گوید: آقا این چیست که این همه تعجب دارد؟ حضرت چندین جور بیان دارند برای این تعجب بین جمادی و رجب. و اواخر روایت هم می فرمایند: آیا تعجب ندارد که مرده هایی شمشیر به دست می آیند و فرقِ زنده ها را می شکافند: «اموات یضربون هام الاحیاء». البته شمشیر را بنده اضافه کردم. در روایت شمشیر ندارد، فقط می‌فرماید امواتی که هام احیاء را می شکافند. حالا این کیفیتش چطور است خود امیرالمؤمنین می‌داند.
شاگرد: در مورد قرآن که کلام خداست و مطلب روشن است اما در مورد اهل بیت با توجه به آن بحث هایی که در مورد علم اهل بیت است و اینکه در شؤون عادی باید التفات پیدا کنند و ... و در شؤون روزمره شان اینگونه آمده که یک چیزی را باید دنبالش بگردند تا پیدا کنند یا در بحث قضاوت که میگویند به ظواهر اخذ کنید، آیا همین حرف در مکالمات نمی آید؟ که آنجا هم در مقام تخاطب یک حیثی مورد نظرشان باشد و ناظر به آن فرمایش داشته باشند؟
علم امام در عوالم مستقله
استاد: در اینکه حالات معصومین و علومشان چگونه است بحث های گسترده ای هست و آنچه ما عرض کردیم علی المبنا می- گوییم آن وقتی که سعه علم حضوری دارد. ولی واقعیت این است که حالات معصومین یکی از مظاهر اسم «لا یشغله شأن عن شأن» هست. و در کافی هم هست که خودشان فرمودند که مؤیَّد به روحی هستند که «لا یجهل، لا ینسی، لا ینام».ائمه علیهم السلام می خوابیدند، اما آن( روح القدس) خواب نمی رود، آن جهل ندارد، سهو ندارد. اگر آن مقام را، کسی که معتقد است به آن مقامات و می داند که آنها یک ظاهری دارند ولی در باطنشان عوالمی مستقله موجود است که هیچکدام از این عوالم مستقلّه، رادع دیگری نیستند و همه با هم جمع می شوند. در این عالم ظاهری اگر ندیدند که در این ظرف سم ریختند می گویند نمی دانم و درست هم هست، یعنی روی علمی که از طریق مزاج به صورت دیدن حاصل می شود می گویند: من نمی دانم. ولی همین یک عالم مستقلِ دیگر، علمی الهی در آن هست که آن احکام خودش را دارد و منافاتی هم با اینجا ندارد. اگر اینها را پذیرفتیم. کسی که اینها برای وی صاف نیست با او بحث می کنیم ببینیم صاف می شود یا نه. اگر کسی اینها را پذیرفت آن وقت می گوییم: نسبت به آن مقام نورانیت، آن مقام تأیّد به روح القدسی که دارند، ولو بعض وجوه را الان ما می گوییم عنایت ندارند ظاهرا، اما حتی کسانی که بعداً در بستر تاریخ کلمات معصومین را می خوانند اینکه چه کسانی و در چه زمانی میخوانند، در وراء زمان و محیط بر زمان همراه آنها حاضرند و خبر دارند که او می خواند و از کلام من، این را می فهمد و صحیح است یا نه. و من اراده کرده ام در آن لا زمان یا نه.
شاگرد: آیا این بحث را در روایت فقهی هم می توان گفت؟
استاد: باید نگاه کنیم،کلی این مطلب یک چیزی نیست که بگوییم محال است. نه این امری است که ممکن و محتمل فی حد نفسه است. اما اینکه خصوص این روایت چطور است باید در موردش فکر کنیم صدر و ذیلش را به اندازه فهم خودمان نگاه بکنیم.
ولی علی ای حال، آن کسی که معتقد به آن مقامات برای اولیاء خدا هستند مشکلی ندارند که آنها، همان طور که مقام صوری ناسوتی دارند که بر طبق علوم عادیه مشی می کردند، یک مقام باطنی داشتند که آن علوم الهیه بوده که آن علوم الهیه در حیطه زمان درنمی آید. خبر از آینده دارند همان طور که خبر از گذشته دارند و نظیر اینها.
شاگرد: آیا اگر همه معانی را اراده نکرده باشند به بخل نمی کشد؟ اینکه بخواهد تمام معانی اراده شده باشد، این اراده دلیل می خواهد و حال آنکه شما می فرمایید دلیلی نداریم که اراده نکرده باشند. آیا اینکه اراده نکرده باشند ممتنع است؟
استاد: بله. یعنی وقتی که می بینند که این معنا صحیح است و این کلام هم تاب او را دارد. وقتی این ارتباط برقرار شد و همان فاعل بالعنایه را نیز آن روز گفتم در همین وادی بود. نمی شود اراده نکند. ببینید،این کلام تاب این را دارد و این معنا نیز صحیح است. خود علم به اینکه این کلام تاب آن معنای صحیح را دارد عین اراده ملکوتی است. شما یک اراده ذهنی مثل اراده ما را در نظر نگیرید، آن اراده ملکوتی خیلی وسیع است.
فرق مقام احتجاج و مقام القاء معارف
شاگرد: در مقام احتجام و حجیت دیگر نمی وشود به اینها، مطلبی بار کرد. یعنی ما به این احتمالات، مطلبی اثبات کنیم. آنجا باید ظاهر را ببینیم.
استاد: بله. احتجاج فقط ظاهر است. اصلا مطلب من، ربطی به احتجاج ندارد. در مقام احتجاج، حجت مولی علی العبد و حجت عبد علی المولی و در بحث تکالیف، فقط ظاهر و متفاهم عرفی است. احتجاج طرفینی فقط به ظهورات است و متفاهم عرفی است. اما برای القاء معارف، دیگر شرطش احتجاج نیست. دیده اید که گاهی انسان که هنوز خیلی در فهم عبارات کامل نیست، یک روایتی می خواند و چیزی می فهمد و خیلی هم خوشحال می شود و حال می کند. بعد متوجه می شود که اصلاً غلط فهمیده و این نبوده است.
من می خواهم عرض کنم، طبق اعتقاد شیعه، آن زمانی هم که او از این کلام، فهم اشتباهی دارد و البته یک چیزی هم می فهمد و این کلام، رشد روحی به او می دهد و آن مطلوبی که می فهمد چیزی است برای او و سکوی پرش روحی او می شود، ما می گوییم آن زمان که امام کلام را القاء می کردند، از آن هم خبر داشتند.
اگر کسی بگوید امام خبر نداشتند، سرِ اعتقادات تفاوت می کند،او می گوید اینها خرافه است و... خوب مانعی ندارد علی ایّ حال، ولی اصل خود این را می تواند کسی که اعتقاد ندارد تصوّر لااقل بکند.اگر حدت ذهن داشته باشد.
شاگرد:خود این عقیده مشکلی پیش نمی آورد؟ اینگونه که امام یک چیزی را متوجّه می شود که خلاف واقع است؟
استاد: نه،خلاف واقع نیست. قرآن صاعد را هنوز ما نرسیدیم. یعنی امام از این کلام پنج وجه صحیح اراده کردند و وجه ششم را اراده نکردند. ولی می دانند که در طول زمان دیگری از این کلام به این حال می رسد و قاصد تکوینی او به عنوان واسطه فیض هستند. چرا؟ چون واقع است دیگر. نمی شود گفت که هر اشتباهی واقعیّت ندارد. بلکه واقعیّت دارد به این معنا که اشتباه او واقعا اشتباه است،خود این اشتباه او، خودش یک واقعیتی دارد.
شاگرد: در حقیقت می دانیم که باید معانی را در بعض کلامشان منتقل کنند نه اینکه تمام کلامشان تابِ همه معانی را داشته باشد.
استاد: مراد از همه کلام که گفتید چیست من متوجه نشدم؟
شاگرد: یعنی همه ی آیات قرآنی همه اینگونه باشد یا روایات همه آن گونه باشند.
استاد: فی الجمله اگر قبول کنیم خوب است. یعنی به فرمایش شما ما می گوییم وقتی روایت را مراجعه می کنیم و یک آمار گیری کنیم 20درصدش ممکن است این باشد. و 80 درصدش نه، کلمات متعارف است، اگر در همان 20 درصد اصل مدعی را بپذیرم از نظر بحثی خیلی خوب است. و برای ما بس است. اگر چینین چیزی ممکن باشد و با هر روایت برخورد کردیم سریع رد نمی شویم. احتمال آن معانی را می دهیم و در آن معانی غور می کنیم. و همین اندازه برای بحث طلبگی ما کافی می باشد. چون ما در مقام تحقیق می خواهیم، یک وجه گرا نباشیم. طوری باشد که اگر کلام تاب معانی صحیحه عالیه دارد، این معانی را رادع یک دیگر نبینیم. همین مقدار برای ما کافی است. و اینکه در تمام الفاظ باشد یانباشد، باید بحث کنیم. پس شما فی الجمله اش را می پذیرید، اگر این ممکن باشد کافی است برای مقصود ما.
کلید: علمِ امام، رسائلِ کلینی، علم جفر، استعمال اکثر از معنا، رابطه حرف و عدد، علم الحروف، علم العدد، اسم اعظم، ظاهر وباطن، ظهر وبطن قرآن، علم تحصیل، علم بیان، علم تفصیل، علم البیان و المعانی، حساب جمل، عدم تناقض ظاهر وباطن، جمع ظاهر وباطن، قرآن صاعد، منطق فازی، منطق ارسطویی، علم الوقف در قرآن، بحار الانوار، کشف المحجه، مختصر البصائر، بصارالدرجات، حسن بن سلیمان،
تقریر آقای وافی در وبلاگ:
4/3/1390 جلسه چهارم
اختلاف نسخه در این فقره روایت:
چیزی که مرحوم مجلسی از نسخه راوندی نقل میکنند اینگونه است: «هو کتابُ تفصیلٍ و بیانُ تحصیلٍ» در حالیکه در خود نوادر آمده: «کتابُ تفصیلٍ و بیانٍ و تحصیلٍ» و «فیه» را ندارد. ولی مرحوم کلینی در کافی «فیه» را آورده اند و عبارت هم صاف است. فکر می کنم در جواهر دیدم که مرحوم صاحب جواهر می فرمایند: فقها رسمشان این بود که هر وقت بین نسخه ها اختلاف می¬شد، مثلاً بین تهذیب شیخ و کافی و . . . معروف بود که مرحوم کلینی اضبط هستند، یعنی نقلی که مرحوم کلینی دارند حساب و کتابش بیشتر است. حالا عبارت دیروز [مطابق نقل کافی] این بود: «هو کتابٌ فیه تفصیلٌ و بیانٌ و تحصیلٌ» که جلسه قبل در مورد آن صحبت شد و راجع به معانی محتمل دیگر هم مطالبی گفته شد.
