بسم الله الرحمن الرحیم
سایت انجمن کلیمیان تهران
***جهت گيري براي خواندن تفيلا (چه شخصي و جماعتي و در كنيسا يا بيرون از آن) رو بسوي مغرب و با نيت «بيت المقدس» مي باشد. هرچند كه خواندن تفيلا در جهت ديگر نيز آن را باطل نمي كند. در نقاط ديگر عالم با توجه به محل قرارگيري آن مكان نسبت به اورشليم و بيت المقدس ممكن است كه جهت به سمت مشرق تغيير يابد. ***
در تورات مقدس (دواريم – تثنيه، فصل 11، آيه 13) آمده است: «خداي خالقتان را دوست بداريد و او را با تمام قلبتان پرستش و بندگي نماييد.» علماي يهود عبارت پرستش و بندگي از طريق قلب را همان دعا و نماز به درگاه خالق تعبير نموده اند.
اساس عبادت يهود را در گذشته تا حدود 2000 سال پيش مراسم تقديم قرباني ها تشكيل مي داد و دعاي لفظي در كنار آن قرار مي گرفت. اما پس از ويراني معبد مقدس يهوديان در بيت المقدس در سال 68 ميلادي، به علت توقف مراسم تقديم قرباني، اصل عبادت يهود بر نماز و دعاهاي كلامي قرار گرفت و با گذشت زمان آيين و متن نمازها شكل مدون امروزي را به خود گرفت.
تاريخ نيايش يهود و مسير تكاملي آن و همچنين احكام و قوانين و جزئيات مربوط به دعاها و نمازهاي يهود بسيار مفصل و گسترده است. اين مقاله تنها به معرفي اوليه اين آيين در يهود پرداخته است.
نماز در لفظ عبري «تفيلا» ناميده ميشود. تفيلا به دو بخش كلي تفيلاي عادي و تفيلاي ويژه تقسيم مي گردد.
تفيلاي عادي :
اين تفيلا در ايام عادي هفته (شنبه شب الي بعدازظهر جمعه) خوانده ميشود. كه به ترتيب عبارتند از:
1- شَحَريت (صبح)
2- مينحا (بعدازظهر)
3- عَرويت (شامگاه)
در كليه تفيلاهاي فوق يك بخش اصلي به نام «لَحَش» (به معناي آهسته) يا «شمُونِه عِسره» به معناي هجده دعا) مشترك و يكسان است اما مقدمات و مؤخرات اين سه تفيلا با هم متفاوت هستند.
اين بخش اصلي، لَحَش نام مي گيرد. زيرا والاترين قسمت تفيلا بوده و به صورت آهسته ادا مي گردد. همچنين «شمُونِه عِسره» نام دارد زيرا در ابتداي تدوين از 18 دعا تشكيل ميشد كه بعدها يك دعاي ديگر در ميان آن جاي گرفت. اما همچنان نام اوليه بر آن اطلاق مي گردد. در متن لحش گاه به مناسبت هاي مختلف (اول ماه و اعياد خاص يا روزهايي كه در آن روزه گرفته مي شود) متن هايي اضافه مي شود.
«شمُونِه عِسره» يا مدح و ستايش خداوند و ذكر اعتبار معنوي اجداد اوليه يهود (حضرت ابراهيم، اسحق و يعقوب) آغاز مي گردد. سپس دعاهايي در طلب عقل و دانش، پذيرش توبه، عفو، بركت، عدالت، حمايت الهي از صادقان، ظهور ناجي جهان و توجه به دعاي مومنين خوانده ميشود. با دعاهايي در مدح خداوند و تقاضاي صلح و سلامتي، اين بخش اصلي تفيلا پايان مي يابد.
نماز جماعتي در يهود با حضور حداقل ده نفر مرد بالغ (بالاي 13 سال) برگزار مي شود. در تفيلاي جماعتي يك نفر به عنوان پيش نماز كه «شاليَح صيپور» نام مي گيرد، تفيلا را با صداي بلند ميخواند اما بخش لحش را همانند سايرين آهسته مي خواند. در تفيلاهاي شحريت و مينحا دوباره بخش لحش توسط شاليح با صداي بلند قرائت مي گردد.
