بسم الله الرحمن الرحیم

جلسات تفسیر-بحث تعدد قراءات-سال ۹۵

بسم الله الرحمن الرحیم

تفسیر قرآن کریم 95؛ جلسه­ی پنجم.

تاریخ: 27/07/1395 ش.

زمان جلسه: 00:36:25

موضوع:

ارتباط تکوینی خوابی که در داستان سورۀ یوسف _{علیه‌السلام} دیده شد با عالم

شاگرد: ما کاری به آن قسمت ادامۀ آن روایت نداریم، همین که حضرت فرمودند خداوند متعال، اشیاء را بر هفت چیز جاری فرموده است، سپس هفت آیه قرآن خواندند. ما تا همین جای روایت را کار داریم، به ادامه­اش کاری نداریم. حالا آن مطلبی که به ذهن من می­رسد این است که حضرت با هر آیه­ای، خواستند یک نحوه اجرای اشیاء بر هفت را بیان کنند.

استاد: با هر آیه­ای یا با مجموعش؟

شاگرد: حالا ممکن است هفت تا در بیاید، ممکن هم هست که بعضی از آن­ها تأکید دیگری باشد.

استاد: خُب، حالا بر اساس فرض خودتان بفرمایید. با هر آیه­ای، نحوۀ اجرای اشیاء بر سبعه را بیان بفرمایید.

شاگرد: البته نمی­خواهم تیتر را کامل عرض کنم، ان شاء اللّه شما در وسط بحث، مطلبی که بنده گفتم را تکمیل بفرمایید. ذهن من قسمتی را به عنوان احتمال در نظر می‌گیرد.

استاد: ما اگر فرمایش شما را بفهمیم کلا همان را به هوا می­اندازیم.

شاگرد: به عنوان احتمال عرض می­کنم. مثلاً اولین آیه «خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا»¹. این که خداوند، هفت آسمان را آفریده است، می­شود گفت «سماء» به عنوان یک شئ، در این جا اگر کسی بگوید هفت آسمان، هفت لایه از «سماء» است، نه این‌که هفت تا چیز مجزّا داشته باشیم، حالا اگر این‌گونه باشد. مثلاً در این­جا اشاره شده است به این­که هر چیزی ممکن است هفت لایه داشته باشد؛ در آیۀ دیگر که «لَهَا سَبْعَةُ أَبْوَابٍ»²، جهنّم هفت درب دارد. روایت داریم که «لِكُلِ‏ شَيْ‏ءٍ بَابٌ‏»³. جهنّم یک شئ است، هفت باب دارد. اصلاً شاید اشاره به این مطلب باشد که هر شیئی، مناسب با خود آن شیء، هفت باب می­تواند داشته باشد. حالا عرض می­کنم که در این­ها، اولاً آیا اصلاً چنین استفاده­هایی درست است؟ و سؤال دیگرم در آن دو تا آیه‌ای که می‌فرماید: «سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ وَ أُخَرَ يَابِسَاتٍ»⁴ و «سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ»⁵، فقط یک رؤیا بوده است. این طور نیست که مثل خلقت آسمان، یک مطلب تکوینی خارجی داشته باشد، بلکه صرفاً یک رؤیا بوده است. مثلاً چطور از این­ها، استفاده خاصی بشود؟

استاد: رؤیا إنشاء نبوده است، بلکه رؤیا برای او مکشوف شد، یک مطلبی که در آینده رخ می‌دهد. یعنی یک ارتباطی که در عالم قرار بود باشد. هفت سال با آن وضعیت، هفت سال دیگر با آن وضعیت متفاوت. برای حضرت یوسف _{علی نبیّنا و آله و علیه‌السلام} مکشوف شد نه این که إنشاء کرد.

شاگرد: این مطلب درست است. ولی یک چیزی مکشوف شد که یک واقعۀ خارجی بوده است.

استاد: امّا این واقعه، پشتوانه­ای دارد که ازل و ابد، مبادی و معالیل آن است. یعنی آن قدر چیزها از روز اول دست به دست هم داده بودند که آن شخصی که این روابط را می­دانست، می­گفت مثلاً یک میلیون سال بعد نسبت به این روابط، این­جا هفت سال پربارش و پرنعمت می­شود و هفت سال هم خشک­سالی، به این شکل. نه این­که یک واقعه‌ای را همین­طور منعزل در نظر بگیرید و بگویید حالا این واقعه شد. نه این طور نیست، طبق حساب و کتاب این واقعه رخ داد. مثل علم نجوم، در روایات نجوم در بحار هست، مرحوم سید هم دارند، به نظرم در مکاسب هم بود که اصلاً مبدأ علم نجوم این است که حرکات اجرام سماوی، یک اوضاعی نسبت به یک­دیگر دارند. یعنی طبق این نظمی که دارند می­گردند، یکی دو تا به هم نزدیک هستند، یکی دو تا هم از هم دور هستند و وقتی هم که آن­ها دارد می‌چرخند و اوضاع، لحظه به لحظه نسبت به هم وضع خاصی را تعریف می­کنند، در زمین هم یک واقعه­ای دارد انجام می‌شود. کسی که آن اوضاع را بداند، وقایع زمین را هم با یک­دیگر منطبق کند، می­تواند بگوید خُب، وقتی آن دو ستاره به هم نزدیک شدند، در زمین فلان واقعه رخ می­دهد. از کجا این مطالب را می­گویید؟ از همان مطلبی که در روایت بود، حضرت فرمودند: خدای متعال برای پیامبری در بالای کوهی ابری فرستاد، باران آمد، آبی جمع شد. در آن آبی که در بالای آن کوه برای آن پیامبر جمع شد، با اوضاع آسمان با یک­دیگر، تمام جریانات دنیا تا روز قیامت برای آن پیامبر منطبق شد و از این جا بود که علم نجوم پدید آمد. تعبیراتی هست که انسان خیال می­کند برهان دارد می­گوید، خیال می­کنید خود واقعه دارد برهان می­گوید. آن اوضاع با این جریانات در این آب، برای آن پیامبر، بر هم منطبق شد. روایت مذکور در بحار وجود دارد. شاید مرحوم شیخ در باب نجوم مکاسب هم آورده بودند.