سؤال: در مورد معنای دومی که برای این سه تعبیر مطرح شد، واژه تحصیل غیر از «حصّل ما فی الصدور» در قرآن به چشم نمی¬خورد، بخلاف بیان و تفصیل. جواب: در روایت هم تحصیل به این صورت کم است و کأنه غیر از اینجا جای دیگری نیست. و جالب است که در نسخه راوندی هم تحصیل آمده است. ولی اصل اینکه این تحصیل به چه معناست ؟ (تحصیل به معنای تحقق است) اینکه روایات یفسّر بعضه بعضاً خیلی خوب است و می¬شود مراجعه شود اما با دستیابی¬های سریعی که امروزه هست به یک واژه¬هایی می¬رسیم که باید صبر کنیم. چیزی هم که دیروز عرض شد، چیزی بود که در حافظه من از اصطلاحات فن حساب جمّل بود و از آن سطوری که خودشان می¬نویسند و برنامه¬هایی که دارند و مجموعش را هم یادم نیست که 15 سطر بود یا هشت سطر. ولی می¬دانم که اصطلاح استحصال و مستحصله و تحصیل کردن در اصطلاحاتشان زیاد است. حاصل کارش هم تا جایی که به خاطر دارم این است که حروفی که خدای متعال برای مکالمه ما قرار داده، پلی است بین عدد و تکوین (3د 48ث). یعنی در دل هر حرفی عددی قرار داده شده است. شواهدی هم در روایات معتبر دارد که مثلاً امام از راوی می پرسند: بگو ببینم لام چند است؟ عرض می¬کند: سی. یعنی محاسبات ابجدی یک چیز ریشه دار است و اختصاصی هم به کلام عرب و و حی قرآنی ندارد، بلکه از قبل هم بوده است. در روایتی دیدم که اصل این اسماء حروف به حضرت آدم وحی می شده که مثلاً این اسمش الف است و به صرت نورانی بر قلب شریفشان جلوه می کرده است. یا مثلاً این کاف ک نیست کاف است. اسمش کاف است. به حضرت وحی می¬شده که مثلاً «ص» را صاف نخوان بلکه صاد است. اسم هر کدام از این حروف وحی الهی بوده است. بعداً هم همین¬طور در وحی انبیاء ادامه پیدا کرده و جالب این است که در همان زبانهای قدیم هم همین-جور بوده و مثلاً یونانی¬ها به «ا» - که ما در فارسی هم الف می¬گوییم - می¬گفتند: آلفا. در عبری همین تعبیر الف را به کار می¬برند . در علم حساب هم در باب اعداد بینهایت (اعداد ترانسفینی) می¬گویند الف صفر و الف یک. چون مبتکر آن یک یهودی بود که زبانش عبری بود. منظور اینکه اینها ریشه دار است، خود یهودی¬ها می¬دانستند و زمان معصومین هم مطرح بود. روایت لُبَید که در تفسیر عیاشی آمده است (خیلی از چیزهایی که آمده تکه¬ای از آن را حذف می¬کنند)، که حضرت توضیح می¬دهند و آخر کار هم می¬گویند که ظهور امر ما عند اختتامها بالف لام راء (که حاج آقای بهجت می-گفتند من در زمان جوانی یک محاسبه¬ای بر اساس حدیث لُبَید کرده بودم و ...):
تفسيرالعياشي 2 202 (13) من سورة الرعد ..... ص : 202
2- عن أبي لبيد المخزومي عن أبي جعفر ع قال يا با لبيد إن في حروف القرآن لعلما جما إن الله تبارك و تعالى أنزل « الم ذلِكَ الْكِتابُ» فقام محمد ص حتى ظهر نوره و ثبتت كلمته، و ولد يوم ولد و قد مضى من الألف السابع مائة سنة و ثلاث سنين ثم قال و تبيانه في كتاب الله في الحروف المقطعة، إذا عددتها من غير تكرار، و ليس من حروف مقطعة حرف تنقضي أيامه إلا و قائم، من بني هاشم عند انقضائه، ثم قال الألف واحد، و اللام ثلاثون، و الميم أربعون و الصاد ستون فذلك مائة و إحدى و ثلاثون ثم كان بدو خروج الحسين بن علي ع الم الله، فلما بلغت مدته قام قائم من ولد العباس عند المص، و يقوم قائمنا عند انقضائها بالر فافهم ذلك و عه و اكتمه
منظور اینکه این حروف مقطعه قابل انکار نیست که حسابی برای خودش داشته و عدد به ازاء اینها بوده. می¬گویند این حروف عددی در باطنش است و عدد، ارتباطی با تکوین و نظام الهی دارد. بعد حرف را به آن عدد مناسبش تبدیل می-کنند و آن عدد را با تغییراتی برمی¬گردانند به حرف جدید (که به این کار می¬گویند استحصال) و از آن نتایجی می¬گیرند و مطلبی را در می¬آورند که ما بلد نیستیم. ولی همان طور که فرمودید در خود روایات یک تفسیر روشنی برا ی واژه تحصیل (غیر از آن معنای واضحی که جلسه قبل مطرح شد که تحصیل یعنی: راه به دست آوردن آن هدایتی که خدای متعال نشان می¬دهد) پیدا نکردیم. بیان در خیلی از موارد به کار رفته که دیروز از مرحوم طبرسی نقل کردیم که فرموده¬اند: بیان یعنی اسم اعظم در (علّمه البیان). آقای محمدعلی انصاری در خاتمه تصحیح غررالحکم روایتی آورده¬اند که در مشارق انوار الیقین آمده: یا جابر علیک بالبیان و المعانی:
مشارق أنوار اليقين - الحافظ رجب البرسي - ص 285 – 286 (مشارق أنوار اليقين، الحافظ رجب البرسي، تحقیق: السيد علي عاشور، 1419 - 1999 م، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات - بيروت – لبنان )
فصل ( إذا شاء آل محمد عليهم السلام شاء الله تعالى ) ومن ذلك : ما رواه جابر بن عبد الله عن أبي جعفر عليه السلام أنه قال : يا جابر عليك بالبيان والمعاني، قال : فقلت : وما البيان والمعاني ؟ فقال عليه السلام : أما البيان فهو أن تعرف أن الله سبحانه ليس كمثله شئ فتعبده ولا تشرك به شيئا ، وأما المعاني فنحن معانيه ونحن جنبه وأمره وحكمه ، وكلمته وعلمه وحقه ، وإذا شئنا شاء الله ، ويريد الله ما نريده ، ونحن المثاني التي أعطى الله نبينا ، ونحن وجه الله الذي ينقلب في الأرض بين أظهركم ، فمن عرفنا فأمامه اليقين ، ومن جهلنا فأمامه سجين ، ولو شئنا خرقنا الأرض وصعدنا السماء ، وإن إلينا إياب هذا الخلق ، ثم إن علينا حسابهم.
انسان احساس می¬کند که این واژه بیان نزد اهل بیت لغتی است برای خودش. روایت مفصل است. تفصیل هم در موارد زیادی آمده است. یک مورد آن هم ذیل «و کل شیء فصّلناه تفصیلاً» روایت است که یعنی هر چیزی «فصّلناه بحساب الجمّل»:
مشارق أنوار اليقين - الحافظ رجب البرسي - ص 49
وروى ابن عباس في قوله تعالى: ( وكل شئ فصلناه تفصيلا ) قال: معناه شرحناه شرحاً بيّناً بحساب الجُمَّل فهم من فهم وهذا هو العلم الذي أسره الله إلى نبيه ليلة المعراج وجعله عند أمير المؤمنين عليه السلام في عقبه إلى آخر الدهر وهي ( 8 ) كلمات و ( 28 ) حرفا وكل حرف منها يتضمن اسم محمد وعلي ظاهرا وباطنا يخرجه من له وقوف على أسرار علم الحروف وأعدادها .
یعنی خصوصیاتی که در هر شیء است و در باطن هر شیء ارتباطی با اعداد و ارتباطی با حروف وجود دارد و از طریق اعداد و حروف می¬توان خصوصیات اشیاء را بدست آورد. فردی مصری یک کتابی چاپ کرده در مورد جابر بن حیّان به اسم جابر بن حیان (که اصلش را هم از کتاب یک فرد خارجی آورده که اسمش را هم ذکر کرده و در آن تمام رساله¬های جابر را که پیشش بوده جمع¬آوری کرده است) که بعض کلماتی را که امام (ع) خطاب به جابر فرموده در آنجا آورده است. در آن کتاب دیدم که وقتی می¬خواسته علومی را که جابر دنبالش بوده (مثل علم شیمی که به جابر پدر علم شیمی گفته می¬شود) چیزهایی بیاورد می¬گوید امام (ع) به من فرمودند که ای جابر آن چیزی که مطلوب تو است و می-خواهی یک تغییراتِ افاعیلی را در عناصر و طبایع اشیاء انجام دهی (با آن برنامه¬ای که خود جابر می¬دانست)، از لغت عربی اشیاء استفاده کن و نه از لغات دیگر. یعنی مثلاً اگر در شیمی می¬خواهی یک کاری با طلا انجام بدهی به سراغ لفظ «ذهب» برو و ببین عدد «ذهب» چند است و با آن عدد پیش برو. یعنی یک رابطه¬ای هست بین لفظ و عدد تکوینی طلا که یک عددی در دل این لفظ است و یک عددی در دل طلا (آن روزها هنوز عدد اتمی و ... مطرح نشده بود) و شما اگر از آن اسمی که در عربی برای یک شیء گذاشته شده بروید می¬توانید از آن طریق رابطه تکوینی با او برقرار کنید و افاعیلی که منظور نظر خودتان است انجام بدهید. اما تحصیل را در جایی پیدا نکرده ام.
