كتاب تفسير مجاهد
مجاهد بن جبر(21 - 104 هـ = 642 - 722 م)
كتاب تفسير مجاهد
http://shamela.ws/browse.php/book-12810
تفسير مجاهد (ص: 193)
المحقق: الدكتور محمد عبد السلام أبو النيل
سورة الفاتحة
أخبرنا الشيخ الإمام العالم الثقة أبو منصور محمد بن عبد الملك بن الحسن بن خيرون رحمه الله، قراءة عليه وأنا أسمع في شهر الله الأصم رجب في سنة ثمان وثلاثين وخمسمائة، قال: أخبرنا عمي العدل أبو الفضل أحمد بن الحسن بن خيرون فأقر به في شوال من سنة اثنتين وثمانين وأربعمائة، قال: أنبأ أبو علي الحسن بن أحمد بن إبراهيم بن الحسن بن محمد بن شاذان قراءة عليه، قال: أنا أبو القاسم عبد الرحمن بن الحسن بن أحمد بن محمد بن عبيد بن عبد الملك الهمذاني قراءة عليه في الجانب الشرقي بسوق يحيى مشرعة التبانين في المسجد قدم علينا وقت الحج في غرة ذي القعدة من سنة تسع وأربعين وثلاثمائة، قال: حدثنا إبراهيم بن الحسين بن علي الهمذاني قال: حدثنا آدم بن أبي إياس قال: حدثنا ورقاء ومحمد بن الفضيل عن عطاء بن السائب عن أبي عبد الرحمن السلمي قال: حدثنا أصحاب رسول الله صلى الله عليه وسلم أنهم كانوا يقترئون من رسول الله صلى الله عليه وسلم فلا يجاوزون العشر حتى يعلموا ما فيه من العلم والعمل قال: فتعلمنا القرآن والعلم والعمل جميعا
سورة الفاتحة {بسم الله الرحمن الرحيم الحمد لله رب العالمين الرحمن الرحيم مالك يوم الدين إياك نعبد وإياك نستعين اهدنا الصراط المستقيم صراط الذين أنعمت عليهم غير المغضوب عليهم ولا الضالين} [الفاتحة]
سورة البقرة
أخبرنا عبد الرحمن، قال: ثنا إبراهيم، قال: نا آدم، قال: ثنا ورقاء، عن ابن أبي نجيح، عن مجاهد، قال: «من أول البقرة أربع آيات في نعت المؤمنين، وآيتان في نعت الكافرين، وثلاث عشرة آية في نعت المنافقين»
http://lib.eshia.ir/15358/1/3
تفسير مجاهد للامام المحدث المقرئ المفسر اللغوي أبي الحجاج مجاهد بن جبر التابعي المكي المخزومي رحمه الله قدم له وحققه و علق حواشيه عبد الرحمن الطاهر بن محمد السورتي مجمع البحوث الاسلامية - اسلام آباد (باكستان) المجلد الأول
الكتاب: تفسير مجاهد
المؤلف: أبو الحجاج مجاهد بن جبر التابعي المكي القرشي المخزومي (المتوفى: 104هـ)
المحقق: الدكتور محمد عبد السلام أبو النيل
الناشر: دار الفكر الإسلامي الحديثة، مصر
الطبعة: الأولى، 1410 هـ - 1989 م
عدد الأجزاء: 1
[ترقيم الكتاب موافق للمطبوع، وهو ضمن خدمتي التخريج ومقارنة التفاسير]
[تفسير مجاهد]
(المؤلف)
أبو الحجاج مجاهد بن جبر المكي القرشي المخزومي (21- 104 هـ)
(اسم الكتاب الذي طبع به ووصف أشهر طبعاته)
1 - طبع باسم:
تفسير مجاهد
تحقيق الشيخ عبد الرحمن الطاهر بن محمد السورتي، وطبع بدار المنشورات العلمية ببيروت سنة 1396هـ.
2 - طبع باسم:
تفسير الإمام مجاهد بن جبر
تحقيق الدكتور محمد عبد السلام أبو النيل، طبع بدار الفكر الإسلامي الحديثة بالقاهرة سنة 1410هـ.
(توثيق نسبة الكتاب إلى مؤلفه)
لاشك أن هذا الكتاب صحيح النسبة إلى مؤلفه رحمه الله؛ فقد ورد في المخطوطة الوحيدة منه والمحفوظة بدار الكتب المصرية تحت رقم (1075 تفسير) عدة أسانيد إلى المؤلف بلغت خمسة عشر إسنادًا.
كما ورد بالمخطوطة أيضًا ثلاث سماعات ذكر بكل منها اسم القارئ وتاريخ السماع وأشياء أخرى غير ذلك, هذا وناهيك عما استفاض في كتب التفسير من النقول المطابقة لما في هذا الكتاب والتي نسبها المفسرون إلى مجاهد رحمه الله، وهذا يظهر بأدنى نظر في تفسير الطبري أو تفسير ابن أبي حاتم أو تفسير ابن كثير أو الدر المنثور للسيوطي، أو غيرها من كتب التفسير بالمأثور.
(وصف الكتاب ومنهجه)
لقد أتى الكتاب في ترتيبه موافقًا لترتيب السور والآيات في المصحف الشريف، ومن الجدير بالذكر أن هذا الكتاب لم يتعرض لسورة الفاتحة ولا لسورة الكافرون بأدنى تفسير، ويظهر للناظر في هذا الكتاب منذ الوهلة الأولى أن التفسير فيه ليس على وجه الاستيعاب؛ وإنما هو إيضاح لغوي لمعاني بعض الآيات بألفاظ مختصرة مع الإشارة إلى بعض الاستنباطات الفقهية التي اعتمدها علماء الفقه فيما بعد في مذاهبهم الفقهية، وبعض المباحث الكلامية التي كانت بعد ذلك نواة لبعض المتكلمين في كلامهم.
وكأي إمامٍ انفرد مجاهد ـ رحمه الله ـ ببعض الآراء التي خولف فيها في تفسير بعض الآي، والتي عبرت عن شخصيته العلمية، ولا وجه للكلام في العلم بمثلها لاسيما في علم مثل علم التفسير إذ الأمر فيه اجتهادي لأنه متعلق بالقرآن, والقرآن بحر لا قاع له.
[التعريف بالكتاب، نقلا عن موقع جامع الحديث]
مجاهد بن جبر (21-104هـ، 642-722م).
مجاهد بن جبر أبو الحجاج، المكي، المخزومي. شيخ القراء والمفسرين. إمام، ثقة، فقيه، عالم، كثير الحديث، برع في التفسير وقراءة القرآن والحديث. روى عن ابن عباس فأكثر، وعنه أخذ القرآن والتفسير والفقه. كما روى عن أبي هريرة وعائشة وسعد بن أبي وقاص وعبدا لله بن عمر وجابر بن عبدا لله وأبي سعيد الخدري. وقد عرض القرآن على ابن عباس ثلاث مرات يقف عند كل آية يسأله، فيم نزلت؟ وكيف كانت؟.
قرأ عليه القرآن ثلاثة من أئمة القراءات، ابن كثير المكي، وأبو عمرو بن العلاء البصري وابن محيصن. وحدّث عنه عكرمة وطاووس وعطاء، وهم أقرانه، وعمرو ابن دينار وسليمان الأعمش وجماعة.
كان ابن جبر لا يسمع بأعجوبة إلا ذهب فنظر إليها، ذهب إلى بئر برهوت بحضرموت، وذهب إلى بابل يبحث عن هاروت وماروت. له كتاب في التفسير يرى بعض المفسّرين أنه كان يسأل أهل الكتاب ويقيد فيه ما يأخذه عنهم. وكان أعلم الناس بالقرآن، حتى قال الثوري خذوا التفسير من أربعة: مجاهد وسعيد بن جبير وعكرمة والضحاك.