منظور این است که این هفت سالی که او خواب دید، این جور نیست که بگوییم چه ربطی به عالم خارج و تکوین دارد! خیلی ربط دارد.

شاگرد: یک سؤال این است که آیا نمی­شد این هفت سال فراوانی و بعد هفت سال خشک­سالی، هر کدام نه سال بشوند؟

استاد: می­شد یا نمی­شد، این جا دو تا قول حسابی مطرح می­شود. یک عده­ای قائل به نظام ذاتی برای تکوین هستند. آن­ها می­گویند نه نمی­شد. حتی در کتاب عدل الهی بود، ایشان به سعدی مثال می­زدند. ما می­گوییم سعدی یک آدمی بود، الآن می­شد سعدی در قرن چهارده یا پانزده باشد؟ بله می­شد. امّا اگر روی ذاتی به آن نگاه بکنیم و آن را بر اساس نظام ذاتی بدانیم، می‌گوییم که نمی­شد. درست مثل این است که بگوییم آیا می­شود که عدد شش، بین اعداد هفت و هشت باشد یا نمی­شود؟ نظام اعداد، نظام ذاتی است. ممکن است یک کسی بگوید می­شود ما عدد شش را بین اعداد هفت و هشت می آوریم. می­گوییم که شما یک لفظی را دارید می­گویید. نمی­شود عدد شش بین اعداد هفت و هشت بیاید. عدد شش در این رتبه­ای که دارد، یعنی بین اعداد پنج و هفت، پیوند خورده است. این­جا جای عدد شش است. طبق حساب دیگری شاید ممکن باشد. یعنی ما نظام ذاتی به یک صورت منفرد که الآن محقق باشد، نداریم. نظام می­تواند ذاتی باشد، امّا نظام­های ذاتی غیر متفرّد. این احتمال هم در ذهن من وجود دارد که ذاتی را آن­طور در نظر نگیریم.

شاگرد: ذاتی را چطور در نظر می­گیرید؟

استاد: ذاتی است، مثل مجموعه­های اعداد؛ عدد شش به یک نحوی و طبق یک نظامی در این­جا پیوند خورده است. بله، می­توانیم تعریف مجموعه و نظام را طوری قرار دهیم که این عدد جای دیگر قرار بگیرد. حالا فعلاً کاری به آن بحث­ها نداریم.

شاگرد: حضرت که این­جا هفت آیه خواندند، این طور به نظر می­رسد که گویا هفت گونه، اجرای «علی سبعة» است.

استاد: ظاهراً اصل فرمایش ایشان هم همین است که مطلب خوبی هم هست.

شاگرد: یعنی مثلاً یک گونه­اش، سنخِ طِباق بودن است، یک گونه­اش به این نحو است که هفت گاو لاغر، هفت گاو چاق را می­خورند. یک جای آن مثل هفت سنبله­ای است که از هر کدام از این دانه‌ها، صد دانه تولید می­شود، و این انواع و اقسام «اجراء علی سبعة» شاید در ترکیب با یک­دیگر، یک گونه نظام­های پیچیده­تری را خلق بکند که مانعی برای اعداد دیگر نیست که وارد کار بشوند. یعنی ممکن است منافاتی با این قضیه نداشته باشد.

بررسی ارتباط برخی اعداد مطرح شده در آیات و روایات با نفس الامر

استاد: آن روایت کافی هم که حضرت از هفت به توان دو، یعنی چهل و نه شروع کردند، درست است که سبعه، مثانی­اش توانِ هفت بود و عدد چهل و نه در شروعِ کار بود، امّا اگر نگاه کنید بعدش در ده ضرب کردند، یعنی با دو و پنج هم خویشاوندی شروع شد. فرمودند چهل و نه جزء است. خدای متعال هر کدام از این چهل و نه جزء را «عشرة أجزاء»، یعنی پنج و دو وارد کار شدند و عشره شد. آن وقت به‌صورت تکه‌تکه، هر کسی را… و آن شروع این عبارت کافی بود که خیلی عجیب است، واقعاً عجیب است. حضرت فرمودند: «لَوْ عَلِمَ‏ النَّاسُ‏ كَيْفَ‏ ابْتِدَاءُ الْخَلْقِ‏ مَا اخْتَلَفَ‏ اثْنَان‏»⁶، اگر مردم می‌دانستند ابتدای خلق چگونه بوده است، دو نفر با هم اختلاف نمی کردند. راجع به «ما اختلف اثنان» که مراجعه کردم، دیدم شرّاح می­گویند که یعنی مؤمن می­گفت کافر، کافر نیست. منظور این روایت این نیست، توضیح دادند. منظور معلوم است که «ما اختلف اثنان» حساب خاص خودش را دارد و بعد از آن توضیح می­دهند که چرا «ما اختلف اثنان»؟ ابتدای خلق این جوری بود که چهل و نه جزء. حضرت اسم هفت را هم نبردند و فقط از چهل و نه، اسم بردند. چهل و نه عددی است که با هیچ عددی به جز هفت ارتباط ندارد. این مطلب در دلِ چهل و نه نهفته است و کسی که در عالم اعداد این مطالب برایش واضح است، می­داند و تصدیق می­کند که عدد چهل و نه، فقط با عدد یک و با عدد هفت ارتباط دارد و بس و با هیچ‌چیز دیگری ارتباط ندارد. این ویژگی، خصوصیت عدد چهل و نه می­باشد. روایت را بخوانید.