بحث استطرادی در مورد کتاب مشارق انوار الیقین و بحث غلو:
مشارق انوار الیقین: این کتاب از مصادر بحار است و روایات آن همه از عجایب و غرایب است و لذا مرحوم مجلسی بعد از نام بردن از این کتاب می¬گویند که این کتاب صاحب خبط و خلط و ... است و فیه الارتفاع. ایشان غلو به کار نمی¬برند و مرحوم صاحب وسائل می¬گویند [صاحب این کتاب] ربما نسب الی الغلو. مرحوم افندی [شاگرد مرحوم مجلسی] در ریاض العلماء فرموده¬اند: انصافش این که کسی که در کلمات برسی تأمل کند می¬بیند که این دو استاد راست گفته¬اند [یعنی صاحب وسائل و صاحب بحار] و در ایشان یک مقدار ارتفاع و ... هست اما انصافش این است که به آن اندازه¬ای نیست که یضر بصحة الاعتقاد: یعنی صحیح الاعتقاد بوده است و اگر چیزهایی هم گفته معلوم است که اعتقادش صحیح بوده و قابل تأویل است. اما مرحوم آقای امین در اعیان الشیعه هر چند برسی را به عنوان اینکه عقیده خلاف دارد نکوبیده اما می¬گویند یک چیزهایی گفته که لازم نبوده بگوید و اینها را دیگران هم می¬دانسته¬اند و یک نحو تند با ایشان برخورد می¬کنند. ولی واقعاً انسان می¬بیند که یک اشعاری می¬گوید که واقعاً یک حالی نسبت به اهل بیت داشته و همه مخالفینش هم مقرند به اینکه اشعارش سراپا حال است و غرایبی است در این اشعار. اولین بار که اسم ایشان را شنیدم در روضه¬ای یک کسی از حاج آقای بهجت پرسید که روایت کمیل: ما الحقیقة، آیا درست است؟ ایشان یک کلمه گفتند که اینجور روایات را غالباً بُرسی نقل می¬کند. به هر حال مرحوم مجلسی می¬گویند که هر چیزی که تفرّد بنقله من نقل نمی¬کنم ولی اگر جای دیگری آمده آن را می¬آورم. علی ای حال این کتاب هست و از نظر رجالی کلاً خیلی کار شده ولی از نظر مباحث غلو تا آنجا که به خاطر دارم هنوز بحث¬ها عمومی به مرحله¬ای نرسیده که یک ایده مناسبی برای امتیاز غلو از لاغلو ارائه شده باشد. هنوز تا می¬گویند غلو واهمه هست چون مبین نیست و حال اجمال دارد. مگر اینکه کسی قوی باشد و خودش جلو برود ولی برای عموم اینطور نیست. لذا یک وقتی که بحث چکش بخورد و به یک جایی برسد که این مسأله غلو برای طلاب علم خوب متبین شده باشد و یک آسودگی خاطر داشته باشند و به محکماتی رسیده باشند که بدانند هر کسی یک مضمونی گفت که بالاست غلو نیست ولی هنوز اینطور نشده است. در اوائل کار خبرها بوده و بزرگانی مثل شیخ مفید که تصحیح الاعتقاد نوشته¬اند خیلی جمله بزرگی دارند که نقل شده از برخی مشایخ بزرگ حدیث قمیین و اسم هم برده¬اند که ایشان گفته اول درجه غلو نفی السهو عن االنبی: کسی که بگوید پیامبر سهو نمی¬کنند این غلو است و این اول درجه است. شیخ مفید خیلی کار کرده و حفظ کرده¬اند اینها را چون مهم بوده¬اند. خود شیخ قمیین کم کسی نیست و خیلی بزرگ است. مرحوم مفید هم فرموده¬اند اگر این نقل قول راست باشد فهو من المستضعفین: او که به اینها می¬گوید غالی هستند خودش مستضعف است. یعنی سر در نمی¬آورد. آن زمان نفی السهو را می¬گفته¬اند غلو و همین طور مراحلی طی شده که اینها می¬گفته¬اند غلو ولی حالا بعد از کتاب¬هایی که نوشته¬اند و رجالی که چه زحمت¬ها کشیده¬اند وضعیت تفاوت کرده و به آن شکل گذشته نیست، ولی باز هم هست چون مطلب بالا است و هنوز خوب متبین نیست. یک کسی خودش فردیاً به یک اطمینانی می¬رسد که فلان چیز غلو نیست ولی برای خودش است اما همین چیزی که خودش مطمئن است غلو نیست اگر بالای منبر بگوید می¬بیند که یک اقیانوسی از جمعیت علیه او راه افتاده¬اند که انت الغالی. باید طوری غلو از لا غلو میز پیدا کند که نوع متدینین و عاقلین بفهمند که این غلو نیست. اگر یک زمانی چنین شد به نظر می¬رسد در آن زمان این کتاب واین نویسنده جلوه می¬کنند. بخاطر اینکه وقتی می¬گوییم ارتفاع و غلو باید همه حرف¬هایش را ببینیم. اینکه می¬گویید غلو کرده، کجا غلو کرده و چه چیزی گفته که شما می¬گویید فیه ارتفاع. معصوم که نبوده و ممکن است در چند جایی اشتباه کرده باشد. اگر چند تا اشتباه کرده اما این همه روایات و چیزهای عجیب و غریب در این کتاب هست که نقل شده و هیچ کدام هم او را به کذب متهم نکرده¬اند و تعبیر خبط و خلط به کار برده¬اند. معاصر علامه حلی بوده اما به نحوی که علامه حلی پیرمرد بوده و ایشان جوان. حدود 815 وفاتشان بوده که حدود 40 سال بعد از علامه حلی می¬شود. (انتقال از جلسه 5: زمان: قبل از حدود 31د) این کتاب البته باب بندی نشده و احادیثش شماره ندارد. یکی دیگر از چاپ¬های این کتاب هست که مکتبه مرتضویه نجف چاپ کرده و شخصی به اسم مازندرانی تحقیق کرده و در تحقیق ایشان بخلاف سید علی عاشور که سندها را از بحار داده، سندها را از جاهای دیگر داده است. در الذریعه ذیل الخطبة التوتونجیة (که برسی آورده) مرحوم حاجی آقا بزرگ فرموده¬اند [مشارق انوار الیقین را] الّفه سنة 773 چون می¬گفته که این را که الان دارم می¬نویسم عمر حضرت بقیة الله – سلام الله و صلواته علیه – الان فلان مقدار است و از روی همین کشف کرده¬اند که چه سالی آن را نوشته است. (33د) ایشان در روایاتش بنایش بر نقل سند نیست ولی خیلی¬هایش را آدرس می¬دهد و اسم کتاب می¬برد و خیلی جاها هم اسم نمی¬برد. در سایت ملتقی اهل التفسیر که مال سنی¬هاست و در آن بحث¬های تفسیری گسترده¬ای می¬شود، راجع به حساب جمّل بحث کرده¬اند و شخصی گفته بود که ظاهراً مصطفی الرفاعی (مصری) در کتاب اسلامنا گفته که ذکر الحافظ رجب البرسی (رجب بن محمد بن رجب. البرس هم نزدیک حله است و ایشان حلی و ساکن حله بوده و بعد در شیراز بوده و به اسم غلو او را بیرون کرده و بعد مشهد و اردستان می¬رود. در کتاب الغدیر هم اشعاری از ایشان آورده و هم از او دفاع کرده¬اند) و واقعیتش این است که زمانی که آنها بوده¬اند خیلی از روایات معروف در دستشان بوده ولی الان ما یک جوری برخورد می¬کنیم و می¬گوییم مثلاً احتجاج طبرسی، مجمع البیان یا تحف العقول چرا سند ندارند. ما در آن زمان نیستیم. یک روایاتی است که خیلی انگیزه برای نقلش بوده. علامه حلی در نهج الحق به مناسبت در جایی که دارند پیشگویی¬های امیرالمؤمنین را می¬گویند، فرموده¬اند که پدرم با سید بن طاووس رفتند پیشواز هلاکو که داشت می¬رفت بغداد را بگیرد و گفتند که باید به ما امان¬نامه بدهی. گفت که شما از کجا می¬دانید من پیروزم؟ به او گفتند که تو حتماً پیروزی. نه تنها اینجا بلکه هر جنگی برای تو پیش بیاید پیروزی. امیرالمؤمنین در خطبه¬ای تمام اوصاف تو را گفته¬اند (جهوری الصوت و با چشمان ...). او امان¬نامه را داد و بعد هم که پیروز شد تمام این منطقه حجاز و حله خون از دماغ کسی نیامد:
نهجالحق ص : 244
و بواسطة هذا الخبر سلمت الحلة و الكوفة و المشهدان من القتل في وقعة هلاكو لأنه لما ورد بغداد كاتبه والدي و السيد بن طاوس و الفقيه ابن أبي المعز و سألوا الأمان قبل فتح بغداد فطلبهم فخافوا فمضى والدي إليه خاصة فقال كيف أقدمت قبل الظفر فقال له والدي لأن أمير المؤمنين ع أخبر بك و قال إنه يرد الترك على الأخير من بني العباس يقدمهم ملك يأتي من حيث بدأ ملكهم جهوري الصوت لا يمر بمدينة إلا فتحها و لا ترفع له راية إلا نكسها الويل الويل لمن ناواه فلا يزال كذلك حتى يظفر
و الأخبار بذلك كثيرة
كشفاليقين ص : 80
و من ذلك إخباره بعمارة بغداد و ملك بني العباس و ذكر أحوالهم و أخذ المغول الملك منهم رواه والدي رحمه الله تعالى و كان ذلك سبب سلامة أهل الحلة و الكوفة و المشهدين الشريفين من القتل لأنه لما وصل السلطان هولاكو إلى بغداد و قبل أن يفتحها هرب أكثر أهل الحلة إلى البطائح إلا القليل فكان من جملة القليل والدي رحمه الله و السيد مجد الدين بن طاوس و الفقيه ابن أبي العز فأجمع رأيهم على مكاتبة السلطان بأنهم مطيعون داخلون تحت الإيلية و أنفذوا به شخصا أعجميا فأنفذ السلطان إليهم فرمانا مع شخصين أحدهما يقال له تكلم و الآخر يقال له علاء الدين و قال لهما إن كانت قلوبهم كما وردت به كتبهم فيحضرون إلينا فجاء الأميران فخافوا لعدم معرفتهم بما ينتهي الحال إليه. فقال والدي رحمه الله إن جئت وحدي كفى فقالا نعم فأصعد معهما فلما حضر بين يديه و كان ذلك قبل فتح بغداد و قبل قتل الخليفة قال له كيف أقدمتم على مكاتبتي و الحضور عندي قبل أن تعلموا ما ينتهي إليه أمري و أمر صاحبكم و كيف تأمنون أن صالحني و رحلت عنه فقال له والدي إنما أقدمنا على ذلك لأنا روينا عن إمامنا علي بن أبي طالب ع أنه قال في بعض خطبه الزوراء «و ما أدراك ما الزوراء أرض ذات أثل يشتد فيها البنيان و يكثر فيها السكان و يكون فيها قهازم و خزان يتخذها ولد العباس موطنا و لزخرفهم مسكنا تكون لهم دار لهو و لعب يكون بها الجور الجائر و الخوف المخيف و الأئمة الفجرة و القراء الفسقة و الوزراء الخونة يخدمهم أبناء فارس و الروم لا يأتمرون بمعروف إذا عرفوه و لا يتناهون عن منكر إذا أنكروه يكتفي الرجال منهم بالرجال و النساء بالنساء فعند ذلك الغم الغميم و البكاء الطويل و الويل و العويل لأهل الزوراء من سطوات الترك و ما هم الترك قوم صغار الحدق وجوههم كالمجان المطرقة لباسهم الحديد جرد مرد يقدمهم ملك يأتي من حيث بدا ملكهم جهوري الصوت قوي الصولة عالي الهمة لا يمر بمدينة إلا فتحها و لا ترفع له راية إلا نكسها الويل الويل لمن ناواه فلا يزال كذلك حتى يظفر»