نقلا عن
الموسوعة العربية العالمية http://www.mawsoah.net
مع الاثنى عشرية في الأصول والفروع (ص: 391)
إذا لم تجد التفسير في القرآن ولا في السنة، ولا وجدته عن الصحابة، فقد رجع كثير من الأئمة في ذلك إلى أقوال التابعين " كمجاهد بن جبر " فإنه كان آية في التفسير، كما قال محمد بن إسحاق: حدثنا إبان بن صالح عن مجاهد قال: عرضت المصحف على ابن عباس ثلاث عرضات من فاتحته إلى خاتمتة، أوقفه عند كل آية منه، وأسأله عنها، وبه قال الترمذى، قال: حدثنا الحسين بن مهدى البصرى، حدثنا عبد الرزاق عن معمر، عن قتادة. قال: ما في القرآن آية إلا وقد سمعت فيها شيئاً، وبه إليه قال: حدثنا ابن أبى عمر، حدثنا سفيان بن ... عيينة، عن الأعمش، قال: قال مجاهد: لو كنت قرأت قراءة ابن مسعود لم احتج أن أسأل ابن عباس عن كثير من القرآن مما سألت. وقال ابن جرير: حدثنا أبو كريب قال: حدثنا طلق بن غنام، عن عثمان المكى، عن ابن أبى مليكة، قال: رأيت مجاهداً سأل ابن عباس عن تفسير القرآن ومعه ألواحه، قال: فيقول له ابن عباس: اِكتب، حتى سأله عن التفسير كله، ولهذا كان سفيان الثورى يقول: إذا جاءك التفسير عن مجاهد فحسبك به.
شرح مقدمة التفسير لابن تيمية - العثيمين (ص: 138)
فصل في تفسير القرآن بأقوال التابعين
إذا لم تجد التفسير في القرآن ولا في السنة ولا وجدته عن الصحابة فقد رجع كثير من الأئمة في ذلك إلى أقوال التابعين كمجاهد بن جبر فإنه كان آية في التفسير، كما قال محمد بن إسحاق: حدثنا أبان بن صالح عن مجاهد قال: عرضت المصحف على ابن عباس ثلاث عرضات من فاتحته إلى خاتمته أوقفه عند كل آية منه وأساله عنها، وبه إلى الترمذي قال حدثنا الحسين بن مهدي البصري قال حدثنا عبد الرزاق عن معمر عن قتادة قال مجاهد: ما في القرآن آية إلا وقد سمعت فيها شيئاً (1) وبه إليه قال: حدثنا ابن أبي عمر، قال: حدثنا سفيان بن عيينة عن الأعمش قال: قال مجاهد: لو كنت قرأت قراءة ابن مسعود لم أحتج أن أسأل ابن عباس عن كثير من القرآن مما سألت (2) ، وقال ابن جرير: حدثنا أبو كريب قال: حدثنا طلق بن غنام عن عثمان المكي عن ابن أبي مليكة قال: رأيت مجاهداً سأل ابن عباس عن
_________
(1) رواه الترمذي، كتاب تفسير القرآن، باب ما جاء في الذي يفسر القرآن برأيه (2952) .
(2) انظر التخريج السابق
تفسير مجاهد
اذهب إلى التنقل
اذهب إلى البحث
جزء من سلسلة الإسلام
علم التفسير
Quran calligraphy
أمهات التفاسير عند أهل السنة والجماعة
˂
تفاسير أهل السنة والجماعة
˂
تفاسير الصوفية
˂
تفاسير المعتزلة
˂
التفاسير الشيعية
˂
مصطلحات علم التفسير
˂
مناهج التفسير
˂
التصنيف بوابة:الإسلام
عنت
تفسير مجاهد أحد كتب تفسير القران الكريم، ألفه التابعي مجاهد بن جبر.
أسلوب التفسير
كان مجاهد من أقل أصحاب عبد الله بن عباس رواية عنه في التفسير وكان أوثقهم، ولهذا أعتمد على تفسيره الشافعي والبخاري وغيرهما، ونجد البخاري في كتاب التفسير من الجامع الصحيح ينقل كثيراً من التفسير عن مجاهد، وقد استفاضت نقول السلف على كون مجاهد من أعلم التابعين بتفسير كتاب الله. وقد اخرج ابن جرير الطبري عن أبي بكر الحنفي قال سمعت سفيان الثوري يقول: اذا جاءك التفسير عن مجاهد فحسبك.
أتى الكتاب في ترتيبه موافقًا لترتيب السور والآيات في المصحف الشريف، كما أنه لم يتعرض لسورة الفاتحة ولا لسورة الكافرون بأدنى تفسير، ويظهر للناظر في هذا الكتاب منذ الوهلة الأولى أن التفسير ليس فيه شمول الاستيعاب، وإنما هو إيضاح لغوي لمعاني بعض الآيات بألفاظ مختصرة مع الإشارة إلى بعض الاستنباطات الفقهية التي اعتمدها علماء الفقه فيما بعد في مذاهبهم الفقهية، وبعض المباحث الكلامية التي كانت بعد ذلك نواة لبعض المتكلمين في كلامهم.
وكأي إمام انفرد مجاهد ببعض الآراء التي خولف فيها في تفسير بعض الآيات، والتي عبرت عن شخصيته العلمية، ولا وجه للكلام في العلم بمثلها لاسيما في علم مثل علم التفسير إذ الأمر فيه اجتهادي لأنه متعلق بالقرآن, والقرآن بحر لا قاع له.[1]
المراجع
تفسير مجاهد مكتبة مشكاة الإسلامية اطلع عليه في 18 أغسطس 2015 نسخة محفوظة 05 مارس 2016 على موقع واي باك مشين.
وصلات خارجية
تحميل تفسير مجاهد المكتبة الوقفية
تحميل تفسير مجاهد المكتبة الشاملة
رابط قراءة تفسير مجاهد
˂
عنت
علم تفسير القرآن الكريم
أيقونة بوابةبوابة الإسلام أيقونة بوابةبوابة القرآن أيقونة بوابةبوابة كتب أيقونة بوابةبوابة علوم إسلامية
Nuvola apps bookcase.svg
هذه بذرة مقالة عن كتاب بحاجة للتوسيع. شارك في تحريرها.
تصنيفات:
كتب التفسيركتب القرن 1 هـكتب القرن 7
برگردان توسط گوگل داک که غلط دارد فتذکر:
از مجله بینات ۱۳۷۶--شماره ۱۴: تفسیر مجاهد کهن ترین تفسیر
قران پژوهان
سره
كهن ترين تفسير
- عبدالحسین شهیدی صالحی
فروشگاه علوم انسانی و مطالعات دری
مقدمه
تفسير مجاهد، اثر ابوالحجاج مجاهد (۲۱-۱۰۴ یا ۱۰۵ ه ق) فرزند جبر و يا جبير مکی مخزومی از بزرگان مفسران تابعی و علمای ایرانی تبار علوم قرآن است . علوم و فنون تفسیر و تاویل را از مولای خود امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب و ابن عباس اخذ کرد. ابن حجر عسقلانی متوفی ۸۵۲ه.ق در تهذيب التهذيب و یاقوت حموی متوفی ۶۲۶ ه.ق در معجم الأدباء افزون بر امیرالمؤمنین علی و ابن عباس جمع بسیاری از مشایخ او را مانند جابر بن عبدالله انصاری و ام سلمه و ام هانی دختر ابو طالب و جز ایشان یاد کرده اند شیخ مفسران امامی علی بن ابراهيم قمی در تفسیر خود روایت او را از حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب ضبط کرده است.۲
تفسير مجاهد
بيناتهم سال چهارم شماره ۱۴ )
ا
میان مورخان و شرح حال نویسان و سرگذشت نگاران ، اتفاق کلمه است که وی عرب نیست ولی ولای او را به اختلاف یاد کرده اند. جمعی او را غلام قیس بن سایب بن عویمر مخزومی می خوانند و بعضی او را غلام عبدالله بن سایب بن ابی سایب می شمارند نیز گویند: او غلام سایب بن ابی سایب پدر عبدالله بن سایب است. کوتاه قد بود و موی سر و ریشی سپید داشت وخضاب کردن با رنگ سیاه برایش ناخوشایند بوده. در تفسیر وی نشانه های بسیاری بر تفکر اشراقی و ایرانی و گرایش به عقل می توان یافت که هنگام شناساندن تفسير او نمونه هایی از آن را یاد خواهیم کرد. سال ها از محضر ابن عباس کسب فیض کرد و از خواص اصحاب و نزدیکان وی گشت و آوازه ای بلند یافت و از مفسران بزرگ و مشهور تابعی گشت. أبونعیم اصفهانی متوفی سال ۴۳۰ ه.ق در حلية الاولياء و ابن عساکر در تاریخ دمشق و دیگران می نویسند که مجاهد سی بار تفسیر خویش را بر ابن عباس عرضه کرد. تفسیر آیات قرآن کریم را یکان یکان سؤال می کرد. می افزایند : افقه على كل آية أسأله فيم نزلت و كيف كانت . در کسب دانش بسیار کوشا بود. مردی متواضع و متفکر و دارای اخلاق حمیده بود و همیشه در افکار خود فرو رفته بود. ذهبی در تذكرة الحفاظ در پی ستایش وی او را از عوعية العلم نامیده است. به نقل از اعمش نوشته است: هرگاه مجاهد را می دیدم، در حال خود نمی بود. مانند کسی بود که چیزی را گم کرده باشد. انگار اخربندج » ، خربنده ای بود که استر خود را گم کرده است و در جست وجوی آن است. هنگامی که سخن می گفت از دهان او گوهر می بارید. علاقه بسیاری به گشت و گذار داشت و در بلاد اسلامی به طواف می پرداخت و در اکثر شهرها با عالمان هم نشینی و مباحئه داشت و فاضلان از محضرش بهره مند می گشتند. در مباحث علمی و قصص گذشتگان سخت کنجکاو بود. ذهبی متوفی ۷۴۸ه.ق در سیر اعلام النبلاء می نویسد: بابل رفت تا درباره هاروت و ماروت تحقیق کند. و به حضرموت يمن برای دیدار دیار، شد رحال می کرد. او مردی شجاع، جنگجو و در راه خدا بود. به حق نامش مجاهد بود.