شاگرد: این حدیث در جلد دوم کافی، صفحه چهل و چهار آمده است. «لَوْ عَلِمَ النَّاسُ كَيْفَ خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى هَذَا الْخَلْقَ لَمْ يَلُمْ أَحَدٌ أَحَداً».

استاد: بله، «لَمْ يَلُمْ». چون این هم بود، دو تا عبارت در ذهن من مخلوط شده بود. «ما اختلف اثنان» دارد. «لَمْ يَلُمْ أَحَدٌ أَحَداً». ادامۀ روایت را بخوانید.

شاگرد: «فَقُلْتُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ فَكَيْفَ ذَاكَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَلَقَ أَجْزَاءً بَلَغَ بِهَا تِسْعَةً وَ أَرْبَعِينَ جُزْءاً».

استاد: «خَلَقَ أَجْزَاءً بَلَغَ بِهَا تِسْعَةً وَ أَرْبَعِينَ». بله، منظور من همین قسمت بود. اوّلین بلوغ بدوی، مرحلۀ ابتدایی آن چه است؟ چهل و نه است با این خصوصیّات. بعد حضرت ادامه می‌دهند که دوباره هر کدام را ده جزء، که عشرة اجزاء به‌دنبال آن می‌آید.

شاگرد: آن برداشتی را که عرض کردم درست است؟ یعنی چه؟

استاد: تا جایی که به ذهن من می­آید، این فکرها فکرهایی است که بهره وافری از نفس الأمر دارد. یعنی آدم هر مقدار فکر می­کند می­بیند ولو مربوط به این روایت باشد یا نباشد، خودش فی حدّ نفسه درست است. نظیر بحث هفتِ وصفی که دیروز عرض کردم، بعد از آن، آیه­ اش هم یادم آمد. این‌که گفتم دو تا آیه بود.

اول آمد «فی ضلال مبین» که گفتم. بعد با خودم گفتم که خود این مطلب چگونه است؟ مصحف شریف را که باز کردم این آیه آمد: «فَلَمَّا رَأَيْنَهُ أَكْبَرْنَهُ وَقَطَّعْنَ أَيْدِيَهُنَّ»⁷، همین‌گونه هم بود. بعضی از اوقات این اتفاقات چقدر عجیب است!! برای مثل من که ماجرا، همین­طور شگفت‌آور بود، «قطّعن ایدیهن» بود. یعنی آن قدر مطلب هفتِ وصفی مهم است و آن­طوری که هفتِ وصفی در کل نظام اعداد سرایت دارد و خود نمایی که در مبناهای مختلف دارد و در نظام تکوین با مبانی مختلف دارد، این خیلی عجیب بود. یعنی یک گونه آن بود و البته به‌گونه‌ای بود که با عبارت «فردٌ اصطَفَی الوَتر»⁸ هم سازگار بود که خداوند تنهاست. ولی خُب، فی حدّ نفسه درست بود. آن مطلب مثل فرمایش شماست که به نظرم فی حدّ نفسه مطلب درستی است. اگر هم درست فهمیده باشم، مقصود شما هم این است. بنا بر مقتبس از روایت و استیناس به فرمایش حضرت در هفت آیه، می­خواهند بفرمایند «فَأَجْرَى جَمِيعَ‏ الْأَشْيَاءِ عَلَى‏ سَبْعَة»⁹، خودِ «اَجْرَى» آن هفت گونه است. نه «أجری و علی سبعة». «أجری سبعاً علی سبعٍ». هم «أجری علی سبعٍ» و هم «أجری سبعاً علی سبعٍ» که منافاتی هم با هم ندارند. شما تأکید کردید بر روی این که خودِ جَرَیان، بر هفت گونه است. چگونه؟ نگاه کنید تکوین را. هر چیزی را نگاه می­کنید شئونات دارد، شئونات طولی، عرضی، تزاحمی، تقابلی. مثلاً وقتی در وجود یک شخص دو چیز است که مقابل هم هستند، خیلی فرق دارد با دو چیزی که مقابل نیستند و مقارن هستند یا قرینۀ یک­دیگر هستند. در همین بدن انسان، خدای متعال چقدر شئونات قرار داده است که این شئونات، طولی هستند، عرضی هستند، مقابل هستند، مقارن هستند، هماهنگ هستند، ضدّ هم هستند و خلاصه دستگاهی است. هر ذرّه­ای که کاری انجام می­دهند، یک شأن خاصی دارند. لذا حضرت می­فرمایند مثلاً بدن انسان را در نظر بگیرید، هفت گونه تشئّن دارد. همین مطلب مقصود شماست؟

شاگرد: سؤالم این بود که از هر کدام، لاأقل به عنوان احتمال چه استفاده­ای می­شود کرد و فعلاً نمی‌خواهیم نسبتی را بدهیم.

استاد: احتمالات، اگر نظیرش به طور واضح نزد همۀ عقلای عالم در تکوین نشان بدهید، همه هم بپذیرند، این می­شود مطلبی که فی حدّ نفسه درست است. امّا آیا روایت هم مقصود امام هست یا نیست، این گام بعدی است. در گام اول، شما یک احتمالی را مطرح می­کنید، بعد بگویید آیا در تکوین این طور هست یا نیست؟ یعنی ما تَشَئّنی به این نحو داریم یا نه؟ تشئّنی که ابتدا برای «طباقاً» فرمودید، خیلی خوب است. اصلاً خود طباقاً یعنی لایه­ها، «لَتَرکَبُنّ طَبَقاً عن طبَق». همان طوری که در آن روایتِ «وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْحُبُكِ»¹⁰، امام رضا _{علیه السلام} با دستان مبارک خودشان نشان دادند که هر کدام، بالای دیگری طبقه است که به معنای لایه به کار می­رود.