فلما وصف لنا ذلك و وجدنا الصفات فيكم رجوناك فقصدناك. فطيب قلوبهم و كتب لهم فرمانا باسم والدي رحمه الله يطيب فيه قلوب أهل الحلة و أعمالها و الأخبار الواردة في ذلك كثيرة
علامه در دو کتاب خودشان این را آورده¬اند ولی همین روایتی که دواعی زیادی بر نقلش وجود دارد در کتب حدیثی پیدا نمی¬شود و اگر این نهج الحق علامه نبود نمی¬فهمیدیم که چنین روایتی هست. در زمان ایشان کتاب¬ها و روایات زیادی بوده که ضبط نشده و کم کم از دست رفته و شواهد روشن داریم که آنچه که به دست ما رسیده مقدار زیادیش از دست رفته است. لذا آن بزرگواری که اینها را آورده اینها را برای ما بجای گذاشته و نمی¬شود بگوییم چون تو تنها نقل کرده¬ای پس اصلاً جلو نیا! اگر علامه این را در کتب کلامی خود نمی¬آوردند این پیشگویی که نزد علمای حله معروف بود و برای آنها واضح بود و حتی وقتی هلاکو آمد تشخیص دادند و جزماً آن را نزد او عرضه کردند به ما نمی¬رسید. در روایات اهل تسنن هم چیزهای اینطوری هست که روایتی را با شواهد می¬بینیم در دستشان بوده و بعد محو شده است که البته علت¬های خاص خودش را دارد. (41د 8ث)
مرحوم مجلسی در بحار بابی دارند به نام نفی الغلو که باب خیلی مفصل و دلنشینی است. یک جایی در این کتاب مشارق انوار الیقین دارند که قال علی بن الحسین – سلام الله علیه – انی لأکتم من علمی جواهره --- کی لا یری الحق ذو جهل فیفتننا. و قد تقدم فی هذا ابوحسن --- إلی الحسین و أوصی قبله الحسنا
مشارق أنوار اليقين - الحافظ رجب البرسي - ص 23 - 24
وقال علي بن الحسين عليهما السلام : إني لأكتم من علمي جواهره * كيلا يرى الحق ذو جهل فيفتتنا. وقد تقدم في هذا أبو حسن * إلى الحسين وأوصى قبله الحسنا
جد ما امیرالمؤمنین مرد این میدان بودند. در کتاب دُرّ منظم، کمال الدین ابن طلحه حلی شافعی دارد: فرب جوهر علم لو أبوح به * لقيل لي : أنت ممن يعبد الوثنا. ولاستحل رجال مسلمون دمي * يرون أقبح ما يأتونه حسنا
تا بطور واضح و روشن غلو از لاغلو مبین نشده است ما باید احتیاط کنیم. محل، محل خطر است و نباید به راحتی کسی را رجم به غلو کنیم. [از آن طرف هم] اگر کسی برایش واضح شده است که فلان مطلب غلو نیست مشی کند بر طبق آن اما برای نوع افرادی که متوسط العقل یا ضعیف العقل هستند نباید برای آنها گفت که اینها غلو نیست. چون خود اهل بیت خیلی غلو را مهم دانسته¬اند و در مورد آن سفارش کرده¬اند و لذا تا مبین نیست باید احتیاط کنیم و نباید دل به دریا بزنیم. لذا آنچه که گفته شد که یک وقتی زمان این کتاب می¬رسد مال موقعی است که واقعاً بحث چکش خورده باشد و از نظر معارفی مُبان باشد که این غلو نیست و نوع باحثین بفهمند و بنیه علمی نوع بشر به جایی رسیده باشد که به وضوح بگوید که غلو نیست. اما تا آن زمان وظیفه ما احتیاط است و اگر خلاف احتیاط کنیم خودمان متضرر می-شویم. اگر کسی فردیاً خدا به او نورانیتی دهد که برای او واضح شود که اینها غلو نیست باید بفهمد و معارفش را بالا ببرد و در عین حال تقیه کند و به دیگران نگوید چون باعث اضلال آنها می¬شود. (45د 33ث)
ادامه معنای روایت: و هو الفصل ...
(14د 30ث) و هو الفصل لیس بالهزل: حضرت می¬فرمایند قرآن کریم کلام فصل است که هزل نیست. راغب می¬گوید:
مفردات ألفاظ القرآن؛ ص: 841
هزل
قال تعالى: إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ* وَ مٰا هُوَ بِالْهَزْلِ [الطارق/ 13- 14] الْهَزْلُ: كلّ كلام لا تحصيل له و لا ريع تشبيها بِالهُزَالِ.
به معنای شوخی هم که استعمال می¬شود. شوخی هم اینطور است که لا محصل له. در مقابل، فصل یعنی کلامی که مستحکم است و تذبذب در آن نیست. متخذ است و ناظر است به آیه شریفه:
الطارق ، الجزء 30، الصفحة: 591، الآية: 13
وَ السَّمَاءِ ذَاتِ الرَّجْعِ ﴿11﴾
وَ الْأَرْضِ ذَاتِ الصَّدْعِ ﴿12﴾
إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ ﴿13﴾
وَ مَا هُوَ بِالْهَزْلِ ﴿14﴾
کلام محکمِ فاصلِ قاطعی است که تذبذب و شوخی در آن نیست. گاهی خود تعبیر جوری است که ذهن را می¬لغزاند به این سمت که غیر از ظاهرم چیز دیگری را هم می¬خواهم بگویم. یکی از آن موارد همین آیه شریفه است. قسم به آسمان و زمین می¬خورد که: «انه لقول فصل و ما هو بالهزل». مقابله یک مقداری نامأنوس است: قول فصل یعنی سخنی که فصل است و تمام، و (ما هو بالهزل) هزل به معنای شوخی. یعنی چه که قرآن کلام فصل است و کلام شوخی نیست؟ مقابل هزل مناسب بود بگوید جِدّ است و کلام جدی و محکم و مستحکم است. کأنه آیه شریفه می¬خواهد بفرماید که: یک چیز دیگری هم میخواهم بگویم. و البته اینکه چیست ما نمی¬دانیم. ممکن است اگر پی¬جویی لغوی کنیم، چیزهایی به ذهن بیاید اما اینکه چقدر ارزش علمی داشته باشد معلوم نیست. (17د 15ث) مثلاً یک احتمالی که به ذهن من آمده است ناظر به معنای خود فصل است: فصل با قطع و پاره شدن فرق دارد. اگر با چاقو چیزی را تکه کنند، نمی¬گویند: فصّلتُه، بلکه می¬گویند : قطّعتُه و این تقطیع کردن است. فصل آنجایی است که آن چیزی که جدا می¬شود، کامل است، مثل فصول یک کتاب: فصل کتاب یعنی مطالبی که می¬خواستم بگویم گفتم و تمام شد. در فصل یک معنای استکمال و استحکام مطلب خوابیده، مثل حمله و فصاله: فصال یعنی کودک شیر کامل بخورد و وقتی از مادر جدا شد آن وقت فصل است و منفصل می¬شود از مادر، مثل میوه که اگر آن را به زور از درخت بکنی فصل نیست، بلکه فصل وقتی است که میوه خودش برسد و بیفتد و شیر خودش را از درخت خورده و می¬تواند جدا شود. گویا معنای فصل اینگونه است. فصل فصل کردن هم اینطور است، یعنی هر کدام از عناصری که نام فصل را به خود می¬گیرد، مستقل وکامل است و نه منقطع و دم¬بریده. یا مثلاً فَصِیل بچه شتری است که شیر کامل خورده و دیگر از مادر جدا شده. فُطام هم همین است و حالتی است که این [بچه¬شتر] به آن حالت می¬رسد (که شیر کامل خورده باشد). خوب، اگر اینطور باشد با توجه به اینکه در مقاییس دارد که هزل یک معنا بیشتر ندارد و آن معنا ضعف و سستی است و هُزال به معنای لاغری و هزل به معنای شوخی هم به این معنا برمی گردد. چون شوخی هم کلامی سست است و مقصود محکم و جدّی ندارد:
معجم مقائيس اللغة؛ ج6، ص: 51
هزل
الهاء و الزاء و اللام كلمتانِ فى قياسٍ واحد، يدُلّانِ على ضَعف. فالهَزْل: نقيض الجِدّ. و الهُزَال: خِلَاف السِّمَن. يقال: هَزَلْتُ دابّتى و قد هُزِلت. و هَزَلَ فى مَنطِقِه. و أهْزَل: وقع فى ماله الهُزَال.
اگر هزل، اصل معنایش آن سستی و لاغری که در چیزی است، باشد، [این] سستی از کجا می¬آید [و منشأ آن در استعمالات عرب از کجاست]؟ وقتی عرب آن حالت مریضی و لاغری در شتر بیفتد می¬گوید فشت الهزیلة فی الابل:
كتاب العين؛ ج4، ص: 14
و الهَزِيلَةُ: اسم مشتق من الهُزَالِ. كالشتيمة من الشتم، [ثم] فشت الهَزِيلَةُ في الإبل، قال:
حتى إذا نور الجرجار و ارتفعت عنها هَزِيلَتُهَا و الفحل قد ضربا
این را من پیدا نکردم و باید ببنیم در کلام عرب آیا ممکن است مثلاً در جایی به بچه شتر یا بچه گوسفندی که قبل از خوردن شیر کامل از مادر جدا شد، آن حالت شیر نخورده و لاغریش را هزیلة بگویند؟ باید تحقیق شود {دقیقه ی 20} اگر باشد خیلی با اینجا مناسب است. فصیل یعنی یعنی آنکه شیر کامل خورد و رسید و خودش طبیعتا جدا شد. هزیل لاغری است که شیر کامل نخورده (در حالی که باید شیر کامل می¬خورده و مستکمل می¬شده)، از مادر جدا شده. اگر اینگونه باشد، معنای خیلی جالبی برای آیه می¬شود و قسم¬های قبل از آن هم با آن مرتبط می¬شود. قول فصل: یعنی قرآن یک کلام ناپخته و خام و نارس و لاغر نیست. بلکه کلامی است کامل و رسیده. آنچه از انوار مکمّله و مستکمله که قرار بوده از عالم ملکوت در آن قرار داده شود، قرار داده شده. با این معنا مقابله بین فصل و هزل مناسبتر جلوه می کند و دور از ذهن به نظر نمی¬رسد ولی این احتمال را جایی ندیده¬ام و با توجه به معنای ماده فصل و هزل به ذهن آمده است. (21د 18ث)
له ظهر و بطن ...