و
|
=
= =
=
=
=
=
=
= = =
= =
- -
- -
- -
بينات
سال چهارم شماره ۱۴ )
قرآن پژوهان)
مقام علمی
علوم و فرهنگ قرآن کریم را از امام خود امیرالمؤمنین علی فرا گرفت و علی باب علم پیامبر بود. و پس از شهادت امیرالمؤمنین در سال ۴۰هق به ابن عباس پیوست که حبرالامة بود. برای کسب علم هر دری را می زد و هیچ تکبری در این مورد
نداشت. حتی به اهل کتاب ( یهود و نصارا برای کسب دانش مراجعه می کرد و
الا بهره می گرفت. بعضی در این مورد از او انتقاد کرده اند. ابو بکر عیاش می گوید: از اعمش
پرسیدم: چرا آنان از تفسیر مجاهد دوری می کنند؟ پاسخ داد: كانوا يرون أنه يسأل اهل الكتاب: چون می دیدند از اهل کتاب سؤال می کند. به مقام علمی و درجه بزرگ اجتهاد نایل گردید و نبوغ عظیم نشان داد و آوازه بلندی یافت و نامش محافل علمی سراسر اقالیم اسلامی را فرا گرفت. شهرت بسیاری کسب کرد. بزرگان علم و فضل در مقابل او سر تعظیم فرود آوردند. او مقدم بر همه تابعين بود . حرص شدیدی به معرفت آیات و تفسیر آن ها داشت و می گفت : هرگاه بدانم شخصی از برایم معنای آیه : والمحصنات من النساء الأ ماملكت ايمانكم كتاب الله عليكم واحل لكم ماوراء ذلكم ان تبتغوا ... ان الله كان عليما
حکیمانه (نساء ۲۴
/ ۴ ) را روشن کند و تفسیر کند، لضربت اليه اكباد الإبل.. حب مفرط در کسب دانش داشت. هرگز شرمسار نبود. هرکس می توانست مسأله ای علمی با تفسیر آیه ای را برایش توضیح دهد و یا قصص عرب و آثار گذشتگان را بیان کند، از او بهره می گرفت حتی اگر آن شخص از اهل کتاب می بود. نیز اکتفا به کسب دانش از رجال و عالمان و کتاب ها نمی کرد و در بسیاری از موارد مشقت سفر را تحمل کرد تا شخصا از آثار و معالم تاریخی دیدار کند. برای آشنایی با ظرافت های دقیق لغت عرب و شیوه های علمی تفسیر و بیان لغوی و نحو کلمات قرآن کریم و به دست آوردن تجربه علمی به معاشرت با علمای علوم عربی و لغت پرداخت و تبحر عجیب در قراءات و اختلاف قراء یافت. نیز بعضی از قراءات از اوست تا جایی که ذهبی در سیر اعلام النبلاء او را امام و شیخ قاریان و مفسران می خواند. سفیان ثوری می گفت : اذا جاءك التفسير عن مجاهد فحسبک۱۲ . جمعی از قاریان، قرائت ها را از وی گرفتند از آن میان : اعمش و عبدالله بن كثير و ابن محيصن و دیگران . سفر کردن بسیار را خوش می داشت و در بلاد اسلامی به سیر و سیاحت می پرداخت و در اکثر شهرها به تدریس مشغول می گشت. ابن عساکر می نویسد که
-
د
-
تفسير مجاهد
بينات
به بلاد شام رفت ۱۳ . سپس به قسطنطينيه منتقل گردید و همراه مسلمة و جمعی از وجوه و برجستگان اهل شام مانند خالد بن معدان و عبدالله بن ابی زکریا خزاعی شد و مدتی در مصر رحل اقامت افکند ولی دراز ترین ایام عمر خویش را در مکه مکرمه و عراق سپری کرد. کرسی تدریس علوم قرآن کریم را در مسجد کوفه ، یکی از پایگاه های تشیع و آستانه حسینی و نخستین بقعه ائمه اثنی عشر جای داد که شیعیان بعد از مسجد النبی آن را این مبدل به دانشگاه عظیم اسلامی در کربلای مقدسه کردند. در آن جا مشغول تدریس و ارشاد علوم الهی گردید. جمعی بسیار از مفسران فریقین سنی و شیعی و استوانه های علوم قرآن کریم و قراءات، در حوزه او تربیت یافتند و از محضرش بهره مند گشتند .
سال چهارم شماره ۱۴ }
یو
: علی
شیعه +
شاگردان
بیش از سی نفر از شاگردان او را ابن حجر عسقلانی در تهذیب و ذهبی در سیر اعلام النبلاء نام برده است . خلق بسیاری از محدثان و آشنایان علوم قرآن کریم و قراء از شاگردان مجاهد بودند که همگی بعد از وی در عراق و حجاز کرسی تدریس علوم قرآن مجید و تفسير را به خود اختصاص دادند. اینان در کوفه ، آستانه حسینی و سایر دانشگاه های اسلامی در مکه مکرمه ؛ مسجد پیامبر می نشستند و می گفتند : حدثنا المجاهد حدثنا ألمجاهد عن ابن عباس الى اخره.
