بسم الله الرحمن الرحیم
عدّ الآي
فهرست مباحث علوم قرآنی
التبیان-الشیخ الطوسی-وجوه القرئات-کلهاحق-کلهاصواب
التبيان في تفسير القرآن - الشيخ الطوسي (3/ 269)
وقيل في معنى الاختلاف ههنا ثلاثة أقوال: أحدها - قال أبوعلي من جهة بليغ، ومرذول.
وقال الزجاج: الاختلاف في الاخبار بما يسرون.
الثالث - قال قتادة، وابن زيد: اختلاف تناقض من جهة حق، وباطل.
والاختلاف على ثلاثة اضرب: اختلاف تناقض، واختلاف تفاوت، واختلاف تلاوة. وليس في القرآن اختلاف تناقض، ولااختلاف تفاوت، لان اختلاف التفاوت هو في الحسن والقبح، واخطأ والصواب، ونحو ذلك مما تدعو إليه الحكمة أويصرف عنه. وأما اختلاف التلاوة، فهو ماتلاءم في الحسن، فكله صواب، وكله حق. وهو اختلاف وجوه القراءات واختلاف مقادير الآيات والسور واختلاف الاحكام في الناسخ والمنسوخ. ومن اختلاف التناقض ما يدعو فيه أحد الشيئين إلى فساد الآخر. وكلاهما باطل. نحو مقدارين وصف أحدهما بأنه أكبر من الآخر ووصف الآخر بأنه أصغر منه، فكلاهما باطل إذ هو مساو له.
وفي الناس من قال: انتفاء التناقض عن القرآن إنما يعلم انه دلالة على أنه من فعل الله، لما أخبرنا الله تعالى بذلك. ولو لاأنه تعالى أخبر بذلك كان لقائل أن يقول(1): إنه يمكن أن يتفحظ متحفظ في كلامه ويهذبه تهذيبا، لايوجد فيه شئ من التناقض وعلى هذا لايمكن أن يجعل ذلك جهة اعجاز القرآن قبل أن يعلم صحة السمع، وصدق النبي صلى الله عليه وآله.
تفسير مجمع البيان - الطبرسي (3/ 125)
و أما اختلاف التلاوة فهو ما يتلاوم في الجنس كاختلاف وجوه القرآن و اختلاف مقادير الآيات و السور و اختلاف الأحكام في الناسخ و المنسوخ فذلك موجود في القرآن و كله حق و كله صواب
تفسير مجمع البيان - الطبرسي (1/ 33)
[ الفن الأول ]: قي تعداد أي القرآن، والفائدة في معرفتها:
إعلم أن عدد أهل الكوفة أصح الأعداد وأعلاها إسنادا، لأنه ماخوذ عن أمير المؤمنين علي بن أبي طالب عليه السلام، وتعضده الرواية الواردة عن النبي صلى الله عليه وآله وسلم، أنه قال: فاتحة الكتاب سبع آيات إحداهن بسم الله الرحمن الرحيم.
وعدد أهل المدينة: منسوب إلى أبي جعفر يزيد بن القعقاع القاري، وشيبة بن نصاح، وهما المدني الأول، وإلى إسماعيل بن جعفر، وهو المدني الأخير. وقيل: المدني الأول هو الحسن بن علي بن أبي طالب، وعبد الله بن عمر، والمدني الأخير: أبو جعفر وشيبة وإسماعيل. والأول أشهر.
وعدد أهل البصرة منسوب إلى عاصم بن أبي الصباح الجحدري، وأيوب بن المتوكل، لا يختلفان إلا في آية واحدة في ص قوله: فالحق والحق أقول، عدها الجحدري، وتركها أيوب.
وعدد أهل مكة منسوب إلى مجاهد بن جبر، وإلى إسماعيل المكي، وقيل: لا ينسب عددهم إلى أحد بل وجد في مصاحفهم على رأس كل آية ثلاث نقط، وعدد أهل الشام منسوب إلى عبد الله بن عامر.
والفائدة في معرفة آي القرآن أن القارئ إذا عدها بأصابعه كان أكثر ثوابا لأنه قد شغل يده بالقرآن مع قلبه ولسانه، وبالحري أن تشهد له يوم القيامة، فإنها مسؤولة، ولأن ذلك أقرب إلى التحفظ، فإن القارئ لا يأمن من السهو، وقد روى عبد الله بن مسعود عن النبي صلى الله عليه وآله وسلم أنه قال: تعاهدوا القرآن فإنه وحشي. وقال عليه الصلاة والسلام لبعض النساء: اعقدن بالأنامل فإنهن مسؤولات ومستنطقات. وقال حمزة بن حبيب، وهو أحد القراء السبعة: العدد مسامير القرآن.