له ظهر و بطن: در اینجا پیامبر (ص) می¬فرمایند قرآن کریم اینگونه است که یک ظاهری دارد و یک باطنی. فظاهره حکم و باطنه علم: ظاهرش دارد یک حکمی را بیان می¬کند ولی همین چیزی که ظاهرش حکم است باطنش علم است. تعبیر عجیبی است که اصلاً یکی از دلایل اینکه این روایت را انتخاب کردیم، همین جمله است، که اگر در حال مباحثه تفسیر، احتمالاتی به ذهن می¬آید، مطمئن باشیم که از دستگاه اهل بیت و کلماتشان دور نرفته باشیم. خودشان فرمودند: ظاهره حکم و باطنه علم و به آن باطن هم ما را راهنمایی کرده اند و چقدر روایات در این زمینه هست. یعنی مجال این هست که انسان در تفسیر اینها را ملاحظه کند [و مجال ملاحظه احتمالات غیر ظاهر را هم داده¬اند]. (22د 23ث) یک مثالش که معروف هم هست آیه: لا یمسّه الا المطهرون که در فقه یک حکم فقهی از آن استفاده می¬کنند که برای مسّ مصحف باید وضو داشته باشیم . ظاهرش حکم است : عدم جواز مس مصحف برای بی¬وضو، اما باطنه علم: مس و مطهرون را اگر کمی دقت کنید، خواهید دید که چه معنای قشنگی دارد: مطهرون: ... و یطهرکم تطهیرا و مس هم به معنای برخورد، وصول و رسیدن به چیزی. یعنی فقط پاکان درگاه الهی به این کتاب دست پیدا می¬کنند. یعنی وصول علمی و معرفتی . ظاهرش حکم بود که دست بی¬وضو به قرآن نزنید و باطنش علم بود یعنی آن مساس علمی به آن ممکن نیست مگر برای مطهرون. از کجا می¬گوییم این باطن هست؟ با نگاهی به قبل و بعد آیه: فلا اقسم بمواقع النجوم و انه لقسم لو تعلمون عظیم انه لقرآن کریم فی کتاب مکنون لایمسه الا المطهرون می¬بینیم که دور نیست و واژه مکنون شاهد خوبی است: اگر کتاب مکنون است، معلوم می¬شود که در «لا یمسه الا المطهرون» هم یمسّه هم مسّ معرفتی است و مس علم است و مربوط به بطون قرآن. (24د 27ث) البته باید توجه داشت که باطن مانع ظاهر نیست. همان طور که قبلاً مطرح شد: 1- استعمال لفظ در اکثر از معنا جایز است (البته کسانی هم که استعمال لفظ در اکثر از معنا را محال می¬دانستند مشکلی از این جهت نداشتند ولی با این مبنای جواز استعمال مطلب صاف¬تر است و دست¬اندازی جلو راه نیست). 2- وجوهی هست که حق است و وجوهی هم هست که باطل است. پس مطالب و وجوهی هست که واقعاً فی علم الله و فی علم اولیائه (که آنها هم علمشان علم خدا است) مطلب صحیحی است. 3- یک کلامی را که با مفردات و ترکیبش یک نظم خاصی دارد ممکن باشد متکلمی از این ریخت آن معنا را اراده کند (یعنی این کلام با آن معنا ماست و دروازه نباشند و متکلم حکیم و عاقلی بتواند آن مطلب و معنای صحیح را از این کلام اراده کند). ادعای ما این بود که با توجه به جواز استعمال لفظ در اکثر از معنا و اینکه مطالب صحیحه¬ای داریم و حال که هر کلامی که فی نفس الامر تاب داشته باشد آن مطالب را نشان دهد، می¬تواند آن مطالب از آن کلام اراده شود، خدا و اولیاء او یک کلامی که می¬گویند حتماً تمام آن وجوه را اراده کرده¬اند. چون فرض ما این است که وجوه صحیح است و این کلام هم می¬تواند آن را نشان دهد، بعلاوه اینکه نفوس عالیه¬ای که وجوه نزدش حاضر است (علم دارد به این وجوه صحیح) و علم هم دارند که این کلام می¬تواند آن وجوه را نشان دهد، چرا قصد نکند؟ اصلاً رادعی نیست. به نظر می¬رسد مطلب خیلی واضح است. مگر اینکه باز بخواهیم به نقص برگردیم و اینکه همه وجوه از کجا حاضر است، که باید روی آن بحث شود که این حضور، نزد نفوس مکتفیه چگونه است. اما اگر بپذیریم که تمام وجوه حاضر است و ارتباط و امکان ارتباط آن وجوه با این کلام هم حاضر، پس قصد می¬کنند. عجایبی است برای اراده الهی برای قرآن صاعد: یعنی قرآن کریم در یک مقطعی بر پیامبر (ص) نازل شده است، اما اگر مبادی برهانی¬اش را صاف کنید قطع پیدا می¬کنید به اینکه اگر هزار سال یا دو هزار سال بعد یک بنده خدا با صداقت کامل قرآن او را می¬خواند، در یک شرایطی آیه با او حرف می¬زند و همان روز اول خدا این را نیز اراده فرموده است که این را قرآن صاعد می¬گوییم و بعداً در مورد آن صحبت خواهد شد. برای خدا حجابی نیست و او که این قرآن کلام خودش بوده در حیطه احاطه بر زمان تا روز قیامت تمام کسانی را که با کتاب او تماس می¬گیرند را می¬داند و روز اولی که نازل می¬کند همه را خبر دارد و همان چیزی را که آن فرد در آن روز از آن تلقی می¬کند و آن قرآن صاعد را هم می¬داند. (29د 4ث) یک کلامی که می¬تواند آن معنای صحیح را نشان دهد (مثلاً ده تا وجه صحیح داریم و این کلام هم می¬تواند آن را نشان دهد) و تاب دارد که از این کلام آن معنا را اراده کنیم، خدا و اولیاء خدا که هم آن وجوه را می¬دانند و هم این کلام خود را می¬دانند و هم این تاب داشتن این کلام را برای نشان دادن آن وجوه می¬دانند، چرا اراده نکنند؟ لذا ادعای ما این است که حتماً اراده هم کرده¬اند. برای اولیاء خدا که منطق استعمالشان منطق صفر و یک است یعنی اگر وجه صحیح بود و کلام هم تاب داشته، قصد کرده¬اند و اگر هم وجه صحیح نبود یا کلام تاب نداشته، قصد نکرده¬اند. اما برای ما اینطور نیست و باید بحث کنیم، منطق چند ارزشی است. ما دیگر روی درصد جلو می¬رویم. یعنی وجوهی به ذهن ما میرسد و به نظرمان صحیح می¬رسد، ولی نمی¬توانیم بگوییم این وجه حتماً نزد امام معصوم هم صحیح است و چه بسا امام این را صحیح ندانند. پس ما که وجهی را صحیح می¬دانیم به اندازه خودمان و فهم خودمان است و بعد هم می¬گوییم که از این کلامی می¬شود اراده شود، که این هم به اندازه استفاده¬های علمی مباحث خودمان است و لذا خروجی بحث¬های ما احتمالی است. یعنی می¬گوییم که محتمل است که خدا یا امام از این کلام این معنا را اراده کرده باشند و این بخاطر (نقص) ما است چون ما نمی¬دانیم این صحیح است یا نه و نمی¬دانیم که آیا ارتباط نفس الامری هست یا نه و به همین خاطر برای ما درصدی می¬شود. حتی اگر با بحث و تحقیق به این نتیجه یرسیم که 99 درصد مراد همین است باز هم درصد است. و ممکن است در جایی بنا بر استعمال لفظ در اکثر از معنا مثلاً بگوییم 99 درصد هر پنج تا وجه مراد است. (31د 35ث)
سؤال: آنچه که در مورد ظاهره حکم و باطنه علم گفته شد آیا فقط شامل بعضی آیات قرآن یعنی آیات الاحکام می¬شود؟ جواب: نه، فقط مثال زده شد. جالب است که یا در روایت یا در شروح علماء (شاید در شرح کافی) دیدم که برخی هم حکم را به معنای حکمت گرفته¬اند (ظاهراً در نسخه تفسیر عیاشی بجای حکم، حکمة آمده: الكافي (ط - دار الحديث)؛ ج4، پاورقی ص: 596: (2). في حاشية «ج، ز»:+/ «اللّٰه». وفي تفسير العيّاشي: «حكمة».) در آیات بسیاری هم حکم به معنای حکمت بکار رفته است مثل «آتیناه الحکم و النبوة». برای پیامبری که اصلا حاکم یا قاضی نشده و ریاست ظاهریه نداشته قرآن می¬فرماید: «و آتیناه الحکم صبیاً» (که ظاهراً مال حضرت یحیی است). و لذا در «ظاهره حکم»، حکم به معنای حکم فقهی نیست و به معنای حکمت است، آن حکمتی که همه سر در می¬آورند، اما «باطنه علم»: علمی که باطن آن است و به این ساده¬گی¬ها نیست. (32د 40ث)
در خصوص همین فقره از روایت (ظاهره حکم و باطنه علم)، روایت ضریح محاربی در ذیل آیه شریفه «ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَ لْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ ﴿29﴾» در سوره مبارکه حج جای توجه دارد. آیه شریفه، احکام حج را بیان می¬فرماید که لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ یعنی باید تقصیر کنند: مویشان را کوتاه کنند و از آن حال گرد و خاک احرام دربیایند. تفث یعنی زوائد بدن از ناخن و مو. راوی می¬گوید از حضرت سوال کردم که یا ابن رسول الله ولیقضوا تفثهم در آیه یعنی چه؟ فرمودند: یعنی یُقَصِّر: مو و ناخنش را کوتاه کند. گفت: ضریح محاربی به من گفت که از شما شنیده که فرموده¬اید: لیقضوا تفثهم یعنی لقاء الامام: محضر امام برسد و با امام ملاقات کند. حضرت فرمودند: من یحتمل ما یحتمل الضریح؟