مقدمات و مؤخرات نماز صبح طولاني تر از ديگر نوبت هاي تفيلا است اما در هر سه تفيلا اين بخشها از گزيده تورات، تلمود، مزامير داوود و متون مربوط به تفيلا تشكيل شده اند.
بخش مهمي كه در تفيلاهاي شحريت و عرويت علاوه بر بخش اصلي لحش وجود دارد متن «شِمَعْ ييسرائل» است كه گزيده اي از آيات تورات است. در اين قسمت توحيد، پاداش و مجازات الهي و توجه به احكام خداوند مورد تاكيد قرار گرفته است.
زمان مجاز براي خواندن تفيلاي شحريت از حدود يك ساعت قبل از طلوع آفتاب تا حدود 4 ساعت پس از آن است. تفيلاي مينحا نيم ساعت پس از ظهر شرعي تا دقايقي پس از غروب آفتاب خوانده مي شود. و خواندن تفيلاي عرويت از غروب آفتاب تا قبل از سپيده دم روز بعد است.
خواندن تفيلا در هر سه نوبت بر مردان بالغ واجب است و خانمها حداقل موظف به خواندن يك نوبت تفيلا هستند. در صورت عدم امكان خواندن يك نوبت تفيلا، مي توان آن را از طريق دوبار خواندن نوبت بعدي جبران نمود.
شرايط خواندن تفيلا بطور خلاصه عبارت است از:
پاكي مكان و بدن نمازگزار و پوشيده بودن بدن در حد معمول.
آقايان هنگام تفيلا كلاه بر سر مي نهند و زنان نيز موهاي خود را در اين مراسم مي پوشانند.
علاوه بر اين در تفيلاي شحريت آقايان از دو نماد ديگر به نام هاي «صيصيت» و «تفيلين» استفاده مي كنند.
صيصيت شامل پارچه اي است كه بالاتنه را مي پوشاند و در چهارگوشه آن بندهايي به روش خاص گره خورده اند و نشاني از احكام الهي هستند.
تفيلين، از دو محفظه چرمي تشكيل شده است كه توسط بندهاي چرمي، به بازو و پيشاني بسته مي شوند. داخل اين محفظه ها آياتي از تورات (به صورت دست نوشته بر روي پوست دباغي شده مخصوص) قرار دارند كه آن نيز نشاني از احكام و كلام الهي است.
در روزهاي دوشنبه و پنجشنبه پس از قرائت شمونه عسره تومار دست نوشته تورات از جايگاه مخصوص خود در كنيسا خارج شده و بخش كوتاهي از فصل مربوط به آن هفته از روي آن قرائت مي گردد.
تفيلاهاي ويژه :
1- شبات (شنبه):
در شب و روز شنبه متن لحش و مقدمات و مؤخرات تفيلاها تغيير مي كند و عمدتا به موضوع قداست روز شنبه اختصاص مي يابند. همچنين صبح روز شنبه علاوه بر تفيلاي شحريت يك نوبت تفيلاي اضافي تحت عنوان «موساف» نيز خوانده مي شود. صبح روز شنبه پس از تفيلاي شحريت از تومار تورات كه «سِفِر تورا» نام دارد يك بخش كامل قرائت مي گردد. لازم به ذكر است كه تورات شامل پنج كتاب حضرت موسي است و به پنجاه و چهار بخش موضوعي «پاراشا» به ترتيب تقسيم شده است كه در هر هفته يك يا دو پاراشا قرائت مي گردد و در پايان يك سال يك دوره قرائت آن كامل مي گردد.
همچنين عصر روز شنبه نيز در تفيلاي مينحا بخش كوتاهي از سفر تورا قرائت مي گردد. با غروب آفتاب روز شنبه متن تفيلاي عرويت به شكل عادي و تنها با تغييراتي جزئي خوانده مي شود.
2- رُوش حُودِش (اول ماه عبري):
در روزهاي اول ماه عبري، علاوه بر اضافه شدن بخش مخصوص در لحش، پس از آن يك متن ويژه بنام «هَلِل» (به معناي تهليل و سپاس از خداوند) قرائت بخش خاصي از سفر تورا و تفيلاي موساف اضافه مي شود.
3- اعياد سه گانه و اول سال نو عبري:
در سه موقع از سال به مناسبت اعياد ويژه مذهبي، شكل مراسم مانند روز شنبه تغيير مي يابد و متن تفيلاها و قرائت تورات تفاوت هايي متناسب با آن عيد مذهبي پيدا مي كنند. علاوه بر آن كه هلل نيز خوانده مي شود.