ا یان علوم انسانی و مطالعات فری
د ر
ستایش عالمان و تاریخ دانان از وی علا تلومر استان
ابن سعد در طبقات کبری وی را چنین وصف کرده است: عالم ثقه و فقیه بزرگ و كثير الحديث و غلام سائب بود. شمس الدين محمد ذهبی، در مؤلفات خود او را بسیار ستایش کرده است و در کتابش «العبره او را علم تابعین در تفسیر خوانده است . نویسنده تذكرة الحفاظ وی را مقرئ و مفسر و حافظ قرآن کریم وصف کرده است ۱۸. در میزان الاعتدال وی را یکی از اعلام ثبت اسلام وثقه خوانده است که اجماع امت بر امامت او متفق القول هستند . ابن عساكر متوفی ۵۷۱ه ق در تاریخ دمشق به تفصیل شرح حال او را نگاشته است و وی را چنین ستوده است : سفیان ثوری می گفت : تفسیر قرآن کریم را از چهار نفر فرا گیرید: سعيد بن جبير ، مجاهد، عکرمة ، ضحاك بن مزاحم . قتادة می گفت :
بلد
بينات
سال چهارم شماره ۱۴ }
قرآن پژوهان) اعلم تابعین در تفسیر قرآن مجید مجاهد است یحیی بن معین و ابوزعة و ابوعبدالرحمن نسایی همگی متفق القول بودند که مجاهد از تابعین مورد اعتماد و از اصحاب ابن عباس بوده است. چندی در مکه زیست و مدتی کوفه را مسكن خویش کرد. ابن حجر عسقلانی در | تهذیب به نقل از طبری و دیگران می نویسد: مجاهد فقيه متورع و عابدی متقن بود و عالم در
قراءات . از تابعین موثق و داناترین شان در تفسیر قرآن کریم. هیچ کس شخصی را ندید که تا در راه خداوند برای رضایت پروردگار به تفسیر قرآن مجید بپردازد جز این سه کس: عطاء ،
طاوس و مجاهد۲. ابن عماد حنبلی در شذرات الذهب می نویسد : او رهبر و دانشمند عصر خویش بود و داناترین تابعان در تفسیر قرآن کریم. آنگاه از گفته اعمش می افزاید: هرگاه مجاهد را می دیدیم، در اندوه فرو رفته بود. از وی سؤال شد: چرا غمگین است؟ پاسخ داد که یک روز ابن عباس دست مرا گرفت و گفت : ای مجاهد، بدان که روزی پیامبر خدا دست مرا گرفت و به من فرمود: یا عبدالله كن في الدنيا كانک غریب او عابر سبيل: إی عبدالله در این دنیا آن چنان زندگی کن که انگار یک غریب یا رهگذری۲۲. ذهبی، در سیر اعلام النبلاء او را چنین ستوده است: امام و شیخ القراء و مفسران بود ... عکرمه ، طاوس و عطاء نیز که از قراین وی در تفسير و علوم قرآن کریم بودند، از شاگردان مجاهدند. از قول خصيف و قتاد می نویسد: مجاهد اعلم باقی ماندگان از تابعین در تفسیر قرآن مجید بود . و هنگامی که سخن می گفت ، گوهر از دهانش می بارید. مجاهد خود اظهار می داشت : هرگاه قرآن کریم را به قراءات ابن مسعود می خواندم دیگر نیاز نبود که تفسیر بسیاری از آیات را از ابن عباس بپرسم ۲۲. نیز دارای ترجمه در اکثر کتب تراجم است و همگی با همین كلمات و اختلاف در الفاظ . از جمله صاحب خلاصه تذهیب ص۳۶۹، کشف الظنون ج1 ص ۴۵۸، اعلام ج۵ ص۳۷۸، معجم المؤلفين ج۸ ص ۱۷۷، صفة الصفوه ج ۲ ص ۱۷۷ و جز ایشان گفته اند: وی اعلم تابعین در فرهنگ قرآن کریم و شیخ مفسران اسلام بود که پس از وفات ابن عباس تمامی علوم قرآن مجید و قراءات و سایر موارد دانش این کتاب آسمانی منحصر به وی گشت . آواز بلند یافت و فریقین سنی و شیعی اذعان دارند که او خاتمه علوم و تفاسیر و تمامی فرهنگ قرآن کریم است. اتفاق کلمه بر امامت اوست
ء
بينات
سال چهارم شماره ۱۴ )
تفسير مجاهد جلوه های ولایت در تفسير مجاهد
مجاهد از دوستاران اهل بیت است. روایات بسیاری را در فضایل امیر المؤمنين ا علی یاد می کند. در تفسیر آیه و یا ایها الذين آمنوا چنین می گوید: فان لعلي سابقته و وفضيلته لانه سبقهم الى الاسلام؟. و هنگام تفسیر آیه ۲۷۴ سوره بقره: والذين ينفقون أموالهم بالليل والنهار سرا وعلانية فلهم أجرهم عند ربهم ولا خوف عليهم ولا هم يحزنون ، می گوید: نزلت في علي بن ابي طالب . كانت لعلي اربع دراهم فتصدق بدرهم سر ٹا وبدرهم علانية وبدرهم بالليل وبدرهم بالنهاره. این آیه در حق اميرالمؤمنين على نازل گشت. امام و دارای چهار درهم بود. یکی را مخفیانه انفاق کرد و درهم دوم را علنی و درهم سوم را در شب و درهم چهارم را در روز در راه خدا انفاق کرد. در تفسیر آیه نجوى سورۂ مجادله آیه ۱۲: ویا ایها الذين آمنوا اذا ناجيتم الرسول فقدموا بين يدي نجواكم صدقة ذلك خير لكم وأطهر . از حضرت امیر المؤمنين على نقل می کند فرمود: در کتاب خدا آیه ای است که هیچ کس قبل از من و بعد از من بدان عمل نکرده است آن آیه نجوی است . من یک دینار داشتم و آن را به ده درهم تبدیل کردم و در کنار رسول خدا با وی نجوی می کردم و هربار یک درهم صدقه انفاق می کردم . سپس این آیه به آیه : هو أشفقتم أن تقدموا بين يدي نجواكم صدقات والله خبير بما تعملون منسوخ گشت ۲۶. و در مورد تفسیر آیه چهارم سورۂ تحریم: وان تتوبا الى الله فقد صغت قلوبكما وإن تظاهرا عليه فان الله هو موليه وجبريل وصالح المؤمنين والملائكة بعد ذلك ظهير. مجاهد صالح المؤمنین» را امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب می داند. در تفسیر آیه ۱ تا ۴ سوره مبارك شمس مجاهد به نقل از ابن عباس چنین تفسیر می کند: والشمس وضحها : پیامبر .
والقمر إذا تلها : امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب . والنهار اذا جليها : امام حسن و
حسين عليهما السلام والليل اذا يغشها : بنی امیه ۲.
جلوه عقلی در تفسير مجاهد
مجاهد را می توان نخستین بنیاد گذار مکتب نوین در تفسیر قرآن کریم دانست که همواره باب اجتهاد و بهره گیری از عقل را به گونه گسترده در تفسیر آیات قرآن مجید به کار گرفته است. حتی گاه مشاهده می گردد که در بسیاری از موارد با استادش ابن عباس در
قرآن پژوهان) روایات و تفسیر آیات اختلاف در لفظ و معنی دارد و ابتکار جالبی در تفسیر آیات به کار
ها می برد و اعتماد بسیاری به عقل در فهم خواسته خدا از خود نشان می دهد. بر پایه نصوص ای تاریخی، روش او در عصر خود جنجالی به راه انداخت. فرزندش عبدالوهاب بن مجاهد
می گوید: روزی مردی به پدرم رسید و گفت : تو هستی که قرآن را به رای خویش تفسیر
می کنی؟ پدرم گریست و گفت: من تفسیر قرآن کریم نزد بیش از ده نفر از اصحاب رسول
الٹا خدا رضی الله عنهم فرا گرفته ام.
جلوه هایی از تفسیر به رأي مجاهد
چنان که یاد شد، مجاهد در بسیاری از موارد در تفسیر خود در فهم خواسته خدا از عقل
و تفسیر به رأی بهره گرفته است. اینک نمونه هایی از آن را یاد می کنیم :
. سوره بقره، آیه ۶۵: ولقد علمتم الذين اعتدوا منكم في السبت فقلنا لهم كونوا قردة خاسئين که ترجمه : بی گمان شما دانستید چه کسانی از میان شما در روز شنبه از اندازه در گذشتند و ما آنان را مسخ کردیم و گفتیم بوزینگان خوار باشید. مجاهد چنین تفسیر می کند : لم يمسخوا قردة ولكنه كقوله : وكمثل الحمار يحمل اسفاراه . و به روایت دیگر از مجاهد: مسخت قلوبهم ولم يمسخوا قردة. مجاهد بر این عقیده است که آن انسان های گناه کار به بوزینگان مسخ نگشتند بلکه دل های آنان مسخ شد و خود آن ها همچنان انسان باقی ماندند. از آیه پنجم سوره مبارکه جمعه بهره گرفته که خدا می گوید: «كمثل الحمار يحمل اسفارا. در استان
۲، سوره مدثر، آیه ۴: وثيابك فطهره. ترجمه: جامه ات را پاکیزه کن . قال :
وعملك فأصلح. مجاهد به رای خویش تفسیر می کند و می گوید : کارت را نیکو کن.
٣. سورة قيامت، آیه ۲۲ و ۲۳ : ووجوه يومئذ ناضرة، إلى ربها ناظرةه . ترجمه : در آن روز چهره هایی شادان و تازه باشند و به چشم و قلب، جمال پروردگار را مشاهده کنند . مجاهد بر این عقیده است : حق لها أن تنضر وهي تنظر الى ربها عزوجل ... يرى ولايراه شییع ۳۲. این گونه تفسیر آیات به رأی و بهره گیری گسترده از عقل باعث گردید که بعضی از علمای کژاندیش تهمت های ناروایی در مورد او روا دارند. ذهبی در التفسير والمفسرون می نویسد : این گونه تفسیر آیات بر قلم و زبان مجاهد، تکیه گاه محکم اصول مسلم برای
بينات
تفسير مجاهد معتزله گردید ۳۳. مستشرق معروف گولد زیهر درباره تفسير مجاهد و بهره بری او از عقل می نویسد: مجاهد به هنگام تفسیر قرآن از معقول بهره می گرفت. چنین استفاده می گردد که او میل به تفسیر به رأی داشت و به اجتهاد خویش در فهم خواسته خدا اتکاء بسیاری می کرد. در تفسیر آیه ۶۵ سوره بقره : قردة خاسئينه مجاهد بر این عقیده است که مسخ در اجساد آن ها نبود بلکه در قلوب و نفوس آنان واقع گشته است و آنها همچنان آدميان في باقی ماندند ولی دارای نفوس بوزینه بودند . مراد باری تعالی مثال مجرد است مانند : ومثل ٹا الذين حملوا التوراة . در موضع دیگر، آیۀ پنجم سوره جمعه كمثل الحمار يحمل اسفارا، اضافه می کند : مما اجترأ عليه من بعده علماء المعتزلة الذين ذكروا وجوها معقولة في تفسير المسخ، بتأثير الملابسات الجوية ونحوها، دون أن يخالجهم شک صریح في وقوع ذلك المسخ المادی ۳۴.