الكافي 4 549 باب إتباع الحج بالزيارة ..... ص :
4- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ زِيَادٍ الْقَنْدِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ ذَرِيحٍ الْمُحَارِبِيِّ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِي فِي كِتَابِهِ بِأَمْرٍ فَأُحِبُّ أَنْ أَعْمَلَهُ قَالَ وَ مَا ذَاكَ قُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْيُوفُوا نُذُورَهُمْ قَالَ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ لِقَاءُ الْإِمَامِ وَ لْيُوفُوا نُذُورَهُمْ تِلْكَ الْمَنَاسِكُ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سِنَانٍ فَأَتَيْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْيُوفُوا نُذُورَهُمْ قَالَ أَخْذُ الشَّارِبِ وَ قَصُّ الْأَظْفَارِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِكَ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ ذَرِيحَ الْمُحَارِبِيِّ حَدَّثَنِي عَنْكَ بِأَنَّكَ قُلْتَ لَهُ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ لِقَاءُ الْإِمَامِ وَ لْيُوفُوا نُذُورَهُمْ تِلْكَ الْمَنَاسِكُ فَقَالَ صَدَقَ ذَرِيحٌ وَ صَدَقْتَ إِنَّ لِلْقُرْآنِ ظَاهِراً وَ بَاطِناً وَ مَنْ يَحْتَمِلُ مَا يَحْتَمِلُ ذَرِيحٌ
کسی مثل ضریح پیدا کن تا از این حرفها برایش بزنم. یعنی ظاهر آیه امر به تقصیر است اما باطنه علم. حالا ارتباطش چگونه است ، باید فکر کرد. (34د 35ث)
دو روایت مشابه:
یکی از چیزهایی که موجب حسرت است این است که مرحوم کلینی کتابی به نام رسائل داشته اند که الان در دست ما نیست و اصلاً استنساخ نشده است. در این کتاب نامه های ائمه را جمع کرده بودند. اسم این کتاب هست و تنها چیزی که از این کتاب داریم این است که در زمان سیدبن طاووس که این کتاب بوده و در دسترس ایشان، در پایان کشف المحجة لثمرة المهجة (روشن کردن راه برای میوه دل: نامه¬ای نوشته¬اند بصورت وصیت¬نامه برای پسرشان)، ایشان این کتاب شریف و مبارک را ختم می¬کنند به دو روایت از رسائل مرحوم کلینی. مرحوم مجلسی همین قسمت (این دو روایت) را چون مشتمل بر ملاحم و ... بوده، در جلد 30 بحار در همان اوائل می¬آوردند. و از جمله چیزهایی که عجیب به نظر می¬رسد از مثل مرحوم مجلسی اینکه بعید بوده که ایشان در ذهنشان نماند که همین روایت را که شاگرد شهید (حسن بن سلیمان) در منتخب البصائر (توجه شود که دو تا بصائر داریم. یکی بصائر صفار که موجود است و یکی از بهترین کتابهای روی کره زمین است. یک بصائر هم داریم مال سعد بن عبدالله اشعری که محدث بزرگی بوده که در دست ما نیست ولی منتخبش از شاگرد شهید موجود است و همین منتخبش هم غوغا است) آورده¬اند در آنجا اصلاً در ذهنشان نیاید که در کشف المحجة هم سید آورده¬اند. این روایت مشتمل بر ملاحم و علائم ظهور است و بسیار روایت عالی است. حتماً روایت را ببینید (از هر دو نسخه: در جلد 30 بحار از کشف المحجة به عنوان نامه امیر المؤمنین به اخص خواصه و در جلد 53 ص 77 به عنوان خطبة المخزون در باب رجعت و علائم ظهور از منتخب البصائر. امیر المؤمنین بعضی از فرمایشاتشان در خطبشان را در بعضی نامه¬هایشان به اصحابشان هم می¬نوشتند) و در آن تأمل کنید. هم مفصل است هم مضامینش مبهم است و نسخه¬اش هم مغلوط بوده. خود حسن بن سلیمان می¬گوید: می¬دانم بعضی از جاها غلط است اما نقاشی کرده ام: کتبتها کما وجدتها و فیها نقص حروف. مرحوم مجلسی هم می¬گویند: «أقول هكذا وجدتها في الأصل سقيمة محرفة ... صحّحت بعض أجزائها من بعض مؤلفات بعض أصحابنا» معلوم می¬شود که در بعضی کتاب¬های دیگر هم بوده است ولی اینجا اصلاً در نظرشان کشف المحجة سید نبوده و توضیح هم می¬دهند و دو جور هم معنا می¬کنند (در دو جایی که آورده¬اند). در یک جا الاسمین الاعلین را محمد (ص) و علی (ع) معنا می¬کنند و در جای دیگر جور دیگر. بعد می¬فرمایند که: «و قد اعترف صاحب الكتاب بسقمها و مع ذلك يمكن الانتفاع بأكثر فوائدها» [همین طور است و خیلی چیزهای جالبی در این روایت است] .... آنچه مد نظر ما است این است که حضرت وقتی شروع می¬کنند به توضیح اسلام و بعد قرآن را بیان کننده لب اسلام و جوهره اسلام می¬دانند می¬فرمایند: «فظاهره أنیق و باطنه عمیق ... و لا تنکشف الظُّلَم الا بمصابیحه، فیه تفصیل و توصیل و بیان الاسمین الاعلین [که ظاهراً صحیحش الاعلیین است چون اعلین جمع است ولی اینجا باید مثنی باشد] اللذین جُمعا فاجتمعا لا یصلُحان الا معا یسمیان فیفترقان [در نسخه¬ای دارد فیعرفان] . . . لهما نجوم و علی نجومهما نجوم [که به این روایت ما هم در اینجا مربوط می¬شود]. (44د 14ث) پس اینجا در کنار تفصیل حضرت، توصیل آورده¬اند. حالا منظور از تفصیل و توصیل چیست؟ شاید با آیه «وَ لَقَدْ وَصَّلْنَا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ ﴿51﴾» از سوره مبارکه قصص ارتباط داشته باشد. قرآن هم توصیل دارد هم تفصیل. ظاهرش آن است که یک جا باید (در خواندن قرآن) وصل بخوانیم و یک جا باید جدا کنیم.
قبلاً این علائم وقف و وصل و ... در قرآن نبوده و الان در قرآن این علائم گذاشته شده است و عمده¬اش هم مال اهل تسنن بوده و مثلاً در قرآن عثمان طاها بعد از لستن کأحد من النساء علامت وقف گذاشته که بعد از إن اتقیتن شروع کنید. در حالی که خلاف متبادر واضح عرفی از آیه است و وقف جایز نیست [الاحزاب: يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلاَ تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً ﴿32﴾]. لستن کأحد من النساء: مثل بقیه زنها نیستید که نیستید، حال هر کاری هم که می¬خواهید کرده باشید و لو جمل به راه انداخته باشید. اینها کارشان همین است: إن اتقیتن مال بعدش است! إن اتقیتن فلا تخضعن: اگر می¬خواهید تقوا داشته باشید فلا تخضعن بالقول. و حال آنکه واضح و آشکار است که باید بعد از إن اتّقیتن بایستند، یعنی اگر اهل تقوا هستید مثل آنها نیستید و خیلی بالاترید و شاهد آن هم یضاعف لها العذاب ضعفین [در آیات قبل] است اگر اهل آن نباشید. (46د 35ث) وقتی با سنی¬ها بحث می¬کنید می¬گویند بروید و ببینید که آنجا علامت وقف گذاشته است! همچنین در مورد: والراسخون فی العلم و چند جای دیگر که در مورد آنها بحث شده است).
عبارت العجب ثم العجب بین جمادی و رجب چند بار در روایت منتخب البصائر آمده است. این چیست که این همه تعجب دارد؟ حضرت چندین جور بیان دارند برای این تعجب بین جمادی و رجب. و اواخر روایت هم می¬فرمایند: آیا تعجب ندارد که مرده هایی می¬آیند و مغز زنده ها را می شکافند: اموات یضربون هام الاحیاء].
بحارالأنوار 30 40 [16] باب آخر فيما كتب عليه السلام إ