شاگرد: اگر در همین قسمت قرآن را به جای آن بگذاریم، بطون قرآن می شود؟ اگر لایه لایه در نظر گرفته شود و در قرآن تطبیق بکنیم، مثلاً هفت بطنِ قرآن می شود؟

استاد: منظور شما یعنی خود آیۀ طباق؟ یعنی خود آیۀ طباق را می‌فرمایید؟

شاگرد: این نکته­ای که از این آیه فهمیدیم، این نحوۀ اجرای بر سبعی که گفتیم را درباره قرآن پیاده کنیم و بگوییم قرآن هم یک شئ می­باشد، این­که اجرای هفت در این شئ به چه نحوه باشد را عرض می‌کنم.

شاگرد 2: بگوییم که مثلاً چند گونه می‌شود «علی سبعة أحرف»؟

استاد: و در خود قرآن کریم؟

شاگرد: آن چیزی که نظیر این «خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا»¹¹ باشد، عرضم این است که آیا می‌شود که بگوییم بطون هفت گانۀ قرآن است؟

استاد: بطون طولی که بله. اصلاً بطون طولی همین­طور است. من الآن نسبت به بطون طولی، فرض دیگری غیر از این طباق در ذهنم نیست. طباق یعنی لایه­های تو در تو و بطون هم به این معناست که «و لکلّ بطنٍ بطنٌ الی سبعین بطن» یا «سبعة أبطنٌ» که همین‌طور می‌شود. بطن تو در تو یعنی لایه لایه. بله، بطون عرضی، شئونات عرضیه می‌شود. یک بطن، سه تا بطن دارد، امّا در عرض هم هستند. آن مطلب دیگر ارتباطی به طباقاً ندارد.

شاگرد: مثل «سبع سماوات» می­شود.

استاد: خود سبع سماوات هم همان است. «وَلَقَدْ خَلَقْنَا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرَائِقَ»¹²، «مَا لَكُمْ لَا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقَارًا، وَقَدْ خَلَقَكُمْ أَطْوَارًا»¹³، یکی هم «أَلَمْ تَرَوْا كَيْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا»¹⁴، «لَتَرْكَبُنَّ طَبَقًا عَنْ طَبَقٍ»¹⁵؛ این که این­ها چطور معنی می­شود، بحث آن در جای خودش باید مطرح شود. در هر حال، این چنین فکر کردن در حدّ فکر و پی­جویی واقعِ مطلب و به عنوان صرف احتمال که ذهن به این­ها فکر بکند، مانعی ندارد. به خیال من خیلی هم خوب است. اصلاً نمی­شود بدون این­ها کار را پیش برد. واقعاً ائمه _{علیهم السلام} عباراتی دارند که در اوج است. امّا روایاتی وجود دارد از آخرین امامِ در زمان حضور، حضرت امام عسکری _{سلام الله علیه} است که مردم در محضر ایشان بودند، بعداً که زمان غیبت حضرت _{بقیة الله عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف} شروع می­شود روایاتی از امام عسکری _{علیه‌السلام} وارد شده است، کأنّه در این فضا یک چیزِ کوچکی است امّا برای دهرِ غیبتِ کبری است. اصلاً می‌بینید که در فرمایشات امام عسکری _{سلام الله علیه} نسبت به روایات دیگر یک امتیازی است. بنده گفتم همۀ روایات معصومین _{علیهم‌السلام} عالی و در اوج هستند، امّا یک مطالبی در کلام امام حسن عکسری _{علیه‌السلام} هست که روایات ایشان را از سایر روایات متمایز می‌کند. مثلاً این روایت که همه شما شنیده­اید، امام عسکری _{سلام الله علیه} فرمودند: «لَيْسَ‏ الْعِبَادَةُ كَثْرَةَ الصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ‏ إِنَّمَا الْعِبَادَةُ التَّفَكُّرُ فِي‏ أَمْرِ اللَّهِ‏ عَزَّ وَ جَلَ‏»¹⁶. روایت معروفی است. «إِنَّمَا الْعِبَادَةُ التَّفَكُّرُ فِي‏ أَمْرِ اللَّهِ‏ عَزَّ وَ جَلَ». حضرت فرموده­اند «فی أمر الله» نه «فی الله». «التَّفَكُّرُ فِي‏ أَمْرِ اللَّهِ‏». این روایت خیلی مطلب دارد. برای شروع غیبت کبری، یک عبارت بگذارند برای کسانی که امامت را می­فهمند، حجت خدا را می­شناسند، آخرین امام این مطلب را برای شیعیان و موالیان باقی بگذارند. می‌فرمایند: اگر می‌خواهید بدانید، «إِنَّمَا الْعِبَادَةُ التَّفَكُّرُ فِي‏ أَمْرِ اللَّهِ‏». آیا مقصود از «التَّفَكُّرُ فِي‏ أَمْرِ اللَّهِ» این است که مثلاً دو را با دو جمع بزند، بگوید چهار، فردا هم همین کار را بکند! معلوم است که «التَّفَكُّرُ فِي‏ أَمْرِ اللَّهِ» به صورت پلّه­ای می­باشد. دربارۀ هرچه فکر می­کند، آن چه که به نفس الأمر رسید، برای درجات بعدی پایه قرار می‌گیرد، نه این که به همان فکر دیروز برگردد. «التَّفَكُّرُ فِي‏ أَمْرِ اللَّهِ» او را بالا می­برد. هرچه هم بالاتر می­رود، شدتش بیشتر می­شود. تصاعد هندسی است در شئونات باز شده برای متفکر. مطالبی که متفکر یاد می­گیرد این طوری است.