اين اعياد عبارت اند از:
- «پسح» و «شاووعوت» در بهار
- «سوكوت» در ابتداي پاييز.
- در دو روز اول سال نو عبري كه «رُوش هَشانا» نام دارند نيز مراسم و تفيلاها تغييرات ويژه اي (مشابه با شنبه و اعياد سه گانه) پيدا مي كنند.
4- يوم كيپور:
در دهمين روز از سال نو عبري، روزه بزرگ يهوديان براي طلب بخشش ساليانه واقع شده است كه «كيپور» نام دارد. در شب و روز اين مناسبت نيز كليه تفيلاها و دعاها و مراسم همانند مناسبت هاي شبات تغييرات ويژه و متناسب با اهداف اين روزه بزرگ پيدا مي كنند. علاوه بر اين، نوبت جديدي از تفيلا به نام «نِعيلا» پس از تفيلاي مينحا و قبل از غروب آفتاب به مراسم اين روز اضافه ميشود.
5-سِليحوت، دعاي بخشش :
از حدود 30 روز قبل از شروع سال نو عبري تا حدود يك هفته پس از آن، رسم است كه يهوديان در نيمه شب يا سحرگاهان و قبل از تفيلاي شحريت، بصورت جمعي به خواندن متوني مي پردازند كه در آن به كرات به استغاثه و طلب عفو از خداوند پرداخته مي شود. هرچند كه بطور شرعي اين مراسم را مي توان تا قبل از غروب نيز انجام داد، اما هدف اصلي آن بيدار شدن در شب و بهره مندي از حالات خاص شب بيداري و سحرخيزي است. اين مراسم در شبهاي شنبه يا سال نو برگزار نمي شود.
مكان تفيلا :
شرط اصلي مكان تفيلا، پاكي آن است. و در هر مكان ميتوان تفيلا را به تنهايي يا جماعتي برگزار كرد. اما مكان رسمي نماز يهود در كنيسا (كنيسه) يا لفظ صحيح تر آن «بِت هَكِنِسِت» است. اجزا اصلي كنيسا عبارت اند از:
- صحن اصلي نمازگزاران (نشسته بر زمين يا صندلي)
- پيشخوان و ميز پيش نماز (شاليح صيپور) كه «تِوا» نام دارد
- «هِخال» (جايگاه قرارگيري اسفار تورات)
- سكوي جلوي هخال بنام «دوخان» كه محل اجراي برخي مراسم خاص كاهنان (مردان از نسل حضرت هارون).
جهت گيري براي خواندن تفيلا (چه شخصي و جماعتي و در كنيسا يا بيرون از آن) رو بسوي مغرب و با نيت «بيت المقدس» مي باشد. هرچند كه خواندن تفيلا در جهت ديگر نيز آن را باطل نمي كند. در نقاط ديگر عالم با توجه به محل قرارگيري آن مكان نسبت به اورشليم و بيت المقدس ممكن است كه جهت به سمت مشرق تغيير يابد.
دعاهاي غير از تفيلا :
غير از نوبت هاي رسمي تفيلا، استفاده از نعمات جهان نيز عموما مستلزم اداي دعاي ويژه اي تحت عنوان «براخا» يا بركت است. قبل از خوردن هر خوراكي يا نوشيدني دعايي خاص گفته مي شود. حتي براي بوئيدني ها، پوشيدن لباس نو، انجام فريضه اي كه شرع آن را دستور داده است (مانند استفاده از صيصيت و تفيلين) دعاي خاص آن موضوع گفته مي شود. مشاهده برخي پديده هاي طبيعي مانند ديدن اولين شكوفه هاي درختان، ديدن ماه نو (از هفتم تا
چهاردهم ماه قمري)، رعد و برق، رنگين كمان و غيره نيز انسان يهودي را ملزم به اداي دعا و شكرانه مي سازد. حتي وضعيت هاي غم انگيز (از دست دادن بستگان درجه اول يا زيارت قبور) دعاهاي خاص خود را دارند. رفتن به سفر يا بازگشت از آن، برخاستن از بستر بيماري يا آزادي از زندان و بسياري از موارد ديگر، همگي دعا يا براخاهاي مخصوصي دارند كه تحت احكام معين ادا ميشوند.