از نرم افزار مشکات نور:
رسالة فى عد الآي و السور المكية و المدنية(گنجينه بهارستان 2) 607 11 رسالة فى عد الآى و السور المكية و المدنية
رسالة فى عد الآي و السور المكية و المدنية(گنجينه بهارستان 2)، ص: 607
11 رسالة فى عدّ الآى و السّور المكّيّة و المدنيّة
نگاشته مؤلّفى ناشناخته
تصحيح كريم دولتى
رسالة فى عد الآي و السور المكية و المدنية(گنجينه بهارستان 2)، ص: 609
مقدّمه مصحّح
رساله حاضر، نام خاصّى ندارد و مؤلّف آن ناشناخته است ولى با توجّه به نثر ضعيف عربى آن مىتوان گفت كه يا نويسنده سواد عربى دانى خوبى نداشته، و يا كاتب عربى نمىدانسته، و در كتابت دچار تصحيفاتى شده است.
اين رساله، شامل موضوعات زير است:
1. بيان نام يا نامهاى سورههاى قرآن
2. ذكر مكّى يا مدنى بودن سورهها، و آيات استثناء شده از آن
3. بيان تعداد آيات هر سوره
4. ذكر اختلاف در شمارش آيات
5. اشاره به تعداد حروف، كلمات و ركوعات هر سوره
عدّ الآى يا شمارش آيات
عدّ الآى يا شمارش آيات قرآن از جمله مباحث علوم قرآنى است كه قدمت آن به زمان نزول آيات قرآن و قرائت آنها توسّط پيامبر اكرم- صلّى اللّه عليه و آله- بر مىگردد.
وقتى كه آيات بر قلب نورانى آن حضرت نازل مىگشت، ايشان نيز آيات را بر مردم
رسالة فى عد الآي و السور المكية و المدنية(گنجينه بهارستان 2)، ص: 610
تلاوت مىفرمودند و همين تلاوت، موجب توجّه صحابه (و به تبع ايشان، مسلمانان دورههاى بعد) به شمارش آيات قرآن مىگرديد. ارتباط اين تلاوت و شمارش آيات بدينگونه است كه آن حضرت معمولا در انتهاى آيات وقف مىكردند و همين امر، موجب تشخيص فواصل آيات توسّط مسلمانان مىشد.
از امّ سلمه يكى از همسران پيامبر- صلّى اللّه عليه و آله- نقل شده است كه: زمانى كه پيامبر- صلّى اللّه عليه و آله- سوره حمد را قرائت مىكردند، قرائتشان را آيهآيه قطع (وقف) مىكردند و مىفرمودند: بسم اللّه الرّحمن الرّحيم سپس وقف مىكردند و مىگفتند: الحمد للّه ربّ العالمين پس وقف مىكردند و مىگفتند: الرّحمن الرّحيم و آنگاه وقف مىنمودند [و به همين ترتيب تا آخر] .
اين مسئله، از ديرباز مورد توجّه علما بوده است و آنها در تفاسير و كتب خود به آن مىپرداختهاند.
ابو على فضل بن حسن طبرسى (م 548 ه. ق) صاحب تفسير وزين مجمع البيان علاوه بر آنكه اوّلين مقدّمه از مقدّمات هفتگانه تفسيرش را در اينباره مىنگارد در ابتداى اكثر سورههاى قرآن نيز به تعداد آيات قرآن بنا بر شيوههاى مختلف و اختلاف آنها در شمارش آيات اشاره مىنمايد.
يكى از مسائل مهم در زمينه شمارش آيات قرآن، آن است كه به جهت وقف پيامبر اكرم- صلّى اللّه عليه و آله- در ميان يا انتهاى آيات، تفاوتهايى در نقل شمارش آيات قرآن وجود دارد و همين امر باعث شده تا شش شيوه مشهور در شمارش آيات به وجود آيد كه عبارتند از:
1. عدّ كوفى: اين شيوه از ابو عبد الرّحمن سلمى (م 105 ه. ق) از امام علىّ بن ابى طالب- عليه السلام- يا عبد اللّه بن مسعود نقل شده است. مطابق اين شيوه، تعداد آيات
______________________________
(1). ر. ك: الإتقان فى علوم القرآن، ج 1، ص 299.