2- وَ رَوَى السَّيِّدُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ فِي الْكِتَابِ الْمَذْكُورِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَعْقُوبَ الْكُلَيْنِيِّ مِمَّا رَوَاهُ فِي كِتَابِ الرَّسَائِلِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ وَ غَيْرِهِمَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عِمْرَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْوَلِيدِ الصَّيْرَفِيِّ، عَنِ الْمُفَضَّلِ، عَنْ سِنَانِ بْنِ ظَرِيفٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ قَالَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ يَكْتُبُ بِهَذِهِ الْخُطْبَةِ إِلَى أَكَابِرِ أَصْحَابِهِ، وَ فِيهَا كَلَامٌ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ. بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، إِلَى الْمُقَرَّبِينَ فِي الْأَظِلَّةِ، الْمُمْتَحَنِينَ بِالْبَلِيَّةِ، الْمُسَارِعِينَ فِي الطَّاعَةِ، الْمُنْشَئِينَ فِي الْكَرَّةِ، تَحِيَّةٌ مِنَّا إِلَيْكُمْ، سَلَامٌ عَلَيْكُم ... إِنَّ اللَّهَ خَصَّكُمْ بِالْإِسْلَامِ، وَ اسْتَخْلَصَكُمْ لَهُ، وَ ذَلِكَ لِأَنَّهُ أَمْتَعُ سَلَامَةٍ، وَ أَجْمَعُ كَرَامَةٍ، اصْطَفَى اللَّهُ مَنْهَجَهُ، وَ وَصَفَهُ وَ وَصَفَ أَخْلَاقَهُ، وَ وَصَلَ أَطْنَابَهُ مِنْ ظَاهِرِ عِلْمٍ وَ بَاطِنِ حُكْمٍ، ذِي حَلَاوَةٍ وَ مَرَارَةٍ، فَمَنْ طَهَّرَ بَاطِنَهُ رَأَى عَجَائِبَ مَنَاظِرِهِ فِي مَوَارِدِهِ وَ مَصَادِرِهِ، وَ مَنْ فَطَنَ لِمَا بَطَنَ رَأَى مَكْنُونَ الْفِطَنِ وَ عَجَائِبَ الْأَمْثَالِ وَ السُّنَنِ، فَظَاهِرُهُ أَنِيقٌ ، وَ بَاطِنُهُ عَمِيقٌ، وَ لَا تَفْنَى غَرَائِبُهُ، وَ لَا تَنْقَضِي عَجَائِبُهُ، فِيهِ مَفَاتِيحُ الْكَلَامِ، وَ مَصَابِيحُ الظَّلَامِ، لَا يُفْتَحُ الْخَيْرَاتُ إِلَّا بِمَفَاتِحِهِ، وَ لَا تُكْشَفُ الظُّلُمَاتُ إِلَّا بِمَصَابِيحِهِ، فِيهِ تَفْصِيلٌ وَ تَوْصِيلٌ، وَ بَيَانُ الِاسْمَيْنِ الْأَعْلَيْنِ اللَّذَيْنِ جُمِعَا فَاجْتَمَعَا، لَا يَصْلُحَانِ إِلَّا مَعاً، يُسَمَّيَانِ فَيَفْتَرِقَانِ، وَ يُوصَلَانِ فَيَجْتَمِعَانِ، تَمَامُهُمَا فِي تَمَامِ أَحَدِهِمَا، حَوَالَيْهَا نُجُومٌ، وَ عَلَى نُجُومِهَا نُجُومٌ، لِيَحْمِيَ حَمَاهُ، وَ يَرْعَى مَرْعَاهُ، وَ فِي الْقُرْآنِ تِبْيَانُهُ وَ بَيَانُهُ وَ حُدُودُهُ وَ أَرْكَانُهُ، وَ مَوَاضِعُ مَقَادِيرِهِ، وَ وَزْنُ مِيزَانِهِ، مِيزَانِ الْعَدْلِ، وَ حُكْمِ الْفَصْلِ، إِنَّ دُعَاةَ الدِّينِ فَرَّقُوا بَيْنَ الشَّكِّ وَ الْيَقِينِ، وَ جَاءُوا بِالْحَقِّ، بَنَوْا لِلْإِسْلَامِ بُنْيَاناً فَأَسَّسُوا لَهُ أَسَاساً وَ أَرْكَاناً، وَ جَاءُوا عَلَى ذَلِكَ شُهُوداً بِعَلَامَاتٍ وَ أَمَارَاتٍ، فِيهَا كَفْيُ الْمُكَتَفِي، وَ شِفَاءُ الْمُشْتَفِي، يَحْمَوْنَ حَمَاهُ، وَ يَرْعَوْنَ مَرْعَاهُ، وَ يَصُونُونَ مَصُونَهُ، وَ يُفَجِّرُونَ عُيُونَهُ، بِحُبِّ اللَّهِ وَ بِرِّهِ وَ تَعْظِيمِ أَمْرِهِ وَ ذِكْرِهِ بِمَا يُحِبُّ أَنْ يُذْكَرَ بِهِ، يَتَوَاصَلُونَ بِالْوِلَايَةِ، وَ يَتَنَازَعُونَ بِحُسْنِ الرِّعَايَةِ، وَ يَتَسَاقَوْنَ بِكَأْسٍ رَوِيَّةٍ، وَ يَتَلَاقَوْنَ بِحُسْنِ التَّحِيَّةِ، وَ أَخْلَاقٍ سَنِيَّةٍ، قُوَّامٌ عُلَمَاءُ أُمَنَاءُ، لَا يَسُوقُ فِيهِمُ الرِّيبَةُ، وَ لَا تَشْرَعُ فِيهِمُ الْغِيبَةُ، فَمَنِ اسْتَبْطَنَ مِنْ ذَلِكَ شَيْئاً اسْتَبْطَنَ خُلْقاً سَنِيّاً، فَطُوبَى لِذِي قَلْبٍ سَلِيمٍ أَطَاعَ مَنْ يَهْدِيهِ، وَ اجْتَنَبَ مَنْ يُرْدِيهِ، وَ يَدْخُلُ مَدْخَلَ كَرَامَةٍ، وَ يَنَالُ سَبِيلَ سَلَامَةٍ، تَبْصِرَةً لِمَنْ بَصَّرَهُ، وَ طَاعَةً لِمَنْ يَهْدِيهِ إِلَى أَفْضَلِ الدَّلَالَةِ، وَ كَشْفَاً لِغَطَاءِ الْجَهَالَةِ الْمُضِلَّةِ الْمُهْلِكَةِ، وَ مَنْ أَرَادَ بَعْدَ هَذَا فَلْيُظْهِرْ بِالْهُدَى دِينَهُ، فَإِنَّ الْهُدَى لَا تُغْلَقُ أَبْوَابُهُ، وَ قَدْ فُتِحَتْ أَسْبَابُهُ بِبُرْهَانٍ وَ بَيَانٍ، لِامْرِئٍ اسْتَنْصَحَ وَ قَبِلَ نَصِيحَةَ مَنْ نَصَحَ بِخُضُوعٍ وَ حُسْنِ خُشُوعٍ، فَلْيَقْبَلِ امْرُؤٌ بِقَبُولِهَا، وَ لْيَحْذَرْ قَارِعَةً قَبْلَ حُلُولِهَا، وَ السَّلَامُ.
بحارالأنوار 53 77 باب 29- الرجعة ..... ص : 39
86- خص، [منتخب البصائر] وَقَفْتُ عَلَى كِتَابِ خُطَبٍ لِمَوْلَانَا أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع وَ عَلَيْهِ خَطُّ السَّيِّدِ رَضِيِّ الدِّينِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى بْنِ طَاوُسٍ مَا صُورَتُهُ هَذَا الْكِتَابُ ذَكَرَ كَاتِبُهُ رَجُلَيْنِ بَعْدَ الصَّادِقِ ع فَيُمْكِنُ أَنْ يَكُونَ تَارِيخُ كِتَابَتِهِ بَعْدَ الْمِائَتَيْنِ مِنَ الْهِجْرَةِ لِأَنَّهُ ع انْتَقَلَ بَعْدَ سَنَةِ مِائَةٍ وَ أَرْبَعِينَ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ قَدْ رَوَى بَعْضَ مَا فِيهِ عَنْ أَبِي رَوْحٍ فَرَجِ بْنِ فَرْوَةَ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ بَعْضَ مَا فِيهِ عَنْ غَيْرِهِمَا ذَكَرَ فِي الْكِتَابِ الْمُشَارِ إِلَيْهِ خُطْبَةً لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع تُسَمَّى الْمَخْزُون و هی ... ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ خَصَّصَكُمْ بِالْإِسْلَامِ وَ اسْتَخْلَصَكُمْ لَهُ لِأَنَّهُ اسْمُ سَلَامَةٍ وَ جِمَاعُ كَرَامَةٍ اصْطَفَاهُ اللَّهُ فَنَهَجَهُ وَ بَيَّنَ حُجَجَهُ وَ أَرَّفَ أُرَفَهُ وَ حَدَّهُ وَ وَصَفَهُ وَ جَعَلَهُ رِضًى كَمَا وَصَفَهُ وَ وَصَفَ أَخْلَاقَهُ وَ بَيَّنَ أَطْبَاقَهُ وَ وَكَّدَ مِيثَاقَهُ مِنْ ظَهْرٍ وَ بَطْنٍ ذِي حَلَاوَةٍ وَ أَمْنٍ فَمَنْ ظَفَرَ بِظَاهِرِهِ رَأَى عَجَائِبَ مَنَاظِرِهِ فِي مَوَارِدِهِ وَ مَصَادِرِهِ وَ مَنْ فَطَنَ بِمَا بَطَنَ رَأَى مَكْنُونَ الْفِطَنِ وَ عَجَائِبَ الْأَمْثَالِ وَ السُّنَنِ فَظَاهِرُهُ أَنِيقٌ وَ بَاطِنُهُ عَمِيقٌ لَا تَنْقَضِي عَجَائِبُهُ وَ لَا تَفْنَى غَرَائِبُهُ فِيهِ يَنَابِيعُ النِّعَمِ وَ مَصَابِيحُ الظُّلَمِ لَا تُفْتَحُ الْخَيْرَاتُ إِلَّا بِمَفَاتِيحِهِ وَ لَا تَنْكَشِفُ الظُّلَمُ إِلَّا بِمَصَابِيحِهِ فِيهِ تَفْصِيلٌ وَ تَوْصِيلٌ وَ بَيَانُ الِاسْمَيْنِ الْأَعْلَيْنِ اللَّذَيْنِ جُمِعَا فَاجْتَمَعَا لَا يَصْلُحَانِ إِلَّا مَعاً يُسَمَّيَانِ فَيُعْرَفَانِ وَ يُوصَفَانِ فَيَجْتَمِعَانِ قِيَامُهُمَا فِي تَمَامِ أَحَدِهِمَا فِي مَنَازِلِهِمَا جَرَى بِهِمَا وَ لَهُمَا نُجُومٌ وَ عَلَى نُجُومِهِمَا نُجُومٌ سِوَاهُمَا تُحْمَى حِمَاهُ وَ تُرْعَى مَرَاعِيهِ وَ فِي الْقُرْآنِ بَيَانُهُ وَ حُدُودُهُ وَ أَرْكَانُه وَ مَوَاضِعُ تَقَادِيرِ مَا خُزِنَ بِخَزَائِنِهِ وَ وُزِنَ بِمِيزَانِهِ مِيزَانُ الْعَدْلِ وَ حُكْمُ الْفَصْلِ إِنَّ رُعَاةَ الدِّينِ فَرَّقُوا بَيْنَ الشَّكِّ وَ الْيَقِينِ وَ جَاءُوا بِالْحَقِّ الْمُبِينِ قَدْ بَيَّنُوا الْإِسْلَامَ تِبْيَاناً وَ أَسَّسُوا لَهُ أَسَاساً وَ أَرْكَاناً وَ جَاءُوا عَلَى ذَلِكَ شُهُوداً وَ بُرْهَاناً مِنْ عَلَامَاتٍ وَ أَمَارَاتٍ فِيهَا كِفَاءٌ لِمُكْتَفٍ وَ شِفَاءٌ لِمُشْتَفٍ يَحْمَوْنَ حِمَاهُ وَ يَرْعَوْنَ مَرْعَاهُ وَ يَصُونُونَ مَصُونَهُ وَ يَهْجُرُونَ مَهْجُورَهُ وَ يُحِبُّونَ مَحْبُوبَهُ بِحُكْمِ اللَّهِ وَ بِرِّهِ وَ بِعَظِيمِ أَمْرِهِ وَ ذِكْرِهِ بِمَا يَجِبُ أَنْ يُذْكَرَ بِهِ يَتَوَاصَلُونَ بِالْوَلَايَةِ وَ يَتَلَاقَوْنَ بِحُسْنِ اللَّهْجَةِ وَ يَتَسَاقَوْنَ بِكَأْسِ الرَّوِيَّةِ وَ يَتَرَاعَوْنَ بِحُسْنِ الرِّعَايَةِ بِصُدُورٍ بَرِيَّةٍ وَ أَخْلَاقٍ سَنِيَّةٍ وَ بِسَلَامٍ رَضِيَّةٍ لَا يُشْرَبُ فِيهِ الدَّنِيَّةُ وَ لَا تُشْرَعُ فِيهِ الْغِيبَةُ فَمَنِ اسْتَبْطَنَ مِنْ ذَلِكَ شَيْئاً اسْتَبْطَنَ خُلُقاً سَنِيّاً وَ قَطَعَ أَصْلَهُ وَ اسْتَبْدَلَ مَنْزِلَهُ بِنَقْصِهِ مُبْرِماً وَ اسْتِحْلَالِهِ مُجْرِماً مِنْ عَهْدٍ مَعْهُودٍ إِلَيْهِ وَ عَقْدٍ مَعْقُودٍ عَلَيْهِ بِالْبِرِّ وَ التَّقْوَى وَ إِيْثَارِ سَبِيلِ الْهُدَى عَلَى ذَلِكَ عَقَدَ خَلْقَهُمْ وَ آخَى أُلْفَتَهُمْ فَعَلَيْهِ يَتَحَابُّونَ وَ بِهِ يَتَوَاصَلُونَ فَكَانُوا كَالزَّرْعِ وَ تَفَاضُلُهُ يَبْقَى فَيُؤْخَذُ مِنْهُ وَ يَفْنَى وَ بَيْعَتُهُ التَّخْصِيصُ وَ يَبْلُغُ مِنْهُ التَّخْلِيصُ فَانْتَظِرْ أَمْرَهُ فِي قِصَرِ أَيَّامِهِ وَ قِلَّةِ مَقَامِهِ فِي مَنْزِلِهِ حَتَّى يَسْتَبْدِلَ مَنْزِلًا لِيَضَعَ مَنْحُولَهُ وَ مَعَارِفَ مُنْقَلَبِهِ فَطُوبَى لِذِي قَلْبٍ سَلِيمٍ أَطَاعَ مَنْ يَهْدِيهِ وَ تَجَنَّبَ مَا يُرْدِيهِ فَيَدْخُلُ مَدْخَلَ الْكَرَامَةِ فَأَصَابَ سَبِيلَ السَّلَامَةِ سَيُبْصِرُ بِبَصَرِهِ وَ أَطَاعَ هَادِيَ أَمْرِهِ دُلَّ أَفْضَلَ الدَّلَالَةِ وَ كَشَفَ غِطَاءَ الْجَهَالَةِ الْمُضِلَّةِ الْمُلْهِيَةِ فَمَنْ أَرَادَ تَفَكُّراً أَوْ تَذَكُّراً فَلْيَذْكُرْ رَأْيَهُ وَ لْيُبْرِزْ بِالْهُدَى مَا لَمْ تُغْلَقْ أَبْوَابُهُ وَ تُفَتَّحْ أَسْبَابُهُ وَ قَبِلَ نَصِيحَةَ مَنْ نَصَحَ بِخُضُوعٍ وَ حُسْنِ خُشُوعٍ بِسَلَامَةِ الْإِسْلَامِ وَ دُعَاءِ التَّمَامِ وَ سَلَامٍ بِسَلَامٍ تَحِيَّةً دَائِمَةً لِخَاضِعٍ مُتَوَاضِعٍ يَتَنَافَسُ بِالْإِيمَانِ وَ يَتَعَارَفُ عِدْلَ الْمِيزَانِ فَلْيَقْبَلْ أَمْرَهُ وَ إِكْرَامَهُ بِقَبُولٍ وَ لْيَحْذَرْ قَارِعَةً قَبْلَ حُلُولِهَا إِنَّ أَمْرَنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا يَحْتَمِلُهُ إِلَّا مَلَكٌ مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِيٌّ مُرْسَلٌ أَوْ عَبْدٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِيمَانِ لَا يَعِي حَدِيثَنَا إِلَّا حُصُونٌ حَصِينَةٌ أَوْ صُدُورٌ أَمِينَةٌ أَوْ أَحْلَامٌ رَزِينَةٌ يَا عَجَباً كُلَّ الْعَجَبِ بَيْنَ جُمَادَى وَ رَجَبٍ فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ شُرْطَةِ الْخَمِيسِ مَا هَذَا الْعَجَبُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ وَ مَا لِيَ لَا أَعْجَبُ وَ سَبَقَ الْقَضَاءُ فِيكُمْ وَ مَا تَفْقَهُونَ الْحَدِيثَ إِلَّا صَوْتَاتٍ بَيْنَهُنَّ مَوْتَاتٌ حَصْدُ نَبَاتٍ وَ نَشْرُ أَمْوَاتٍ وَا عَجَبَا كُلَّ الْعَجَبِ بَيْنَ جُمَادَى وَ رَجَبٍ قَالَ أَيْضاً رَجُلٌ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ مَا هَذَا الْعَجَبُ الَّذِي لَا تَزَالُ تَعْجَبُ مِنْهُ قَالَ ثَكِلَتِ الْآخَرَ أُمُّهُ وَ أَيُّ عَجَبٍ يَكُونُ أَعْجَبَ مِنْهُ أَمْوَاتٌ يَضْرِبُونَ هَامَ الْأَحْيَاءِ قَالَ أَنَّى يَكُونُ ذَلِكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ وَ الَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ كَأَنِّي أَنْظُرُ قَدْ تَخَلَّلُوا سِكَكَ الْكُوفَةِ وَ قَدْ شَهَرُوا سُيُوفَهُمْ عَلَى مَنَاكِبِهِمْ يَضْرِبُونَ كُلَّ عَدُوٍّ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ قَدْ يَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ كَما يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ أَلَا يَا أَيُّهَا النَّاسُ سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي إِنِّي بِطُرُقِ السَّمَاءِ أَعْلَمُ مِنَ الْعَالِمِ بِطُرُقِ الْأَرْضِ أَنَا يَعْسُوبُ الدِّينِ وَ غَايَةُ السَّابِقِينَ وَ لِسَانُ الْمُتَّقِينَ وَ خَاتَمُ الْوَصِيِّينَ وَ وَارِثُ النَّبِيِّينَ وَ خَلِيفَةُ رَبِّ الْعَالَمِينَ أَنَا قَسِيمُ النَّارِ وَ خَازِنُ الْجِنَانِ وَ صَاحِبُ الْحَوْضِ وَ صَاحِبُ الْأَعْرَافِ وَ لَيْسَ مِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ إِمَامٌ إِلَّا عَارِفٌ بِجَمِيعِ أَهْلِ وَلَايَتِهِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هاد ...
... أقول هكذا وجدتها في الأصل سقيمة محرفة و قد صححت بعض أجزائها من بعض مؤلفات بعض أصحابنا و من الأخبار الأخر و قد اعترف صاحب الكتاب بسقمها و مع ذلك يمكن الانتفاع بأكثر فوائدها و لذا أوردتها مع ما أرجو من فضله تعالى أن يتيسر نسخة يمكن تصحيحها بها و قد سبق كثير من فقراتها في باب علامات ظهوره ع
بعد از درس :
(52 د 40ث) سؤال: در مورد قرآن که کلام خداست و مطلب تفاوت می¬کند اما در مورد اهل بیت با توجه به آن بحث-هایی که در مورد علم اهل بیت است و اینکه در شؤون عادی باید التفات پیدا کنند و ... و در شؤون روزمره¬شان اینگونه آمده که یک چیزی را باید دنبالش بگردند تا پیدا کنند یا در بحث قضاوت که می¬گویند به ظواهر اخذ کنید، آیا همین حرف در مکالمات نمی¬آید؟ که آنجا هم در مقام تخاطب یک حیثی مورد نظرشان باشد و ناظر به آن فرمایش داشته باشند؟ جواب: در اینکه حالات معصومین و علومشان چگونه است بحث¬های گسترده¬ای هست و آنچه ما عرض کردیم علی المبنا می¬گوییم آن وقتی که سعه علم حضور دارد. ولی واقیت این است که حالات معصومین یکی از مظاهر اسم «لا یشغله شأن عن شأن» هستند و در کافی هم هست که خودشان فرمودند که مؤیَّد به روحی هستند که لا یجهل، لا ینسی، لا ینام (ائمه علیهم السلام می¬خوابیدند اما نه آن خوابی که بقیه می¬روند)، لا یسهو. اگر آن مقام را کسی که معتقد است به آن مقامات و می¬داند که آنها یک ظاهری دارند ولی در باطنشان عوالمی مستقله موجود است که هیچکدام رادع دیگری نیستند. در این عالم ظاهری اگر ندیدند که در این ظرف سم ریختند می¬گویند نمی¬دانم و درست هم هست، یعنی روی علمی که از طریق مزاج به صورت دیدن حاصل می¬شود می¬گویند من نمی¬دانم ولی همین یک عالم مستقل دیگر علمی الهی در آن هست که آن احکام خودش را دارد و منافاتی هم با اینجا ندارد. اگر اینها را پذیرفتیم (کسی که اینها برایش صاف نیست با او بحث می¬کنیم ببینیم صاف می¬شود یا نه)، می¬گوییم: نسبت به آن مقام نورانیت و تأیّد به روح القدس، ولو بعض وجوه را الان ما می¬گوییم عنایت ندارند اما حتی کسانی که بعداً در بستر تاریخ کلمات معصومین را می¬خوانند اینکه چه کسانی و در چه زمانی می¬خوانند، در وراء زمان و محیط بر زمان همراه آنها حاضرند و خبر دارند که او می¬خواند و از کلام این را می¬فهمد و صحیح است یا نه و من اراده کرده¬ام در آن لا زمان یا نه. آن کسی که معتقد به آن مقامات برای اولیاء خدا هستند مشکلی ندارند که آنها همان طور که مقام صوری ناسوتی دارند که بر اساس آن طبق علوم عادیه مشی می¬کردند یک مقام باطنی داشتند که آن علوم الهیه بوده که آن علوم الهیه در حیطه زمان درنمی-آید: خبر از آینده دارند همان طور که خبر از گذشته دارند. (56د 40ث)
سؤال: آیا اگر همه معانی را اراده نکرده باشند به بخل می¬کشد؟ اینکه بخواهد تمام معانی اراده شده باشد، این اراده دلیل می¬خواهد و حال آنکه شما می¬فرمایید دلیلی نداریم که اراده نکرده باشند. آیا اینکه اراده نکرده باشند ممتنع است؟ جواب: بله. یعنی وقتی که می¬بینند که این معنا صحیح است و این کلام هم تاب او را دارد وقتی این ارتباط برقرار شد نمی¬شود اراده نکند. خود علم به اینکه این کلام تاب آن معنای صحیح را دارد عین اراده ملکوتی است. شما یک اراده ذهنی مثل اراده ما در نظر نگیرید، آن اراده [ملکوتی] خیلی وسیع است. این البته در مقام احتجاج نیست و در مقام احتجاج، حجت مولی علی العبد و حجت عبد علی المولی (و در بحث تکالیف) فقط ظاهر و متفاهم عرفی است اما برای القاء معارف دیگر شرطش احتجاج نیست. دیده¬اید که گاهی انسان که هنوز خیلی در فهم عبارات کامل نیست یک روایتی می¬خواند و چیزی می¬فهمد و خیلی هم خوشحال می¬شود بعد متوجه می¬شود که اصلاً غلط فهمیده و این نبوده است. روی اعتقاد شیعه می¬گویند خود امام که این کلام را می¬گفتند آن زمانی هم که او از این کلام فهم اشتباهی دارد و البته یک چیزی می¬فهمد و رشد روحی به او می¬دهد و سکوی پرش روحی او می¬شود، امام از آن خبر داشتند و قاصد تکوینی آن حال او به عنوان واسطه فیض هستند. چون خود این اشتباه او خودش یک واقعیتی دارد. اگر کسی بگوید خبر نداشتند در اعتقادات تفاوت می¬کند. البته خود کسی که اعتقاد ندارد حرف ما را می¬تواند تصور کند. (اتمام جلسه چهارم 1س 2د 25ث)