مقامات شیعیان در کلام امام حسن عسکری علیه‌السلام

در همین بحث خودمان روایت دیگری بود راجع به حروف که یادداشت کرده بودم تا بگویم، امّا برای این­که [سر بحث قبل متوقف نشویم و] بحث عوض شود، نگفتم. بناء داشتم که روز اول بگویم؛ مرحوم شهید و دیگران این مطلب را دارند که به خط امام عسکری _{صلوات الله علیه} بوده است که در روایت مورد نظر به مقامات خودشان اشاره می­کنند سپس به مقامات شیعیان­شان اشاره می­کنند. حضرت _{علیه‌السلام} می‌فرمایند: «وَ شِيعَتُنَا الْفِئَةُ النَّاجِيَةُ وَ الْفِرْقَةُ الزَّاكِيَةُ وَ صَارُوا لَنَا رِدْءاً وَ صَوْناً وَ عَلَى الظَّلَمَةِ أَلْباً وَ عَوْناً وَ سَيَنْفَجِرُ لَهُمْ‏ يَنَابِيعُ الْحَيَوَانِ بَعْدَ لَظَى النِّيرَانِ لِتَمَامِ آلِ حم وَ طه وَ الطَّوَاسِينِ مِنَ السِّنِينَ»¹⁷. البته من تمام نسخۀ این روایت را جمع کرده‌ام. روایت مذکور نسخه­های متعدّد و مختلفی دارد. ولی اصل این نوشته و مطلب وجود دارد که به خط امام _{علیه‌السلام} در کتاب الدرّة الباهرة شهید اول موجود است و در چند کتاب دیگر هم وارد شده است، مثلا در کتاب حسن بن سلیمان هم موجود است. زمانی که من به ‌دنبال این روایت می‌گشتم، آن را با کمی اختلاف نسخه، در پنج یا شش منبع مختلف پیدا کردم که تمام نسخه‌ها را یادداشت کرده‌ام. منظور این است که حضرت _{علیه‌السلام} چه کار می­کنند؟ این تعبیر خیلی مهم است. حروف مقطعه را با ینابیع الحیوانی که برای شیعیان­شان ظهور می­کند، مرتبط می­کنند! خیلی مطلب مهمّی است! یعنی این روایت واقعاً از آن روایاتی است که از آخرین امام [دوره حضور] است، به عنوان یک خورشید در کلّ غیبت کبری که دارند این مطلب را به شیعیان می‌گویند.

شاگرد: توضیح روایت را بفرمایید.

استاد: من توضیح آن را نمی­دانم، دیروز هم عرض کردم. ولی این اندازه­اش را می­توانم عرض کنم که حضرت _{علیه‌السلام} بین حروف مقطعه با ظهور «يَنَابِيعُ الْحَيَوَانِ لشِيعَتُنَا بَعْدَ لَظَى النِّيرَانِ» ارتباط برقرار کردند. اول باید یک «لَظَى النِّيرَانِ» باشد، بعد از آن این‌ها جمع می­شوند. من در همین اندازه می‌فهمم و بیش از این را نمی‌دانم.

شاگرد: در آن نسخه­ای از روایت که در کتاب الدرة الباهرة آمده است، حروف مقطّعه ذکر نشده است.

استاد: بله؛ در یکی از این نسخه­ها اصلاً این قسمت حروف مقطّعه، از روایت حذف شده است.

شاگرد 2: در بحارالانوار، قسمت حروف مقطّعه را هم آورده است.

استاد: در سه جای بحار آمده است. جلد پنجاه و دو، بیست و شش و هفتاد و پنج. در سه جای آن آمده است و نسخه‌های آن وجود دارد. چون از سه جا نقل کرده‌اند؛

وصول به خدای متعال تنها با امتطای لیل

یک مورد دیگر هم روایتی است که حاجی آقا به پیشانی امثال من نگاه می‌کردند و دیگر اصلاً نمی گفتند. ولی فقط می­فرمودند که یک روایتی از امام عسکری _{سلام الله علیه} وجود دارد که عجیب است. فقط باید عمل کنند و ببینند. هر کسی هم می­پرسید که چه روایتی است، نمی­گفتند چه روایتی است. می­گفتند هر کسی باید خودش پیدا کند. بعد یک شخصی آمد و گفت این روایت منظور شماست؟ سرشان را فقط پایین آوردند، حتی روایت را هم ذکر نکردند. بعد از این که آن شخص روایت را پیدا کرده بود، گفتند: بله؛ منظور من همان روایت بود. این روایت هم در بحار هست که حضرت _{علیه‌السلام} می‌فرمایند: «إِنَ‏ الْوُصُولَ‏ إِلَى‏ اللَّهِ‏ عَزَّ وَ جَلَ‏ سَفَرٌ لَا يُدْرَكُ‏ إِلَّا بِامْتِطَاء اللَّيْلِ‏»¹⁸. این روایت هم از آن روایاتی است که از امام عسکری _{سلام الله علیه} نقل شده است. حالا من الآن این سه تا روایت را یادم آمد. حالا شما هم یک پیگیری بکنید.

شاگرد: مقصود از «امتطاء اللیل» نماز شب است یا مطلب دیگری است؟

استاد: حالا دیگر تعبیر امام _{علیه السلام} است. نماز شب [قطعاً] هست. اما این که چیز دیگری نیست را نمی­توان گفت.

شاگرد: چون برخی از افراد این روایت را به نماز شب ترجمه می­کنند، به گمانم غلط باشد.

استاد: در هر حال، مطلب این است که باید شب را مطیّة قرار بدهد. تا شب مطیّة­اش نشود، [کار درست] نمی­شود. شب باید مطیّه­اش باشد، کما این­که حضرت _{علیه‌السلام} می‌فرمایند تا «لَظَى النِّيرَانِ» نباشد، نمی‌شود. اوّل «بَعْدَ لَظَى النِّيرَانِ»، آن وقت «سَيَنْفَجِرُ لَهُمْ‏ يَنَابِيعُ الْحَيَوَانِ».

نامۀ امام حسن عسکری علیه‌السلام برای شیعیان و موالیان برای دوران غیبت

منظورم این است که این روایات، روایات عجیبی است، آن هم از آخرین امامی که می خواهند یک مطالب مختصری را به عنوان تحفه برای کسانی که اهل هستند، در زمان غیبت کبری باقی بگذارند. ما که این روایات را با همین لفظ­شان می‌شنویم، می‌فهمیم که خیلی عجیب است؛ من به روایات بسیاری برخورد کرده­ام که تا به حال هیچ مطلبی از آن را نفهمیده­ام! ولی همین مقدار آدم می­فهمد که این روایت خیلی مطلب دارد و این شناخت و بینش این چنینی نسبت به روایت، غیر از این است که انسان بگوید باید روایت فهمید که چه است. نه، گاهی می‌شود که انسان نمی فهمد که روایت چه می‌خواهد بگوید، امّا تا این اندازه می‌فهمد که این روایت خیلی مطلب دارد؛ یک روایتی را مرحوم سید بن طاووس از کتاب الرسائل کلینی آورده­اند. مرحوم کلینی یک کتاب با نام الرسائل. واقعاً عجیب است که این کتاب در دست‌ها نباشد. حیف نیست! نامه­های معصومین _{علیهم‌السلام} را شخصی مثل کلینی بنویسند، آن وقت در دست سید بن طاووس بوده است. اثری از آثارش نیست، حتی روایات آن در کتاب‌های دیگر نیست. دو روایت از کتاب مذکور را سید بن طاووس در کتاب کشف المَحَجّة لثمرة المهجة می­آورند. من این کتاب را داشتم. آخر کتاب هم هست. نگاه کنید ببینید این روایت چه دستگاهی دارد! «کتبَ الی بعض أکابر أصحابه».

شاگرد: ببخشید قبل این که این روایت را بفرمایید، امکان دارد روایت قبلی را تا آخرش توضیح بفرمایید؟ «إِنَّ اَلْوُصُولَ إِلَى اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَفَرٌ - لاَ يُدْرَكُ إِلاَّ بِامْتِطَاء اَللَّيْلِ مَنْ لَمْ يُحْسِنْ أَنْ يَمْنَعَ لَمْ يُحْسِنْ أَنْ يُعْطِيَ».

استاد: نه، آن مطلب دیگر تمام شد. «مَنْ لَمْ يُحْسِنْ» کلمات قصار است که با هم جمع کرده‌اند، آن تکۀ بعدی «مَنْ لَمْ يُحْسِنْ» مطلب بعدی است و مطلب قبلی تمام شد. از «مَنْ لَمْ يُحْسِنْ» تا انتهاء بخوانید.

شاگرد: «مَنْ لَمْ يُحْسِنْ أَنْ يَمْنَعَ لَمْ يُحْسِنْ أَنْ يُعْطِيَ».

استاد: یعنی آن کسی می­تواند به‌خوبی اعطاء بکند که بلد باشد سر جایش اعطاء نکند. «مَنْ لَمْ يُحْسِنْ أَنْ يَمْنَعَ لَمْ يُحْسِنْ أَنْ يُعْطِيَ»؛ ببینید چه مضامینی!

شاگرد: داشتید آن دو روایت را می‌فرمودید. «کتب الی بعض اکابر اصحابه».

استاد: من دیگر یادم نیست، من فقط به مطلب اشاره می­کنم، پیگیری و دستیابی به مطالب بر عهده خودتان است. آخر کتاب کشف المحجة دو روایت از الرسائل کلینی آمده است. یکی از دو مورد، در مورد علائم ظهور است که خیلی مفصّل است.

شاگرد: کتاب الرسائل کلینی را از کجا می­توانیم پیدا کنیم؟

استاد: متأسفانه این کتاب دیگر در دست­ها نیست. ابتدای یکی از آن دو روایت این است که «کتب الی بعض اکابر اصحابه» و با یک چنین کلماتی شروع می‌شود. سپس حضرت راجع به روح الإیمان توضیح می­دهند که روح الایمان چطور است و رابطه­اش با افراد چطور است که البته قبلاً این روایت را از حفظ می‌خواندم، امّا الآن عبارتش یادم نمی­آید. در هر حال، کلّیِّ مطلب تا این اندازه که در یادم مانده است همین است.

شاگرد: «كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ يَكْتُبُ بِهَذِهِ‏ الْخُطْبَةِ إِلَى بعض‏ أَكَابِرِ أَصْحَابِهِ‏، وَ فِيهَا كَلَامٌ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ. بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏، إِلَى الْمُقَرَّبِينَ فِي الْأَظِلَّةِ»¹⁹.

استاد: ببینید! نامه نوشته اند، «إِلَى الْمُقَرَّبِينَ فِي الْأَظِلَّةِ»²⁰.

شاگرد: «الْمُمْتَحَنِينَ بِالْبَلِيَّةِ، الْمُسَارِعِينَ فِي الطَّاعَةِ، ِ المُسْتَيقِنِينَ‏ بِي‏ الْكَرَّةِ، تَحِيَّةٌ مِنَّا إِلَيْكُمْ، سَلَامٌ عَلَيْكُمْ»²¹.