رسالة فى عد الآي و السور المكية و المدنية(گنجينه بهارستان 2)، ص: 611
قرآن 6236 آيه است. اين عدد از حمزة بن حبيب زيّات (م 156 ه. ق)، ابو الحسن كسائى (م 189 ه. ق) و خلف بن هشام (م 229 ه. ق) نقل شده است .
2. عدّ مدنىّ اول: درباره اين عدد چند نظر وجود دارد:
- اين عدد منسوب به شخص خاصّى نيست و نقل اهل كوفه از اهل مدينة است.
- اين عدد از ابو جعفر يزيد بن قعقاع مدنى (م 128 ه. ق) و دامادش شيبة بن نصّاح (م 130 ه. ق) نقل شده است .
- اين عدد از امام حسن بن علىّ بن ابى طالب- عليهما السلام- (م 50 ه. ق) و عبد اللّه بن عمر (م 73 ه. ق) نقل شده است .
مطابق اين شيوه، آيات قرآن 6217 آيه است.
3. عدّ مدنىّ اخير: درباره اين عدد نيز چند رأى وجود دارد كه به ترتيب ذكر شده در مورد عدّ مدنىّ اوّل عبارت است از:
______________________________
(1). على بن حمزة بن عبد الله بن بهمن بن فيروز امام اقراء در كوفه پس از حمزه زيّات بود. وى داراى تأليفات متعددى است. وى در سال 189 به هنگام همراهى با هارون در سفر خراسان در منطقه رنبويه از توابع رى درگذشت و در همانجا به خاك سپرده شد. (ر. ك: غاية النهاية، ج 1، صص 540- 535)
(2). خلف بن هشام بزّاز از قاريان عشره است. وى در سال 150 به دنيا آمد و در سال 229 در بغداد درگذشت.
(ر. ك: همان، ج 1، صص 274- 272)
(3). الإتقان فى علوم القرآن، ج 1، ص 233.
(4). فنون الأفنان فى عيون علوم القرآن، ص 238.
(5). ابو جعفر يزيد بن قعقاع يكى از قراء مشهور مدينه و جزء ده قارى مشهور است. وى قرآن را بر عبد الله بن عيّاش، ابو هريرة و ابن عباس خوانده است. يحيى بن معين او را امام اهل مدينة در قرائت ذكر كرده و او را ثقه ولى قليل الحديث دانسته است. وى نزديك 90 سال زندگى كرده است. (ر. ك: غاية النهاية، ج 2، صص 384- 382).
(6). شيبة بن نصاح بن سرجس بن يعقوب مدنى يكى از قاريان مدينه است و جزء شيوخ نافع در قرائت محسوب مىشود. او قاضى مدينه و داماد ابو جعفر مدنى و همسر دخترش ميمونه است. (ر. ك: همان، ج 1، صص 330- 329)
(7). الإتقان فى علوم القرآن، ج 1، ص 232.
(8). مجمع البيان، ج 1، ص 77.
رسالة فى عد الآي و السور المكية و المدنية(گنجينه بهارستان 2)، ص: 612
- اين عدد به ابو جعفر يزيد بن قعقاع و شيبة بن نصّاح منسوب است .
- اين عدد به اسماعيل بن جعفر بن ابى كثير انصارى منسوب است .
- اين عدد به ابو جعفر، شيبه و اسماعيل منسوب است .
مطابق اين شيوه، آيات قرآن 6210 يا 6214 آيه است.
4. عدّ مكّى: درباره اين شمارش نيز اختلاف وجود دارد. برخى آن را به مجاهدين جبر مكّى و عبد اللّه بن كثير (م 120 ه. ق) منسوب كردهاند گروهى فقط به فرد اخير نسبت مىدهند . همچنين نظر ديگرى وجود دارد كه آن را به مجاهد و اسماعيل مكّى منسوب مىكند . هرچند گفته شده عدد اهل مكّه منسوب به شخصى نيست بلكه در مصاحف ايشان سه نقطه در انتهاى هر آيه وجود داشت . تعداد آيات قرآن بنابراين شمارش 6220 آيه است.
5. عدّ بصرى: اين عدد به عاصم بن ابى الصباح الجحدرى (م 128 ه. ق) و ايّوب
______________________________
(1). فنون الأفنان فى عيون علوم القرآن، صص 238 و 239.