سال چهارم شماره ۱۴ )
مبارزات مجاهد با حکام بنی امیه
شاگردان و کسانی که با مجاهد آمیزش داشتند و معاشرت می کردند، متفق القول هستند که او همیشه غمگین و در عالم خود فرو رفته بود و مانند کسی بود که چیزی را گم کرده است و در جست و جوی آن است ۳۵. برای این خصوصیات اخلاقی وی تفسیرهای گوناگون قایل گشتند. این احتمال هم هست که مجاهد سخت تحت تأثیر واقعه کربلا باشد چه او هنگام خروج ابو عبدالله حسینی در مکه از محضر ابن عباس کسب فیض می کرد و از نزدیک در جریان رویدادها بود . در واقعه طف در سال ۶۱هق در چهل سالگی بود و شرکت نکردن وی در این قیام حسینی او را رنج می داد. اگرچه برای گفتار خویش سند تاریخی نداریم ولی تمام حوادث زندگی وی و نصوص تاریخی حکایت دارد که مجاهد سخت با حکومت بنی امیه در ستیز بود مورخان مبارزات او را با امویان ذکر می کنند. سال ها آماج کينه بنی امیه بود و مرارت های بسیاری کشید و به زندان افتاد. طبری و ابن خلدون و سایرین قیام و مبارزات او را در برابر حکام بنی امیه یاد کرده اند . تفصيل آن در کتاب های تاریخ منعکس است. هنگامی که در کوفه اقامت داشت، همراه عبدالرحمن بن محمدبن اشعث بین سال های ۸۰ لغایت ۸۳ هق بر حکومت بنی امیه خروج کرد و پس از کشته شدن عبد الرحمن و متشتت شدن اصحاب وی ،
بينات
قرآن پژوهان) مجاهد با جمعی از شیعیان از کوفه فرار کرد و به مکه مکرمه پناه برد و در آن هنگام عمر بن
عبدالعزيز والی مکه معظمه بود و متعرض آنان نگشت و پس از آن که خالدبن عبدالله قسرى ای والی مکه مکرمه گشت حجاج برای ولید بن عبدالملک خلیفه اموی (خلافت:
۹۶
- ۸۶ هق) نوشت که بعضی از اهل نفاق و شقاق به مکه مکرمه پناه برده اند. از اے امیر المؤمنين اجازه می خواهم که سرنوشت آن ها را به من واگذارد. نیز ولید اموی برای
والی خود خالد در مکه معظمه نوشت که آن ها را بازداشت کند و به عراق به نزد حجاج بن يوسف ثقفی فرستد. خالد مجاهد و سعید بن جبیر و تمامی شیعیان عراقی را بازداشت کرد و به عراق گسیل داشت و حجاج سعید بن جبیر را در سال ۹۴ با ۹۵ هق به شهادت رساند. مجاهد و جمعی از شیعیان را به زندان افکند. مجاهد همچنان در زندان حجاج بن يوسف ثقفی باقی بود تا حجاج در سال ۹۶ ه. ق وفات یافت و مجاهد آزاد گردید ۳۶. سپس مجددا به مکه مکرمه بازگشت و کرسی تدریس علوم و فرهنگ قرآن کریم را به خود اختصاص داد . یگانۂ روزگار خود بود تا سرانجام در مسجدالحرام در حال سجده ندای حق را لبیک گفت . رضوان الله عليه .
شیوه تفسير مجاهد
مجاهد در تفسیر و تاویل آیات دارای سبک خاص و منحصر به فرد است. نیز مؤسس مکتب نوینی در تفسیر قرآن کریم است. کار خویش را در تفسیر خود بیشتر بر چهار اصل پایه گذارده است: سر الع لوم الانسان
۱. قاعدة : القرآن يفسر بعضه بعضا. مثال : هنگام تفسیر آیه ۱۳ سوره مبارکه عنکبوت وليحملن أثقالهم واثقالا مع اثقالهم وليسئلن يوم القيمة عما كانوا يفترونه . به آیه ۲۵ سوره مبارکه نحل تفسیر می کند و می نویسد كقوله : وليحملوا أوزارهم كاملة يوم القيامة ومن أوزار الذين يضلونهم بغير علم ۳۷.
۲. روایات : در تفسیر آیات با استناد به گفتارهای امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب و
اهل بیت و استادش ابن عباس، به شیوه موافق با عقل به تفسیر و تاویل می پردازد.
3. عقل: مجاهد نخستین کس از تابعین و بنیادگذار مکتب نوینی در تفسیر قرآن کریم است. مکتبی که به کلی با تفسیرنويس قرن اول هجری تفاوت دارد. همواره آشکارا باب
بينات
تفسير مجاهد اجتهاد و اعتماد و اتکای بسیار به عقل در فهم خواسته خدا و استنباط معنی و تفسیر آیه را باز || می گذارد و شیوۂ احیای تفکر و انطباق آن با مبانی عقلی در بیان مقصود خویش در تفسیر و | تاویل آیه را پاس می دارد. این پدیده در دهه سوم قرن اول هجری غریب نیست زیرا این ان همان استمرار مکتب امير المؤمنین علی بن ابی طالب است که بنیادگذار مدرسه تفکر و | اجتهاد و تعقل است و پس از شهادت امام در سال ۴۰ هق بر دست فرزندانش از امتداد یافت. در عصر حضرت ابو جعفر محمد باقر (۵۶-۱۱۴ ه ق) و فرزندش را ابو عبدالله جعفر صادق (۸۰-۱۴۸ ه ق) به اوج عالی شکوفایی خود رسید. مجاهد می گفت : افضل العبادة الرأي الحسن ۳۸. و تالیفات هر عصر منعکس کننده جنبش فکری و بازگوکننده مقدار شکوه علمی زمان
خود است. استاد عبدالرحمن طاهر السورتی که در تفسير مجاهد تحقیق بسیار دقیق کرده ، در مقدمه خود بر تفسير مجاهد می نویسد: فمجاهد في آثاره التفسيرية سواء كانت مروية و مسموعة أو لغوية ومعقولة يختارها برأيه وعقله اذ ليس كل مايسمعه يرويه بل نری مجاهدة اكثر التابعين اعمالا لرایه۳۹. نوشته های مجاهد و شيوه او کاملا تازگی دارد. شیوۀ او را در هیچ یک از تفسیرهای قرن اول هجری نمی توان یافت. سبک وی آن را بر دیگر تفاسير ممتاز می کند. در تفسیر آیات میل مفرط به رای خود دارد و از اجتهاد خویش بهره بسیار می گیرد و عقل را اساس کار خود می سازد و اجتهاد وی و قدرت علمی اش او را از این باز می دارد که هر چه از استادان خود شنیده، نقل کند. لذا در بسیاری از موارد با استادش ابن عباس در تفسیر آیه در لفظ و معنی اختلاف دارد. نیز اگر تفسير مجاهد را تفسیری عقلانی بخوانیم سخنی گزاف نگفته ایم عبدالرحمان سورتی در این باره می نویسد: ان تفسير مجاهد مأثور من جهة النقل و معقول من جهة الفكر.
مجاهد هنگام تفسير بعضی از آیات چند تفسیر برای یک آیه یاد می کند. مانند تفسير آیه ۴۱ سوره مبارکه رعد: وانا نأتي الأرض ننقصها من أطرافها . چنین تفسیر می کند : موت اهلها وخرابها في الانفس وفي الثمرات وفي خراب الأرض و موت العلماء ۴۲.