در مورد خوراكي ها پس از استفاده نيز دعاي شكرانه مخصوص خوانده مي شود. موردي كه تورات صريحا به آن اشاره كرده است، دعاي پس از صرف غذا (با نان) است كه «بيركَت هَمازون» نام دارد. ارزش اين دعا را حتي از نوبت هاي رسمي تفيلا نيز بالاتر دانسته اند. اين دعا نيز همانند تفيلا، اگر به صورت جمعي (3 نفر يا 10 نفر مرد بالغ) ادا شود، شكل هاي كاملتري به خود مي گيرد و در اعياد و مناسبت هاي مذهبي (مانند تفيلاهاي ويژه) بخش هايي به متن اصلي آن اضافه مي شوند.
زبان تفيلاها و دعاها به لفظ عبري هستند و در موارد خاص (و بيشتر در مقدمات و موخرات) زبان «آرامي» نيز به كار مي رود.
ذكر خواسته ها و دعاهاي شخصي :
طبق شرع يهود، هر گونه تغيير شكل در كليات يا كلمات دعاها و تفيلاها ممنوع است. اما در بخش هايي از متن تفيلاها ، نقاط خاصي جهت بيان درخواست هاي شخصي (حتي به زبان غير يهودي) پيش بيني شده است. غير از موارد ذكر شده، خواندن نوبت هاي تفيلا به صورت اضافي عموما منع شده است مگر با رعايت احكامي ويژه. هر چند روشن است كه دعا و نيايش در هر زمان و مكان از انسان پذيرفته مي شود و اين خارج از چهار چوب تفيلا و دعاهاي مدون مذكور است.
Mizrah (also spelled Mizrach, Mizrakh) (Hebrew: מזרח \ מִזְרָח, romanized: mizrákh, mizrāḥ) is the "east" and the direction that Jews in the Diaspora west of Israel face during prayer. Practically speaking, Jews face the city of Jerusalem when praying, and those north, east, or south of Jerusalem face south, west, and north respectively.[1]
In European and Mediterranean communities west of the Holy Land, mizrāḥ also refers to the wall of the synagogue that faces east, where seats are reserved for the rabbi and other dignitaries. In addition, mizrāḥ refers to an ornamental wall plaque used to indicate the direction of prayer in Jewish homes.
Framed mizrach with the word מזרח on the wall (Jan Voerman, De treurdagen 'the sorrowful days', c. 1884)
The Talmud states that a Jew praying in the Diaspora, shall direct himself toward the Land of Israel; in Israel, toward Jerusalem; in Jerusalem, toward the Temple; and in the Temple, toward the Holy of Holies. The same rule is found in the Mishnah; however, it is prescribed for individual prayers only rather than for congregational prayers at a synagogue. Thus, if a man is east of the Temple, he should turn westward; if in the west, eastward; in the south, northward; and if in the north, southward.
The custom is based on the prayer of Solomon (I Kings 8:33, 44, 48; II Chron. 6:34). Another passage supporting this rule is found in the Book of Daniel, which relates that in the upper chamber of the house, where Daniel prayed three times a day, the windows were opened toward Jerusalem (Dan. 9:3, 6:10).
The Tosefta demands that the entrance to the synagogue should be on the eastern side with the congregation facing west. The requirement is probably based on the orientation of the tent of meeting, which had its gates on the eastern side (2:2–3; 3:38, or Solomon's Temple, the portals of which were to the east (Ezek. 43:1–4). Maimonides attempted to reconcile the Tosefta's provision with the requirement to pray toward Jerusalem by stating that the doors of the synagogue should face east, while the Ark should be placed "in the direction in which people pray in that city," i.e., toward Jerusalem. The Shulkhan Arukh records the same rule, but it also recommends that one turn toward the southeast instead of east to avoid the semblance of worshiping the sun.
If a person is unable to ascertain the cardinal points, he should direct his heart toward Jerusalem.