(2). اسماعيل بن جعفر بن ابى كثير انصارى در سال 130 به دنيا آمد. وى در سال 180 يا 170 يا 200 در بغداد درگذشت. (ر. ك: غاية النهاية، ج 1، ص 163)
(3). الإتقان فى علوم القرآن، ج 1، ص 232.
(4). مجمع البيان، ج 1، ص 77.
(5). مجاهد بن جبر مكى از بزرگان تابعين و مفسرين است. وى داراى اختيار در قرائت بود. او در سال 103 يا 104 يا 102 درگذشت. (ر. ك: غاية النهاية، ج 2، صص 42- 41)
(6). عبد الله بن كثير مكى در سال 45 در مكه به دنيا آمد و در سال 120 درگذشت. (ر. ك: همان، ج 1، صص 445- 443)
(7). فنون الأفنان فى عيون القرآن، ص 237.
(8). الإتقان فى علوم القرآن، ج 1، ص 232.
(9). اسماعيل بن مسلم ابو اسحاق مخزومى معروف به مكى است. او قرآن را بر ابن كثير عرضه داشت. وى حدود سال 160 درگذشت. (ر. ك: غاية النهاية، ج 1، ص 169)
(10). مجمع البيان، ج 1، ص 77.
(11). همان.
(12). عاصم بن ابى الصباح عجاج جحدرى بصرى قرائت را عرضا از سليمان بن قتيبة از ابن عباس و همينطور نصر بن عاصم و حسن بصرى گرفته است. (ر. ك: غاية النهاية، ج 1، ص 349)
رسالة فى عد الآي و السور المكية و المدنية(گنجينه بهارستان 2)، ص: 613
بن متوكّل (م 200 ه. ق) منسوب است . تعداد آيات قرآن مطابق اين شمارش 6204 يا 6205 آيه است.
6. عدّ شامى: اين عدد را به عبد اللّه بن عامر يحصبى (م 118 ه. ق) يا ايّوب بن تميم تميمى (م 198 يا 219 ه. ق) منسوب مىكنند . تعداد آيات قرآن مطابق اين شمارش 6226 آيه است.
از اهل حمص (در شام) نيز عددى مخالف با اهل شام نقل شده است كه بنابراين شيوه، تعداد آيات قرآن 6232 آيه است .
در انتها ذكر اين نكته لازم است كه هرچند اختلافاتى در شمارش آيات در شيوههاى مختلف وجود دارد، امّا عمده آيات قرآن بنا بر تمام شمارشها يكسان هستند و اختلاف، تنها تعداد اندكى از آيات قرآن را دربر مىگيرد.
معرّفى منابع درباره عدّ الآى
هرچند كتب و رسائل متعدّدى در اينباره نگاشته شده است. ذيلا به تعدادى از معروفترين آنها اشاره مىشود:
1. العدد: حسن بصرى (م 110 ه. ق)
2. العدد: حمزة بن حبيب زيّات (م 156 ه. ق)
______________________________
(1). ايوب بن متوكل انصارى بصرى امام و ثقه بوده و اختيار ويژهاى نيز در قرائت داشته است. محمد بن يحيى قطيعى اختيارش را روايت كرده است. (ر. ك: همان، ج 1، ص 172)
(2). مجمع البيان، ج 1، ص 77.
(3). عبد اللّه بن عامر بن يزيد يحصبى امام اهل شام در قرائت بوده و اقراء در آنجا به او رسيده است. قرائت را عرضا بر ابو الدرداء خوانده و يحيى بن حارث ذمارى نيز عرضا از او گرفته است. (ر. ك: غاية النهاية، ج 1، صص 425- 423)
(4). ايوب بن تميم بن سليمان تميمى دمشقى قرآن را بر يحيى بن حارث ذمارى خوانده و پس از او امام قرائت در دمشق گرديده است. عبد اللّه بن ذكوان بر او قرائت كرده است. (ر. ك: همان، ج 1، ص 172)
(5). فنون الأفنان فى عيون علوم القرآن، ص 241.
(6). همان.
رسالة فى عد الآي و السور المكية و المدنية(گنجينه بهارستان 2)، ص: 614
3. عدد آى القرآن: ابو عبيدة قاسم بن سلّام (م 224 ه. ق)
4. اختلاف قرّاء الأمصار فى عدد آى القرآن: ابو عبد اللّه محمّد بن سفيان قيروانى (م 415 ه. ق)
5. جامع البيان فى عدّ آى القرآن: ابو عمرو عثمان بن سعيد دانى (م 444 ه. ق)
نسخه مورد استفاده
گويا تنها دستنويس رساله حاضر به شماره؟/ 12230 در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
كاتب اثر، مشخص نيست، ولى كتابت آن در نيمه دوّم سده دوازدهم هجرى (1175- 1176 ه. ق) صورت گرفته است.