۴. جلوه های ادبی: مجاهد در فنون ادب، در تفسير ابتکاری عجیب از خود نشان داده است. یکی از پایه های بنیادی او پژوهش های ادبی وی در فرهنگ قرآن کریم است. او در فنون ادب و لغت و فصاحت و بلاغت روش نوینی را بنیان گذارده است و
قرآن پژوهان )
مينات
سال چهارم شماره ۱۴ )
مباحثی منحصر به فرد از خود باقی گذاشته و از تکرار مکررات فراوانی که در سایر تفاسیر
ملاحظه می گردد، نشانی به جا نگذاشته است. اهمیت بسیار به مباحث ادبی و لغوی وی می دهد و می گوید: فمن لم يكن عالما بلغات العرب لايحل له التفسير ۴۳. ذوق و سلیقه
بی نظیری در باب توجیه ادبی آیات و تفسیر دشوارترین معضلات و کلمات غريب و الفاظ في غامض نشان داده است که تبحر او را در فنون ادب و لغت می رساند. گفتارهای ادبی وی را ا در هیچ یک از تفسيرها نمی توان یافت. بزرگ ترین نوگرایی در ادبیات قرآن مجید را او
پایه گذاری کرد به گونه ای که هر خواننده ای را سخت تحت تاثیر ابتکار و سلیقه خود می گذارد. مکتب نوینی به شیفتگان تفسير ادبی قرآن کریم تقدیم داشته است که قدرت ادبی و ژرف کاوی او را در لغت و آشنایی با کلام عرب و سبک زبان و اصطلاحات آنان می رساند. استاد عبدالرحمن سورتی در این مورد می نویسد: ان معظم تفسير مجاهد يشتمل على شرح الغريب، وتعبيرات خاصة وحل النكات الصعبة وتوضيح الالفاظ الغامضة وتبين العبارات العويصة او غير المألوفة وفي كثير من آثاره التفسيرية يتجلى لنا مجاهد كأنه لغوي خبير قادر على كلام العرب ولغتهم عارف بأساليب بيانهم وتصريف لسانهم واصطلاحاتهم. ومن الصواب أن يقال : ان مجاهدة كان من رواد اللغويين العرب وتفسيره اول معجم شرح فيه كلمات القرآن غریبه و مشكله على طراز كتب اللغة (المعاجم التي لم تكن مؤلفة في عهده حسب ترتیب حروف الهجاء ۲۲. در تفسیر گفته خدا: وفي بيوت اذن الله ان ترفعه (نور/ ۳۶
/ ۲۴) دو قول است: نخست تعظیم این بیوت. دوم: مجاهد بر این عقیده است : أي تبني. طبری قول مجاهد را ترجیح داده و به آیه ۱۲۷ سوره بقره استشهاد کرده است: وإذ يرفع ابراهيم القواعد من البيت . می نویسد: در اغلب موارد «الرفع في البيوت» به معنای بناست چنان که مجاهد یاد کرده است. هنگام تفسیر آیه ۲۹ سوره مبارکه حج وبالبيت العتيقه مجاهد می نویسد: اعتقه الله عزوجل من الجبابرة أن يدعيه احد منهم ۴. در تفسیر آیه ۳۰ سوره مبارکه حج: ومن يعظم حرمات الله تفسیر می کند: الحرمة مكة والحج والعمرة وما نهى الله عنه من معاصيه؟؟. در تفسیر آیه ۱۹۵ سوره مبارکه بقره: ولاتلقوا بأيديكم إلى التهلكة : ترك النفقة في سبيل الله لأمنعكم النفقة في خيفة العيلة۴. این تفسیر بر چهار قاعده اصلی یاد شده پایه گذاری شده است. نیز مفسر توجه خاصی به شرح الفاظ مشکل و تفسیر عبارات و تعبیر غریب قرآن کریم داشته است. گاهی به
تفسير مجاهد
بينات
سال چهارم شماره ۱۴
اسباب نزول و قصه های متعلق به آیات که سبب نزول آن شده می پردازد و به ندرت به ناسخ | و منسوخ و قراءات و فقه آیه روی می آورد. هنگام تفسیر به شیوه گفتار و حرکات و | اصطلاحات عرب می پردازد. استاد عبدالرحمان سورتی درباره روش مجاهد می نویسد: ان تفسير مجاهد مرآة فقهه ورأيه وفهمه من القرآن على ضوء ماكان معه من معرفة لغة العرب وكلامهم واصطلاحاتهم فهو مفسر مجتهد يراعي مقتضيات عصره ويترك لنا اسوته وهي الاجتهاد في تدبر القرآن لنصيب مرة ونخطي اخرى وكل ذلك لتتقدم النهضة التفسيريه وتشرق الأرض بنور ربها۴.
شایان ذکر است که در تفسير طبری و الدر المنثور، اسرائیلیات و داستان های معروف یهود و نصارا از مجاهد بسیار نقل شده چنان که قبلا یاد کردیم. از عالمان یهود و نصارا پرسش ها می کند. ابن سعد متوفی ۲۳۰ هق در الطبقات الكبرى به سند خود از اعمش می نویسد: قلت للاعمش : مالهم يتقون تفسير مجاهد؟ قال : كانوا يرون أنه يسأل أهل الكتاب ۵۰. این تفسیر قرن به قرن و خلفا عن سلف روایت گشته است. از جمله روایت سمعانی متوفی ۵۶۲ هق از طریق استاد خود ابوعمرو عثمان بلخی به سند متصل به مجاهد فراز آمده است ۵۱.
بر
نسخه های تفسیر مجاهد مسرت کا اعلان عمران و مریلا ایا :
١. نسخه مورخ سال ۵۴۴ ه ق به شماره ۱۰۷۵ ثبت دفتر کتابخانه دار الكتب مصری در هشت جلد. استاد فؤاد سید آن را در فهرست نسخه های خطی مصورضبط کرده است ۵۲. مجلد اول از ابتدای سوره بقره تا آیه ۴۳ سوره نساء ؛ مجلد دوم از آیه ۴۶ سورۂ نساء تا سورۂ انفال ؛ مجلد سوم از سوره توبه تا آیه ۲۴ سورۂ بنی اسرائیل ؛ مجلد چهارم از آیه ۲۵ سورہ بنی اسرائیل تا آیه ۲۵ سوره فرقان ؛ مجلد پنجم از آیه ۲۷ سوره فرقان تا پایان سوره يس ؛ مجلد ششم از سوره صافات تا پایان سوره نجم ؛ مجلد هفتم از سوره قمر تا پایان سوره عم يتساءلون؛ مجلد هشتم از سوره نازعات تا پایان سوره ناس ۵۲. این نسخه به روایت ابو القاسم عبدالرحمن بن احمد بن محمد بن عبيد عمدانی است و سند آن از طريق ابراهیم از آدم از ورقاء از ابی نجیح به مجاهد منتهی می گردد. این مشهورترین طریق روایت تفسیر مجاهد است. آغاز و پایان هر مجلد از نسخه دار الكتب مصری دارای
قرآن پژوهان )
بينات سال چهارم شماره ۱۴ )
لا
یادداشت صورت سماع آن از راه شیخ ابو منصور محمد بن عبدالملک بن حسن بن خیرون از
عمویش ابوالفضل احمد بن حسن بن خیرون از ابو علی حسن بن احمد بن ابراهيم بن و حسن بن محمد بن شاذان از ابو القاسم عبدالرحمن بن حسن. آغاز استماع جزء اول رجب
۵۳۸هق و فراغت از آن در روز سه شنبه ۱۸ ربیع الاول ۵۴۴هق است. این نسخه منتخباتی از تفسير مجاهد است که گرد آورنده اش از نسخه ای که در اختیار داشته تلخیص کرده است. نیز کوشیده از نقل اسرائیلیات و قصه های اهل کتاب (یهود و نصارا) دوری کند. به ندرت خواننده به اسرائیلیات برخورد می کند. این نسخه را انجمن پژوهش های اسلامی پاکستان عکس برداری کرده است . اثر با مقدمه و تحقیق عبدالرحمن طاهر سورتی و با هزینه شيخ خليفة بن حمد آل ثاني أمير دولت قطر در دو مجلد به چاپ رسیده و دیگر باردر بیروت بنگاه المنشورات العلمية آن را به چاپ رسانده است. شایان ذکر است که محقق اختلافات متن تفسير و اضافاتی را که در تفسیر طبری آمده است، در پاورقی
ضبط کرده که خود کار بسیار طاقت فرسا و نافع است.
