بسم الله الرحمن الرحیم
تفسیر، جلسه 15، 23/06/1390
بسم الله الرحمن الرحیم
شاگرد: کیفیت احاطه ی عالم مثال منفصل به این عالم چگونه است؟
استاد: برای این احاطه مثال های جورواجور زده اند. مثال زده اند به احاطه ی بدن مثالی به بدن عنصری. علی ایّ حال عالمی است که حالت احاطه باطنی دارد. سپس مثال زده اند به احاطه بدن مثالی به بدن عنصری. این بدنی که از پوست و گوشت و خون و...می باشد و برای این جا است، یک بدن لطیف دیگر درون این بدن است که به آن می گویند بدن مثالی و واسطه روح است. روح به وسیله آن در این دست عنصری تصرف می کند و کارها را انجام می دهد. آن بدن در همه جای این بدن مادی حضور دارد. در انگشت پا هم سوزن فرو می رود حس می کند، در سرش هم... حس می کند، هم این جا هست و هم نیست. باطن و مدبّر این است. وقتی هم که آن می رود، این از هم می پاشد. باید فوری بپیچندش، این هایی را که متلاشی شده کفنش کنند، تا خصوصیاتش محفوظ بماند.
چطور آن بدن حافظ این است و باطن این است، عالم مثال منفصل هم حافظ و محیط به این عالم مُلک است. همان طوری که مثلا این دست یک صورت منطبعه دارد و نفس جزئیه ای هم برای تدبیر این صورت خاصّ یدویّه وجود دارد، کره زمین نیز نفس خاص خودش را دارد که حظّی و شأنی از عالم ملکوت و مدبّر آن است. این ها مراتب اشیائی است که در طول یکدیگر هستند از حیث وجودی. لذا آن عالم در طول این عالم است نه در عرض این عالم، اگر در عرض این عالم باشد باید منفصل از هم باشد، از این سراغ آن برویم، از الف منعزل شویم سراغ باء برویم، بر خلاف آن هایی که در طول هم می باشد، منعزل شدن نیست، در همین الف هستیم و در دل همان الف، باء که در طول آن است را می یابیم.
شاگرد: با این حساب سوار شدن و بالارفتن چگونه بوده است؟
استاد : آن عالم باطن این عالم است. مثلا همان طور که انسان تا به خواب نرود، نمی تواند در آن عالم سیر کند. برای سیر به باطن عالم نیز مُعدّاتی نیاز دارد یعنی یک کارهایی باید تحت اراده اولیاء خدا صورت بگیرد تا بتوانند اهل آن عالم بشوند و ورود به آن عالم پیدا بکنند و در آن سیر بکنند. خب وقتی وارد آن عالم شدند، این طرف و آن طرف می توانند بروند. اینطور نیست که چون باطنِ این جا است، در آن عالم نتوانند این طرف و آن طرف بروند. کلّ آن عالم، باطن این عالم است. إحاطه بر این عالم دارد. اما وقتی وارد آن عالم می شوید و... در طول این عالم است، شما شرائط مختلف دارید برای سیر و رفتن و آمدن، مواضعی که در آن عالم است، خود آن عالم شؤونات عرضیّه دارد، اگر چه در طول این عالم است، در کنار هم هستند. آسمان دارد، زمین دارد...
شاگرد: چه لزومی دارد که وقتی آن عالم باطن این عالم است، برای رفتن به آن سوار بر اسب شد یا سوار بر ابر شد؟ وقتی خودش را به آن عالم برساند همین هایی که شما می فرمایید می شود.
استاد : این ابر چه بود و چه کار کرد؟! همین را دارم عرض می کنم. این یک مُعدّی بود از ناحیه اراده حضرت برای اینکه وارد آن عالم بشوند. معدّ می خواهد. مُعدها جورواجور است. یک مُعدّ طبیعی و ضعیف است مثل خواب رفتن ما، کسی که به خواب می رود از حجاب بدن منسلخ می شود و به آن عالم می رود. اما گاهی است که می خواهد با همین بدن جسمانی وارد آن عالم بشود. این موونه بیشتری می بَرَد. اینگونه نیست که فقط بدن مثالی ما به آن عالم برود. این -سیر با بدن عنصری- این لوازم را دارد. نظیرش هم زیاد نقل شده که ظاهرش هم همانطور که عرض کردم بعضی هایش صرفا تمثّل نبوده بلکه رفته چیزی را ملاحظه کرده است.