شيوه تصحيح
در تنقيح و بازخوانى اين اثر عمدتا از كتاب فنون الأفنان فى عيون علوم القرآن اثر ابن الجوزى (م 597 ه. ق) استفاده گرديد. اكثر اغلاط و افتادگىهاى اين نسخه درباره ذكر شمارش و اعداد آيات است.
______________________________
(1). مجموعه 12230 داراى بيش از 25 رساله است كه فهرستنويس محترم تنها برخى از آنها را معرفى نموده و به رسائل ديگر از جمله رساله حاضر اشاره نكرده است.
(2). ر. ك: فهرست نسخ خطّى كتابخانه مجلس شوراى اسلامى، ج 35، ص 222.
رسالة فى عد الآي و السور المكية و المدنية(گنجينه بهارستان 2)، ص: 615
[النص]
بسم اللّه الرّحمن الرّحيم و به نستعين سورة فاتحة الكتاب العزيز مكّيّة و قيل مدنيّة .
و هى سبع آيات. الخلاف فى آيتين: بسم اللّه الرّحمن الرّحيم عدّها المكّىّ و الكوفىّ، و تركوا عوضها أنعمت عليهم . و عدد كلماتها فى حساب الكتبة للحجّاج بن يوسف تسع و عشرون كلمة. و حروفها مائة و واحد و عشرون حرفا.
و هذه السورة العظيمة شفاء من كلّ داء و رقيّة من كلّ مرض و علّة. و لها اثنان و عشرون اسما:
فاتحة الكتاب، و أمّ الكتاب، و الوافية- بالفاء-، و الواقية- بالقاف-، و الكافية، و السّبع المثانى، و أمّ القرآن، و الشّفاء، و الأساس، و الحمد، و الرّقيّة، و النّور، و سورة الصّلاة، و سورة الحمد، و سورة تعليم المسألة، و سورة المناجاة، و الدّعاء، و السّؤال، و الذّكر، و التّفويض .
______________________________
(1). قول مدنى بودن اين سوره از اعتبار كمى برخوردار است و دلايل قوى، آن را رد مىكند.
(2). آيه 1.
(3). آية 7.
(4). حجّاج بن يوسف ثقفى (40- 95 ه. ق) حاكمى باهوش، خونريز و سخنور بود. وى 20 سال بر بغداد حكومت كرد. (ر. ك: الأعلام، ج 2، ص 168).
(5). س: إحدى.
(6). آنچه كه از اسامى ياد شده مشخص است، مىتوان آنها را تنها اوصافى براى اين سوره مباركة دانست كه به خاطر ويژگى اين سوره، وصف به آن نسبت داده شده است.
رسالة فى عد الآي و السور المكية و المدنية(گنجينه بهارستان 2)، ص: 616
و كثرة الأسماء تدلّ على الشّرف !
سورة البقرة مدنيّة إلا
تقسيمات قرآنى و سور مكى و مدنى 15 4 - ركوع ..... ص : 15
كتاب: تقسيمات قرآنى و سور مكى و مدنى
نويسنده: حميد رضا مستفيد؛ كريم دولتى
4- ركوع
ركوع در لغت به معناى «خم شدن» است و در اصطلاح تقسيمات قرآنى، به نوع ويژهاى از تقسيمات اطلاق مىشود كه با علامت «ع» مشخص شده است. تفاوت اين تقسيم با ساير تقسيمات قرآنى اين است كه در اين تقسيم سعى شده كه مفهوم آيات، ملاك تقسيم قرار گيرد و نه شمار حروف يا كلمات.
اين تقسيم، در مصاحف سرزمينهاى مشرقى اسلامى مثل مصر، عراق، ايران، هند و پاكستان ديده مىشود و در مصاحف كشورهاى مغرب زمين يعنى شمال افريقا به كار نرفته است. در بين مصاحف متداول نزد مشارقه نيز هيچ يك همانند مصاحف شبه قاره هند به موضوع ركوع اهميت ندادهاند. البته تاريخ پيدايش اين تقسيم به درستى روشن نيست. سخاوى (متوفاى 643 ق.) كه در كتاب جمال القراء و كمال الاقراء به طور مفصل و مستوفى از انواع تقسيمات قرآنى سخن گفته، به ركوع اشارهاى نكرده است و همين نكته، اين گمان را تقويت مىكند كه در قرن هفتم در مصر و شام (دو منطقهاى كه سخاوى سالها در آنها زيسته) اين تقسيم رايج نبوده است.