٢. دو نسخه از تفسير مجاهد نزد مفسر معروف شیخ محمدصالح برغانی حایری متوفی ۱۲۷۱ ه ق بوده که نسخه اول متعلق به قرن هشتم هجری است. در تفسیر بحرالعرفان از آن نقل می کند. نسخه دوم مورخ ۴۹۰ هق بسیار نفیس و منحصر به فرد است که بعد از ۱۲۶۶ ه ق به دست آورده است. بسیاری از تفسیرهای آیات ولایت و فضایل اميرالمؤمنين علي و خاندان عصمت و طهارت را در بردارد. تمامی آن را در تفسیر دیگرش کنز العرفان آورده است. نسخه دوم کامل تر از نسخه اول است. هر دو نسخه از نسخة دار الكتب مصری جامع تر است. و هم اکنون از مخطوطات کتابخانه کاتب این سطور نوه علامه برغانی) در کربلای مقدس در دسترس است. بایسته می دانم نظر اولیای دانشگاه های علوم اسلامی را به این موضوع مهم جلب کنم تا از دانشجویان عزیز دوره های دکترا بخواهند که رساله های پایان تحصیلی خود را اختصاص به گردآوری روایات مجاهد از كتب عامه و به ویژه تفسير طبری، الدرالمنثور، تفسير سفيان الثوری، حلية الاولياء و جز آن سازند. روایات مجاهد در آنها پراکنده است تا تفسير جامع مجاهد در اختیار عشاق فرهنگ علوم قرآن کریم و تفسیر آن است .
دع
تفسير مجاهد
بينات / سال چهارم شماره ۱۴
-
ا
مذهب مجاهد
در پایان بحث از شرح زندگی و روش تفسیری مجاهد به نظر رسید که طرح بحث مذهب مفسر یاد شده به اینکه آیا از اهل سنت بوده است یا تشیع فوایدی را در بردارد، زیرا بین دانشمندان شیعه و سنی نظرهای متفاوتی پیرامون آن ابراز شده است.
از آنجایی که نگارنده با بررسی تفسیر و تاریخ زندگی مجاهد و نیز توجه به دلیل های مختلف، اعتقاد به شیعه بودن مجاهد دارد به نظر رسید که این بحث را طرح و شواهد خودم را درباره آن ابراز کنم، باشد که جامعه دینی و قرآنی از تحقیقات و ابراز نظر اندیشمندان دین شناس و تاریخ دان در این باره بهره مند گردند.
کهن ترین منابع که در اختیار داشتم که تصریح بر تشيع مجاهد داشت، تفسیر
فرات الكوفی تالیف شیخ ابوالقاسم فرات کوفی از مفسران شیعه در عصر غیبت صغری (۲۶۰ تا ۳۲۹هق) و تفسیر قمی تالیف شیخ ابی الحسن علی بن ابراهیم قمی از مفسران نامی امامیه در قرن سوم و مطلع قرن چهارم هجری است . ۵۷ اینان می گویند: مجاهد از ثقات مفسران و محدثان شیعی است. روایات او را نیز که دلالت بر تشیع وی دارد، در تفسیرهای خود نقل کرده اند. سومین منبع کهن که در اختیار دارم که مجاهد را از مفسران شیعه ضبط کرده است، شیخ ابو الرشید عبد الجلیل قزوینی در کتاب خود آنقض است که تالیف آن حدود سال ۵۶۰هق است . و از علمای متأخر که به تشیع مجاهد پی برده است . پیشوای مفسران شیعه شیخ محمد صالح برغانی حایری متوفی ۱۲۷۱ هق که تمامی تفسير مجاهد را در تفسیر خود کنز العرفان آورده است . ۵۹ قسمتی از آن را در تفسیر دیگرش بحرالعرفان نقل کرده است. از معاصران آیت الله خویی در معجم رجال الحديث مجاهد را بدون یاد کردن نام پدرش و کنیه اش و یا هرگونه تعلیق و توضیحی ذکر کرده است و او را از راویان و محدثان شیعه دانسته است .۶۱
جای شگفتی است چه گونه این مفسر بلند آوازه شیعی که روایات و احادیث وی در کتاب های معتبر امامیه مانند کتب اربعه از او نقل گردیده است، از قلم قاضی نورالله شوشتری در مجالس المؤمنین افتاده است. و نیز بر سیدحسن صدر کاظمی نویسنده تاسیس الشيعه لعلوم الاسلام» پوشیده مانده است. همچنین استاد ما آقابزرگ تهرانی در جلد چهارم الذریعه که اختصاص به تفسیرهای شیعی دارد، از تفسیر مجاهد نام نبرده است
اسيا 4 لي
+
ا
قرآن پژوهان) و به پیروی از این دو ، نویسنده اعیان الشیعه به شرح حال مجاهد نپرداخته است. نیز نام وی
و کم تر در منابع شیعه یاد شده است .
دلایل تشيع مجاهد بسیار است که یادکردن اکثر آنها از حوصله این مقاله خارج
ای است . از این رو، به بعضی از آن ها اشاره می کنیم. ۱. پس از رحلت رسول الله در سال یازدهم هجری ابوبکر دستور منع تدوین الا حدیث را صادر کرد و این ممنوعیت تا عصر خلافت عمر بن عبدالعزيز ادامه داشت . پس از
قدرت یافتن عمر بن عبدالعزیز در سال ۹۹ هق ممنوعیت برداشته شد . ذهبی به نقل از حاکم به سند متصل به عایشه نقل می کند که پدرم همواره می گفت: وی پانصد حدیث از رسول الله و تدوین کرده بود که نزد من نگهداری می شد. سپس یک روز آنها را از من طلبيد و آتش خواست و تمام آنها را در آتش سوزاند .۶۲ از این رو، خلیفه اول ، سپس عمر و سایر خلفا منع تدوین حدیث را دنبال کردند. فقط شیعیان بودند که از این فرمان پیروی نکردند و به پیروی از مولای خود امیرالمؤمنین علی و دیگر امامان معصوم به تدوین حدیث می پرداختند. "مجاهد از جمله شیعیان بود که از دستور خلفاء اطاعت نکرد و به تدوین حدیث و تدریس تفسیر پرداخت. ابن ابی ملیکه می گفت: رایت مجاهدأ يسأل ابن عباس عن تفسير القرآن، ومعه الواحه فيقول له ابن عباس : اكتب، حتى سأل عن التفسير كله. ۶۴ و نیز مجاهد به شاگردانش می گفت: لاتكتبوا عني كل ما افتيت وانما يكتب الحديث : تمام سخنان و فتوای مرا یادداشت نکنید فقط حديث را تدوین کنید. و ابویحیی کناسی می گفت : كان مجاهد يصعد بي الى غرفته فيخرج الي كتبه فأنسخ منها: من و مجاهد با یک دیگر به اتاق بالای منزل او می رفتیم و او برایم یادداشت هایش و مؤلفاتش را می آورد و من از روی آن ها استنساخ می کردم. ۶۵
۲. جلوه های ولایت در تفسير مجاهد که شواهد آن در صفحه ۳۵ ذکر گردید.
۱. ابن حجر عسقلانی، تهذيب التهذيب، ۳۹
/
۱۰ ، بیروت، دار الفكر .
۲. یاقوت حموی، معجم الأدباء ، ۷۸
/ ۱۷ ، قاهره، دارالمأمون. 3. على بن ابراهیم قمی، تفسير القمی، ۲/ ۳۵۷، نجف اشرف، ۱۳۸۷ هق.
تفسير مجاهد
ا
ا
ا
بينات سال چهارم شماره ۱۴ )
معما
۴. محمد داودی، طبقات المفسرین، ۳۰۵
/ ۲ -۳۰۶، بیروت، دارالکتب العلميه. ۵. ابن سعد، الطبقات الکبری، ۵/ ۴۶۶-۴۶۷، بیروت دار صادر، ۱۳۷۷ ه ۱۹۵۷م. . حلية الاولياء، ۳/ ۲۷۹-۲۸۰، بیروت، دارالفکر؛ ابن منظور، مختصر تاریخ دمشق.
۸۸
/ ۲۴ ، دمشق، دارالفکر، ۱۴۰۹ ه ۱۹۸۹م. ۷. شمس الدين محمد ذهبی، تذکرة الحفاظ، ۹۲
/ ۱ ، بیروت، دار احیاء التراث العربی . ۸. شمس الدين محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۲/ ۴۵۶، بیروت، موسسة الرسالة ، ۱۴۰۹ه
۱۹۸۱م. 9. این منظور، مختصر تاریخ دمشق، ۸۹
/ ۲۴ ، دمشق، دارالفکر، ۱۴۰۹ ه ۱۹۸۹م.