مرحوم آسید محسن امین شاید هستند، نقل کرده اند که وقت احتضار او در مکه شریف بود، رفتند دیدند، دیگران ندیدند، آیا آن تمثل بود، شواهدش این است که تمثل نبود، دیگران نمی دیدند، ولی ایشان می دیدند، که آمدند و تلقین کردند، از شرفاء بود، پسرش گفت که ما در خانواده مان معروف است که به عقائد حقه از دنیا می رویم. - کجا آسید محسن گفتند، نمی دانم- علی ایّ حال این دو عالم یک نحو انفصال و انعزال از یک دیگر ندارند. وقتی آن عالم محیط به این جا است، بی نهایت راه برای ارتباط و اطلاع و سیر و رفتن و آمدن وجود دارد که یکی از راه های طبیعی اش همین خواب رفتن است و راه های دیگر را که اولیاء خدا می دانند یکی اش این بود که حضرت آن ها را بردند و مسائلی را نشان ایشان دادند.
تازه آن اندازه ای که عرض کردم آن روز، مثل فهم ناقص طلبگی من از آن عبارت بود. نمی دانم مراجعه کردید ببیند یا خیر، خودش روایتی است! اول و آخر یک غرائبی دارد که مرحوم مجلسی هم فرموده اند. من فقط از یک کلمه اش می خواستم آن هم احتمالا استفاده کنم.
شاگرد: بنابر این بیان که برخی عالم را کُلا اسماء و صفات می دانند، در آن عالم باز نظام تفسیر آفاقی دوئیّت دارد یا یکی می شود؟ یعنی ما چیزی به نام تفسیر آفاقی داریم یا هر چه هست ربوبی است؟
استاد: اینکه بگوییم تمام عالم، اسماء و صفات الهیه هستند، ظاهرا به یک نحو شاید به دید شخص سالک برگردد و سیر او هست. ولی وقتی به مقام جمع الجمع رسید، مراتب خلق را انکار نمی کند. بر این یک نحو تعبیر می کنند جمع، وصول جمعی بر دید او می باشد، مرحوم سیدابوالحسن رفیعی کتابی دارند به نام چهارده رساله که تمام این ها را به همان حرف شما برمی گردانند.
اکنون مجموعه چیز هایی که تا حالا عرض کرده ام را دسته بندی کنم و چند نکته هم بگویم، رد بشویم. ولو بعضی چیز هایی را گذاشته ام اگر هر کدام یادم بیاید، نکات خوبی در آن است.
درباره مطلبی که دیروز یکی از آقایان از المیزان گفتند، -من هم جلوتر دیده بودم- باز مراجعه کردم و دیدم که واقعش حیف این عبارات باشد و ما همین طور... مدت ها گذشته این ها را دیده و شنیده، همین طور رد شده ایم!
تعبیر ایشان این است، «و اعلم أنك إذا تصفحت أخبار أئمة أهل البيت حق التصفّح، في موارد العام و الخاص و المطلق و المقيد من القرآن وجدتها كثيرا ما تستفيد من العام حكما، و من الخاص أعني العام مع المخصص حكما آخر، فمن العام مثلا الاستحباب كما هو الغالب و من الخاص الوجوب، و كذلك الحال في الكراهة و الحرمة، و على هذا القياس.1»،
بعد می فرمایند: «و هذا أحد أصول مفاتيح التفسير في الأخبار المنقولة عنهم علیهم السّلام»،می گویند این کلید تفسیر است. آن کسی که مأنوس به این ها است این یک حالت کلیدی دارد. ایشان اینگونه تعبیر می فرمایند. این بزرگواران که گزافه گو که نیستند، اینجور تعبیر بیاورند ذی قیمة است.