وجه تسميه آن نيز به درستى روشن نيست. مشهور است كه اين نوع تقسيمبندى، از آنرو ركوع ناميده شده كه نمازگزار بعد از تلاوت سوره حمد، چند آيهاى را كه مضمون واحدى دارد، تلاوت مىكند و به ركوع مىرود (البته بر اساس فقه اهل سنت و قول غيرمشهور نزد شيعه). هر چند نام ركوع اين گفته را تأييد مىكند، دليل و مدرك
______________________________
(1)- مختار الصحاح، ص 233: «الركوع: الانحناء»
تقسيمات قرآنى و سور مكى و مدنى، ص: 16
معتبرى براى آن در دست نيست. بعضى ديگر اين تقسيم را با «صلاة تراويح» در نزد اهل سنت بى ارتباط نمىدانند و معتقدند هر ركوع، مقدار آياتى است كه مناسب است نمازگزار در صلاة تراويح بخواند و به ركوع رود. البته براى اين قول نيز مدركى يافت نمىشود. علاوه بر آن اين كه سوره «حمد» خود يك ركوع محسوب مىشود و اين نكته با دو قول پيش گفته جمع شدنى نيست.
تنها گفته سزاوار اطمينان درباره ركوع، گفته «على محمد ضبّاع»- عالم مصرى- است كه در انتهاى مصحفى كه زير نظر او به چاپ رسيده، آمده است: «رمز ركوع، «ع» است و آن (ركوع)، شمار (آيات) روزانه براى كسى است كه مىخواهد قرآن را در دو سال حفظ كند.»
طبق اين گفته بايد شمار ركوعات قرآن حدود 730 عدد باشد؛ ولى با مراجعه به مصاحف چاپ شبه قاره هند كه با نهايت دقت به موضوع ركوع پرداختهاند، مشخص مىشود كه ركوعات 556 عدد است. بدين ترتيب، گفته ضباع نيز مورد شك و ترديد واقع مىشود.
همانطور كه اشاره شد، در هيچ مصحفى مثل مصاحف شبه قاره هند به موضوع ركوع اهتمام نشده و اين نكته، اين ظن و گمان را در ذهن ايجاد مىكند كه شايد موطن اصلى اين نوع تقسيمبندى، شبه قاره هند باشد. به هر حال خالى از فايده نيست كه اين علامت را به اختصار بررسى كنيم.
علامت ركوع در مصاحف شبه قاره هند، با سه عدد همراه است. براى مثال، در شكل «ع» در آخر سوره بقره، عدد بالايى، شماره مسلسل ركوع در سوره مورد نظر را نشان مىدهد؛ عدد وسطى، شمار آيات ركوع مورد نظر را مشخص مىكند و عدد پايينى، شماره مسلسل ركوع در جزء مورد نظر را بيان مىكند. بدين ترتيب مشخص مىشود كه آيهاى كه اين علامت با اين سه عدد در آخر آن قرار گرفته، انتهاى چهلمين
______________________________
(1)- ضباع، توضيحات انتهايى قرآن به خط مصطفى نظيف چاپ مصر: «رمز الركوع هكذا «ع» و هو عبارة عن الحصّة اليوميّة لمن يريد حفظ القرآن فى عامين.»
تقسيمات قرآنى و سور مكى و مدنى، ص: 17
ركوع سوره بقره است و اين ركوع داراى سه آيه است و در جزئى كه اين آيه در آن قرار دارد، هشتمين ركوع محسوب مىشود.
درسنامه علوم قرآنى 477 هفتاد نكته قرآنى ..... ص : 473
نويسنده: حسين جوان آراسته
15. تقسيم درونى و تفصيلى ديگر قرآن، به ركوعات است. ركوعات برخلاف ساير تقسيمبندىهاى قرآن طول و اندازه مساوى و معين ندارد، بلكه قرآن شناسان خبره هر بخش متشكل از چند آيه را كه، هم موضوع و هم معنا و قابل قراءت در نماز بعد از سوره حمد بوده است، و نمازگزار پس از خواندن آن به ركوع مىرود، ركوع/ ركوعات ناميدهاند. عدد ركوعات قرآن طبق مشهور 540 فقره است.
بالای صفحه