۱۰. ابوجعفر محمد بن جریر طبری ، تفسير الطبری، هنگام تفسیر آیه ۲۴ سوره النساء. ۱۹. شمس الدين محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۴۴۹
/
۴ ، بیروت مؤسسة الرسالة ، ۱۴۰۱ه
۱۹۸۱م. ۱۲. ابوجعفر محمد بن جریر، تفسير طبری، ۹۱
/
۱ .
۱۳. ابن منظور، مختصر تاریخ دمشق، ۸۷
/
۲۴ ، دمشق دار الفكر، ۱۴۰۹ ه ۱۹۸۹م.
۱۴. عبدالرحمن طهر سورتی، مقدمه تفسير مجاهد، ۴۳
/
۱ ، بیروت، المنشورات العلمية .
۱۵. ابن حجر عسقلانی، تهذيب التهذیب، ۳۹
/
۱۰ ، بیروت دار الفكر ؛ شمس الدين محمد
ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۴۵۰
/ ۴ ، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۱ هس. ۱۹۸۱م.
۱۶. ابن سعد، الطبقات الکبری، ۵/ ۳۶۶-۴۶۷ بيروت دار صادر ۱۳۷۷ ه- ۱۹۵۷م. ۱۷، شمس الدین محمد ذهبي، العبر، ۱/ ۱۲۵، کویت ۱۹۸۴م. ۱۸. شمس الدین محمد ذهبی، تذكرة الحفاظ، ۹۲
/
۱ ، بیروت، دار إحياء التراث العربی .
۱۹. شمس الدين محمد ذهبی، میزان الاعتدال، ۴۳۹
/
۳ -۴۴۰ بیروت، دار الفكر.
۲۰. ابن منظور، مختصر تاریخ دمشق، ۸۷
/ ۲۴ - ۹۰ دمشق، دارالفکر، ۱۴۰۹ه۱۹۸۹م.
۲۱. ابن حجر عسقلانی، تهذيب التهذیب، ۱۰/ ۳۸-۴۰، بیروت، دار الفكر. ۲۲. ابن عماد حنبلی، شذرات الذهب، ۱/ ۱۲۵، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ ه۱۹۸۸م. ۲۳. شمس الدين محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۴۴۹
/
۴ -۴۵۷، بيروت موسسه الرسالة ،
۱۴۰۱ ه. ۱۹۸۱م. ۲۴. فرات کوفی، تفسیر فرات کوفی، ص۴۹، تهران، ۱۴۱۰ه ۱۹۹۰م.
قرآن پژوهان ]
بينات / سال چهارم شماره ۱۴ ]
۲۵. همان، ص ۷۲. ۲۶. همان، ص ۴۷۰؛ علی بن ابراهيم ، تفسیر القمی، قم، ۲/ ۳۵۷، نجف اشرف،
۱۳۸۷ه.ق. ۲۷. فرات کوفی، تفسیر فرات کوفی، ص۴۹۰، تهران، ۱۴۱۰ هے ۱۹۹۰م. ۲۸. همان، ص ۵۶۲. ۲۹. دکتر محمدحسین ذهبی، التفسير والمفسرون، ۰۷
/
۱ ، قاهره، دار الكتب الحديثه ،
۱۳۹۶ ه ۱۹۷۶م. ۳۰. ابو الحجاج مجاهد، تفسير مجاهد، ۷۷
/ ۱ -۷۸، بیروت، المنشورات العلمية .
۳۱. ابونعیم اصفهانی، حلية الاولياء ، ۳/ ۲۸۱، بیروت، دارالفکر. ۳۲. ابو الحجاج مجاهد ، تفسير مجاهد، ۷۰۸
/
۲ ، بیروت، المنشورات العلمية .
۳۳. محمدحسین ذهبی، التفسير والمفسرون، ۱۰۶
/ ۱ ، قاهره، دار الكتب الحديثه ، ۱۳۹۶ ه
بنیاد
۱۹۷۶م.
۳۴. گولدزیهر، ترجمه دکتر عبدالحليم نجار، مذاهب التفسير الاسلامی، ص۱۲۹- ۱۳۰. ۳۵. ابن سعد، الطبقات الکبری، ۵/ ۴۶۶-۴۶۷، بیروت، دار صادر، ۱۳۷۷ ه۱۹۵۷م. ۳۶. ابن خلدون، العبر و ديوان المبتدأ و الخبر، ۶۵
/
۳ ، بیروت، مؤسسه اعلمی، ۱۳۹۱ ه
۱۹۷۱م. ایران ۳۷. ابوالحجاج مجاهد، تفسير مجاهد، ۴۹۴
/ ۲ ، بیروت، المنشورات العلمية .
۳۸. ابن قتيبة، تاویل مختلف الحديث، ص۶۹، بیروت، مكتبة العلمية . 39. تفسير مجاهد، ۱/ ۳۴، بیروت، المنشورات العملية . ۴۰. همان، ۲۵
/ ۱ و ۲۶۰.
۴۱. همان، ۱/ ۲۴. ۴۲. همان، ۳۳۰. ۴۳. سید محمود آلوسی، روح المعانی، ۵
/
۱ ، بیروت، داراحياء التراث العربی .
۴۴. ابوالحجاج مجاهد، تفسير مجاهد، ۲۷
/
۱ ، بیروت، المنشورات العلمية .
۴۵. همان، ۲۸
/
۱ . ۴۶. همان، ۴۲۳
/ ۲ .
تفسير مجاهد
۴۷. همان،
۴۲۴
/ ۲ .
۴۸. همان، ۹۹
/ ۱ .
|
بين- } سال چهارم شماره ۱۴
:
أسير
لا
:
بيع
۴۹. همان، ۱/ ۳۸-۳۷. ۵۰. ابن سعد، الطبقات الکبری، ۴۶۷
/ ۵ ، بیروت، دار صادر، ۱۳۷۷ ه۱۹۵م. ۵۱. عبدالکریم سمعانی، التحبير في المعجم الكبير ، ۱/ ۵۵۶ ، بغداد ، دیوان اوقاف ، ۱۳۹۵ هم
۱۹۷۵م. ۵۲. فؤاد سید، فهرست المخطوطات المصورة، ۳۱
/
۹ -۳۰، قاهره، ۱۹۵۴م.
۵۳. دایرة المعارف تشیع، ۴۷۳
/ ۴ ، تهران، ۱۳۷۳ش. ۵۴. شیخ محمد صالح برغانی حایری، بحرالعرفان، ج ۲ برگ شماره ۳۶۹ به بعد، نسخه خطی
کتابخانه كاتب این سطور، قزوین. ۵۵. مجله بینات، سال دوم، شماره هشتم، ص۱۸۲-۱۸۴. ۵۶. أبو القاسم فرات کوفی، تفسیر فرات کوفی، ص۴۹ به بعد، تهران، ۱۴۱۰ه ۱۹۹۰م. ۵۷. علی بن ابراهیم قمی ، تفسیر قمی، ۲/ ۳۵۷، نجف اشرف ، ۱۳۸۷ ه ق . ۵۸. عبد الجليل قزوینی، نقض، ۲۱۲، تهران انجمن آثار ملی، ۱۳۵۸ ش. ۵۹. مجله بینات، سال دوم ، شماره هشتم، ص۱۸۲-۱۸۴. ۶۰، محمد صالح برغانی حایری، بحرالعرفان، ۲/ برگ شماره ۳۶۹، نسخه خطی کتابخانه
کاتب این سطور در قزوین
علوم انسانی و مالیات در این ۶۱. آیت الله سید ابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۸۷
/
۱۴ - ۱۸۸، بیروت
۱۴۰۹ ه /۱۹۸۹م. ۶۲، شمس الدين محمد ذهبی، تذكرة الحفاظ، ۵
/ ۱ ، داراحیاء التراث العربی، بیروت .
۶۳. مجله حوزه، شماره ۶۶، ص۱۶۲-۱۶۳. ۶۴. سید محمدرضا جلالی، تدوين السنة الشريفة ، ۲۴۷ قم، مرکز نشر سال ۱۴۱۳ه . ۶۵. همان ، ص۲۴۸.
اد