«و عليه مدار جمٍّ غفير من أحاديثهم و من هنا يمكنك أن تستخرج منها في المعارف القرآنية قاعدتين»، یک همانی است که «قل لله ثم ذرهم»، دوم، «أن القصتينأو المعنيين إذا اشتركا في جملة أو نحوها، فهماراجعانإلى مرجع واحد.»، بعد می گویند که -عبارتش را هم یادم نمانده بود، سبب خیر شدند، مراجعه کردم دیدم این ها هم بوده است، عرض کردم که وقتی ما اهلش نیسیتم...انشاء الله شما مثل ما نباشید- بعد فرمودند: «و هذان سرّان تحتهما أسرار و الله الهادي»؛ می گویند این دو قاعده در این باب... « والله الهادی»، تعبیری است! ایشان اشاره کرده اند برای کسانی که اهل کارند، که وقتی دنبال تصفّح بروید و دقت بکنید و در مطالعاتتان یک مطلوب داشته باشید، به این مطلب خواهید رسید. به دو تا قاعده که این دو قاعده دو تا سرّ اند، دو سرّی که تحتهما أسرار است. خیلی تعبیری است!
بعدا هم در جلد اوّل المیزان صفحه260، ذیل آیه مبارکه 115 که «لله المشرق و المغرب فأینما تولّوا فثمّ وجه الله»، در ذیل این جا می گویند.
همچنین در ذیل آیه 70 سوره مبارکه یونس نیز روایتی می آورند و فرموده اند: «و قد تقدم نظیره هو يؤيّد ما قدمناه في بعض الأبحاث السابقة أن جميع التقادير من التركيبات الممكنة في كلامه تعالى حُجّة يحتج بها كما في قوله: «قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِي خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ2»، که در جلد اول گفتند چهارتا مطلب از آن در می آید «قوله: «قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِي خَوْضِهِمْ» و قوله: «قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ» و قوله: «قُلِ اللَّهُ»
شاگرد: برای اینکه بخواهد حجت باشد باید به حدّ ظهور برسد؟
استاد : ایشان که فرموده اند حجة؛ این مطلب را هم از روایت و کار امام استفاده کرده اند. می گویند ببینید امام معصوم چگونه استفاده فرموده اند. از کار امام استفاده کرده اند که امام چه کار کردند در استظهار، در دلالتی که به ما از آیه شریفه تفهیم می کنند.
جالب این است که در عین حال در حاشیه شان بر کفایه ولو دلیل صاحب کفایه بر استحاله استعمال لفظ بر اکثر از معنا را قبول ندارند ولی مدّعی را قبول دارند. ایشان نیز قائل به استحاله استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد هستند! این جا حرف ها به این خوبی! ماشاءالله تعبیرشان در همان جلد یک المیزان این است که «أن كل جملة وحدها، و هي مع كل قيد من قيودها»؛ جدا جدا، یعنی اگر پنج تا قید دارد، با خود جمله می شود شش تا، «تحكي عنحقيقة ثابتة من الحقائقأوحكم ثابت من الأحكام...»، بعد می فرمایند: «و اعتبر نظير ذلك في كل ما يمكن3».
این جا هم در جلد 10، سوره مبارکه یونس هم تعبیرشان خیلی خوب! مؤیّد آنچه ما قبلا گفتیم؛ «أنّ جميع التقادير من التركيبات الممكنة في كلامه تعالى حُجّة يحتج بها كما في قوله تعالی...»، کأنّه این جا یک تناسب مبنایی با مختارشان در اصول ندارد حالا ممکن است خودشان با هم دیگر توجیه بکنند، ولی خیال می کنی فطرت بحث این صحیح است، آن بحث در اصول یک رهزن علمی باعث شده است، رهزن شده برای این مباحث عالی!
حاصل بحث جلسات گذشته این شد که کلمه مبارکه قاف می تواند سه گونه تفسیر داشته باشد؛ تفسیر آفاقی که در عالم خلق، کوه قاف باشد. تفسیر انفسی که یک عنصری باشد در انسان، عالم صغیر، در قبال عالم کبیر، که آن قاف باشد و تفسیر ربوبی که در عالم اسماء و صفات الهی قاف داشته باشیم که شواهد روایی هم داشت.
تا یادم نرفته، حیف است، شنیدنش خیلی حساب دارد. در دعاها برای قاف یکی از چیز هایی که خیلی جالب است. در دعاها برای قاف خیلی دارد. یک موردش که خیلی جالب بود این تعبیر است «اللهم انی اسألک بکذا بکذا بحروف مقطعه» وقتی به قاف می رسند، «اللهم انی اسئلک ...بإحتیاط قاف4»، در بلد الامین صفحه 365 من یادداشت دارم.