Excavations of ancient synagogues show that their design generally conformed with the Talmudic and traditional rule on prayer direction. The synagogues excavated west of Eretz Israel in Miletus, Priene, and Aegina all show an eastern orientation. Josephus, in his work Against Apion, recorded that the same was the case for Egyptian synagogues. Synagogues north of Jerusalem and west of the Jordan River, as in Bet Alfa, Capernaum, Hammath, and Khorazin, all face southward, whereas houses of worship east of the Jordan all face west. In the south, the synagogue excavated at Masada faces northwest to Jerusalem. The Tosefta's regulation that the entrance to the synagogue should be on the eastern side, while the orientation of the building should be toward the west was followed only in the synagogue in Irbid.
Initially, the mizrah wall in synagogues was on the side of the entrance. However, the remains of the Dura-Europos synagogue on the Euphrates reveal that by the 3rd century C.E. the doors were on the eastern side and the opposite wall, in which a special niche had been made to place the scrolls during worship, faced Jerusalem. In Eretz Israel, the wall facing the Temple site was changed from the side of the entrance to the side of the Ark in the 5th or 6th century. This change is found in synagogues at Naaran, near Jericho, and Beit Alfa. Worshipers came through the portals and immediately faced both the scrolls and Jerusalem.
Mizrah-shiviti papercut
It is customary in traditional Jewish homes to mark the wall in the direction of mizrah to facilitate proper prayer. For this purpose, people use artistic wall plaques inscribed with the word mizrah and scriptural passages like "From the rising (mi-mizrah) of the sun unto the going down thereof, the Lord's name is to be praised" (Psalm 113:3, Septuagint Ps. 112:3), kabbalistic inscriptions, or pictures of holy places. These plaques are generally placed in rooms in which people pray, such as the living room or bedrooms.
There are also papercuts described as "mizrah-shiviti", because they served a dual purpose: as mizrah (decoration for the eastern wall, marking the direction of prayer), and as shiviti, meaning "I have set [before me]" (Psalm 16:8, LXX Ps. 15:8) and intended to inspire worshippers to adopt a proper attitude toward prayer.[2]
Like the Jews, Muslims used Jerusalem as their qiblah (Arabic: قِـبْـلَـة, direction of prayer), before it was permanently changed in the second Hijri year (624 CE) to Mecca.[1]
ترجمه گوگل
میزره (همچنین میزراخ، میزراخ) (به عبری: מזרח \ מִזְרָח، به زبان رومی: mizrákh، mizrāḥ) "شرق" و جهتی است که یهودیان در غرب اسراییل هنگام نماز با آن روبرو می شوند. در عمل، یهودیان هنگام نماز رو به شهر اورشلیم هستند و آنهایی که شمال، شرق یا جنوب بیت المقدس هستند به ترتیب رو به جنوب، غرب و شمال هستند.[1]
در جوامع اروپایی و مدیترانه ای در غرب سرزمین مقدس، مزرح همچنین به دیوار کنیسه که رو به شرق است، اطلاق می شود، جایی که صندلی برای خاخام و سایر بزرگان در نظر گرفته شده است. علاوه بر این، مزرح به یک پلاک دیواری زینتی است که برای نشان دادن جهت نماز در خانه های یهودیان استفاده می شود.
در تلمود آمده است که یک یهودی که در دیاسپورا دعا می کند، باید خود را به سوی سرزمین اسرائیل هدایت کند. در اسرائیل، به سوی اورشلیم؛ در اورشلیم، به سمت معبد. و در معبد، به سوی قدس القدس. همین قاعده در میشنا نیز آمده است; با این حال، فقط برای نمازهای فردی به جای نماز جماعت در کنیسه تجویز می شود. بنابراین، اگر مردی در شرق معبد باشد، باید به سمت غرب بچرخد. اگر در غرب، به سمت شرق. در جنوب، به سمت شمال؛ و اگر در شمال، به سمت جنوب.
این رسم بر اساس دعای سلیمان است (اول پادشاهان 8:33، 44، 48؛ دوم تواریخ 6:34). قسمت دیگری که این قانون را تأیید می کند در کتاب دانیال یافت می شود که نشان می دهد در اتاق بالای خانه، جایی که دانیال سه بار در روز دعا می کرد، پنجره ها به سمت اورشلیم باز می شد (دانیال 9: 3، 6:10).