استاد: ببینید، به تمام شیعیان و موالیان که این مطلب بعداً به دستشان می‌رسد سلام کرده­اند.

شاگرد: «أَمَّا بَعْدُ: فَإِنَّ نُورَ الْبَصِيرَةِ رُوحُ الْحَيَاةِ الَّذِي لَا يَنْفَعُ إِيمَانٌ إِلَّا بِهِ مَعَ اتِّبَاعِ‏ كَلِمَةِ اللَّهِ وَ التَّصْدِيقِ بِهَا، فَالْكَلِمَةُ مِنَ الرُّوحِ، وَ الرُّوحُ مِنَ النُّورِ، وَ النُّورُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ‏، فَبِأَيْدِيكُمْ سَبَبٌ وَصَلَ إِلَيْكُمْ مِنَّا نِعْمَةٌ مِنَ اللَّهِ لَا تَعْقِلُونَ‏ شُكْرَهَا، خَصَّكُمْ بِهَا وَ اسْتَخْلَصَكُمْ لَهَا وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما يَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُون‏. إنَّ اللَّهَ عَهِدَ عَهْداً أنْ لنْ يَحِلَّ عَقْدَهُ أحَدٌ سِواهُ‏»²².

استاد: پس عبارت «روح الایمان» نیامده بود.

شاگرد: «نور البصیرة» بود.

شاگرد 2: این عبارت را داشت «فَإِنَّ نُورَ الْبَصِيرَةِ رُوحُ الْحَيَاةِ».

استاد: بله، «فَإِنَّ نُورَ الْبَصِيرَةِ رُوحُ الْحَيَاةِ». شاید یک اختلاف نسخه­ای را هم من در قبلاً در یک کتابی پیدا کرده بودم. شاید مرحوم مجلسی هم این روایت را یک جایی از بحار آورده­اند. مرحوم مجلسی این روایت را یا در کتاب فِتَن آورده‌اند یا کتاب در کتاب علائم ظهور. مرحوم مجلسی شاید در بحارالانوار هم آورده‌اند.

علی أیّ حال، منظور این است که بعضی از روایات این‌گونه است که انسان می­فهمد که مفاد روایت خیلی در مراتب بالایی قرار دارد، امّا این که دیگر چه می­خواهند بگویند برای اهلش می‌باشد.

شاگرد: ببخشید حالا آیۀ دوم چطور؟ «لَهَا سَبْعَةُ أَبْوَابٍ لِكُلِّ بَابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ»²³.

استاد: «سَبْعَةُ أَبْوَابٍ لِكُلِّ بَابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ». جهنم هفت تا درب دارد که هر بابی از آن­ها یک جزءِ تقسیم شده­ای دارد. این ترجمه آیه است. (خندۀ حضار). یک نحو مثانی هم در آیه هست. «سَبْعَةُ أَبْوَابٍ لِكُلِّ جُزْءٌ مَقْسُومٌ»، هر جزئی به ازای باب. این­گونه هم [بحث] مثانی در آیه هست، معلوم است. «لِكُلِّ بَابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ» می­شود «سبعة أجزاء» در قبال «سبعة أبواب».

شاگرد: هفت جزء برای جهنم است؟ جهنم هفت جزء شد یا باب جهنم هفت جزء شد؟

استاد: خیر؛ «مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ». جزء مقسوم برای جهنمی­هاست. صاحب جهنم، أصحاب النار، آن است که هفت جزء دارد. از ظاهر کلام این­گونه به ذهن می­آید، ولی جهنم هفت باب دارد، درب­ها برای جهنم است، جزء­ها برای کسی است که جهنمی است.

شاگرد: خُب، از دومی استفاده فرمودید، از اوّلی چطور؟

استاد: تعبیر عجیبی که حضرت فرمودند: «يَهْلِكُ‏ عِنْدَ كُلِ‏ بَابٍ‏ جُزْءٌ وَ عِنْدَ الْوَلَايَةِ كُلُّ بَابٍ»²⁴. این باب یعنی چه؟ تعبیر شما حرف خوبی بود که هر چیزی می­تواند متناسب با خودش هفت تا باب داشته باشد. یعنی تشئّن ابوابی. مطلب مذکور مطلب خوبی است که انسان به‌دنبال آن بگردد که خدای متعال در تکوین، تشئّن ابوابی در اشیاء قرار داده است.

شاگرد: این جا سؤالی مطرح می­شود که باب هر شئ یعنی چه؟

استاد: باب چند کارایی دارد. یک کاربرد آن برای ورود به یک فضاست. یک کاربرد دیگر آن برای خروج از آن فضاست. یک کاربرد دیگر آن برای ارتباط است. معنای آن ورود و خروج و ارتباط است. خود کلمۀ «باب» هم، ­چون این لغت، برای زبان عربی است، از حیث معانی حروفش خیلی…، مثل واو است. واو اسم یک حرف است. شما به باء، باء می‌گویید و باب نمی‌گویید. ولی خُب، باب، کلمه‌ای است که خیلی با باء جوش خورده است، کأنّه هیچ چیزی نیست جز خود ب. «باب». نظیر این­ها در کلمات عرب وجود دارد. باء اسم حرف است ولی باب اسم حرف ب نیست، ولی این نقش را ایفاء می‌کند که باب دو تا ب هست. وسط آن هم واو قرار دارد و «بَوَبَ» است. این چیزی که بیان شد کلّیِّ مطلب بود.