توسفتا می‌خواهد که ورودی کنیسه در ضلع شرقی باشد و جماعت رو به غرب باشد. این الزام احتمالاً مبتنی بر جهت خیمه ملاقات است که دروازه‌هایش در سمت شرقی بود (2: 2-3؛ 3:38، یا معبد سلیمان، که درگاه‌های آن به سمت شرق بود (حزک. 43: 1-4 میمونید تلاش کرد تا مفاد توسفتا را با الزام به دعا به سمت اورشلیم با بیان اینکه درهای کنیسه باید رو به شرق باشد، در حالی که تابوت باید "در جهتی که مردم در آن شهر دعا می کنند" قرار گیرد. یعنی به سوی اورشلیم، شولخان اروخ نیز همین قاعده را ذکر می کند، اما توصیه می کند که به جای شرق، به سمت جنوب شرقی بچرخد تا از ظاهر پرستش خورشید جلوگیری شود.
اگر انسان نتواند نکات اساسی را تشخیص دهد، باید قلب خود را به سوی اورشلیم هدایت کند.
کاوش‌های کنیسه‌های باستانی نشان می‌دهد که طرح آن‌ها عموماً با قاعده تلمودی و سنتی در جهت دعا مطابقت دارد. کنیسه های کاوش شده در غرب ارتس اسرائیل در Miletus، Priene و Aegina همگی جهت گیری شرقی را نشان می دهند. ژوزفوس در اثر خود علیه آپیون ثبت کرده است که در مورد کنیسه های مصری نیز همینطور است. کنیسه‌ها در شمال اورشلیم و غرب رود اردن، مانند بیت الفا، کفرناحوم، حمات، و خوارزین، همگی به سمت جنوب هستند، در حالی که عبادتگاه‌ها در شرق اردن همه رو به غرب هستند. در جنوب، کنیسه کاوش شده در ماسادا رو به شمال غربی اورشلیم است. آیین نامه توسفتا مبنی بر اینکه ورودی کنیسه باید در ضلع شرقی باشد، در حالی که جهت ساختمان باید به سمت غرب باشد، تنها در کنیسه ایربید رعایت شد.
در ابتدا دیوار میزره در کنیسه ها در کنار ورودی قرار داشت. با این حال، بقایای کنیسه دورا-اوروپوس در فرات نشان می دهد که در قرن سوم پس از میلاد، درها در ضلع شرقی و دیوار مقابل، که در آن طاقچه مخصوصی برای قرار دادن طومارها در هنگام عبادت ساخته شده بود، رو به اورشلیم بود. در ارتز اسرائیل، دیوار رو به محوطه معبد از سمت ورودی به سمت صندوق در قرن پنجم یا ششم تغییر یافت. این تغییر در کنیسه های ناآران، نزدیک اریحا، و بیت آلفا دیده می شود. نمازگزاران از طریق درگاه ها وارد شدند و بلافاصله با طومارها و اورشلیم روبرو شدند.
میزره در خانه های یهودیان
کاغذ میزره شیویتی
در خانه های سنتی یهودیان مرسوم است که دیوار را در جهت میزره علامت گذاری می کنند تا نماز درست انجام شود. برای این منظور، مردم از پلاک‌های دیواری هنری استفاده می‌کنند که روی آن کلمه میزره نقش بسته است و قطعاتی مانند «از طلوع خورشید تا غروب آن، نام خداوند قابل ستایش است» (مزمور 113:3). Septuagint Ps 112:3)، کتیبه‌های کابالایی، یا تصاویر مکان‌های مقدس. این پلاک ها عموماً در اتاق هایی که افراد در آن نماز می خوانند مانند اتاق نشیمن یا اتاق خواب قرار می گیرند.
همچنین کاغذ بریده‌هایی وجود دارد که به «میزرا-شیویتی» توصیف می‌شوند، زیرا هدف دوگانه‌ای داشتند: به عنوان مزرا (تزیین دیوار شرقی، نشان‌دهنده جهت نماز)، و به‌عنوان شیویتی به معنای «من [پیش از خود] قرار داده‌ام». مزمور 16: 8، LXX مزمور 15: 8) و قصد داشتند عبادت کنندگان را برای اتخاذ نگرش مناسب نسبت به دعا برانگیزند.[2]
خارج از یهودیت
مسلمانان نیز مانند یهودیان از اورشلیم به عنوان قبله خود استفاده می کردند (به عربی: قِـبْـلَـة، جهت نماز)، قبل از اینکه برای همیشه در سال دوم هجری (624 میلادی) به مکه تغییر کرد.