شاگرد: ببخشید «عَلَيْهَا تِسْعَةَ عَشَرَ»²⁵، توجیه آن چه می­شود؟

استاد: آن­ها هم اصحاب النار هستند. «وَمَا جَعَلْنَا أَصْحَابَ النَّارِ إِلَّا مَلَائِكَةً»²⁶، آن­ها اصحاب ناری هستند که ملائکه­ هستند، نه این­که اصحاب ناری که «هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ»²⁷ هستند. این­جا اصحاب الناری هستند که «وَمَا جَعَلْنَا أَصْحَابَ النَّارِ إِلَّا مَلَائِكَةً».

شاگرد: یا «وَمَا جَعَلْنَا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا لِيَسْتَيْقِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ»²⁸

استاد: بله، این نوزده، فتنه است برای «کفروا» که کفّار استفاده ... می‌کنند. مثلاً الآن یکی از فتنه­هایش این است که بهائی­ها، همۀ دیانت­شان را با عدد نوزده قرار بدهند. عدد نوزده، فتنه است برای عدّه­ای از این­ها.

شاگرد: صهیونیست­ها هم این­طور هستند.

استاد: آن­ها هم با عدد نوزده کار می‌کنند؟

شاگرد: می­گویند یک نفر در مصر روی نوزده کار کرده بود، او را کشتند!

استاد: بهائی­ها که با صهیونیست­ها پیوند خورده­اند. امّا این که آن فتنه، معنای دیگری هم دارد. آن روایت خیلی جالب است، در تفسیر برهان نگاه کنید. حضرت فرمودند: «يَوْمَ هُمْ عَلَى النَّارِ يُفْتَنُونَ»²⁹. روزی می‌آید که در آتش «يُفْتَنُونَ». حضرت فرمودند: «يُكْسَرُونَ فِي اَلْكَرَّةِ كَمَا يُكْسَرُ اَلذَّهَبُ، حَتَّى يَرْجِعَ كُلُّ شَيْءٍ إِلَى شِبْهِهِ»³⁰، «ثُمَ‏ يُخَلَّصُونَ‏ كَمَا يُخَلَّصُ‏ الذَّهَبُ»³¹. خیلی این روایت قشنگ است که برای معنای «فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا» گفته شده است.

معنای مثانی

شاگرد: «كِتَابًا مُتَشَابِهًا مَثَانِيَ»³² یعنی آیات به‌طور تکوینی دو به دو با هم جفت هستند؟ یعنی می­فرمایید به مانند همان «وَ خَلَقْنَاكُمْ أَزْوَاجًا»³³ هست؟

استاد: دیروز که بحث «مثانی» را گفتیم، شما تشریف داشتید؟

شاگرد: خیر.

استاد: «مثانی» به معنای مکرّر می­آید، امّا اصل معنای لغوی­اش که از العین اشاره کردم به معنای چیزی است که آن را تا کنید و آن را لایه‌ای بکنید. به چنین حالتی مثنات می‌گویند به ‌معنای لایه. مثانی یعنی لایه­ها. لایه­ها خیلی فرق دارد، لذا گفتم ذو شئون بودن، بیشتر به مثانی می­آید تا مکرّر بودن. ولی آن هم درست است که مثانی به معنای مکرّر باشد.

بررسی هشت درب داشتن بهشت

شاگرد2: در این نظام سبعة که فرمودید عوالم هستی بالاخره این­گونه آفریده شده است، چرا «ثمانیة أبواب»³⁴ برای بهشت قرار داده شده است، نه سبعة؟

استاد: در قرآن تصریح به «ثمانیة أبواب» نیست، واوی دارد که می­گویند آن، واوِ ثمانیة است، در روایات آمده است که می فرماید «حَتَّىٰ إِذَا جَاءُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا»³⁵. دربارۀ اهل نار داریم که «حَتَّىٰ إِذَا جَاءُوهَا فُتِحَتْ أَبْوَابُهَا»³⁶. هفت تا درب برای جهنم. به سراغ جهنم می­آیند که می آیند هفت تا درب باز می­شود. امّا آیه برای بهشتی­ها این‌گونه آمده است که «حَتَّىٰ إِذَا جَاءُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا». به این واو، واو ثمانیه می‌گویند. می­گویند این واو یعنی برای بهشت هشت درب است، ولی در قرآن این مطلب وجود ندارد که بهشت هشت تا درب دارد.

شاگرد 2: بحث واو ثمانیه را از آیۀ بیست و دوم سورۀ مبارکۀ کهف که مربوط به تعداد ایشان است می­گویند: «وَيَقُولُونَ سَبْعَةٌ وَثَامِنُهُمْ كَلْبُهُمْ»³⁷.

استاد: بله؛ «سَبْعَةٌ وَثَامِنُهُمْ كَلْبُهُمْ»؛ آن وقت این مطلب در روایات آمده است که بهشت، هشت تا درب دارد. حالا چرا این جوری است؟ شاید مسیری باشد که مومنان هم از هفت درب جهنم باید عبور کنند و وارد بهشت بشوند. امّا درب هشتم یک چیز اختصاصی خود بهشت است که بعد از خروج از هفت درب جهنم و خروج از جهنّم به آن می­رسند که آن درب هشتم، اختصاصی بهشت است. حالا مطلب دیگری نمی­دانم جز همین مقداری که بیان شد. چون رتبۀ بهشت در بالای عالم است و رتبۀ بالاتری است، حال آن، حالِ ورودی اختصاصی است که یعنی یک دربی است که حتماً لازم نیست از جهنم رد شوید تا بعد از عبور از جهنم به آن درب وارد شوید. در بعضی روایات کافی هم آمده است.

و الحمد للّه ربّ العالمین و صلّی اللّه علی محمد و آله الطیبین الطاهرین.

کلید واژگان:

نفس الامر، ابواب بهشت، ابواب جهنم، إمتطاء اللیل، مثانی، رسائل کلینی، مقامات شیعیان.