شاگرد: در بحار هم هست؟
استاد: در بحار هم هست، نوشتم من ولی این جا آدرس ندارم.
چه تعبیری! اینکه بنده عرض می کردم آدم وقتی انس بگیرد و همه موارد را نگاه کند اصلا از جاهایی که احتمالش را نمی دهد شاهد پیدا می کند! این تعبیر یعنی چه؟! هر کدام از شما اگر چیزی به ذهنتان می رسد بفرمایید.
شاگرد: در بحار نقل نشده است.
استاد: عبارت بلد الامین را بخوانید.
شاگرد: «مَرْوِيٌّ عَنِ النَّبِيِّ ص اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ يَا اللَّهُ يَا رَبَّ الْأَرْبَابِ يَا عَزِيزُ يَا وَهَّابُ بِاحْتِيَاطِ قَافٍبِهَوْلِ يَوْمِ الْمَخَافِ...»
استاد: بله، « بِاحْتِيَاطِ قَافٍ بِهَوْلِ يَوْمِ الْمَخَافِ»، احتاط از ماده حائط و احوط و این ها همه احاطه را می رساند. احتاط باب افتعال حوط است از ماده محیط بودن است؛ احتاط سراغ احاطه رفتن است. محتاط کسی است که خودش را به احاطه می زند یعنی کاری می کند که علی ایّ تقدیر واقع را احراز کرده باشد. خودش را یک نحو جمع آوری می کند، با تمام مفروضاتی که است، واقع را احراز کرده باشد، «خذ بالحائطة لدینک» یعنی طوری رفتار کن که همه محتملات را مراعات کنی. در این دعا می فرماید «بأحتیاط قاف» قاف احتیاط دارد. در روایات دیگر فرموده بودند، «جبل محیط»، پس معلوم می شود قاف یک احتیاطی در کارش است. احتیاط به معنای فراگیر شدن و مستوعب شدن است -اینطور چیزی در کارش است-
شاگرد: اصلا به دعای قاف نوشته شده است.
استاد: دعای قاف است؟ البته کلمه قاف در خیلی از دعاها آمده است، این یک مضمون ظریف است که قابل تأمل و فکر برای جای دیگر دارد.
بحث به این جا رسید که قاف می تواند تفسیر آفاقی داشته باشد و یک انفسی ویک ربوبی. یک روایت را چند جلسه قبل عرض کردم، «ان لله خَلَف هذا النطاق زمردة خضراء»، ظاهرا این جا جبل نبود، در بحار خواندم، در برهان هم بود، «ان الله خلق هذه النطاق5»، این یک تعبیر بود، و یک تعبیر بود که «ان لله خلف هذا النطاقزَبرجدة خَضْرَاءَ»، این، مضمونش خیلی مهم بود، چون تعبیر به «نطاق» کرده بود. نطاق خیلی مهم است. «نطاق»، به معنای کمربند است. «خلف هذا النطاق»، چه تعبیری است! در پشت این کمربند. یا «خلق هذا النطاق»، خود این کمربند را، شاید نسخه اصلی «خلف» بوده «خلق» شده درذهن خودم هم اول اینگونه بوده، هرچه می خواندم، «ان لله خلف هذا النطاق»، در ذهنم بوده است؛ چون بعدش هم که حضرت تفسیر می کنند مناسب با «خلف»، می باشد؛ پس «خلف هذا النطاق زبرجدة خضراء». راوی سوال می کند، « قلت وَ مَا النِّطَاقُیا ابن رسول الله؟»، حضرت می فرمایند: «الْحِجَاب»، این نطاقی که من می گویم پشتش زبرجد خضراء است منظورم حجاب است.
من این را می خواهم بگویم، این روایت شاید -کما اینکه قبلا در ذهن من بوده- یکی از روایاتی باشد که شاهد تفسیر أنفسی قاف است. آن روایاتی که خواندیم، شاهد تفسیر آفاقی می شد، مناسب با آن بود. چون حجاب مربوط به نفس است. حجاب برای نفس می آید. از محاوره ی عادی خیلی دور است ولو تابش را دارد، من حرفی ندارم! اما مثلا آسمان این جا را بگوییم حجاب است یا بگوییم، عالم فیزیکی محسوس ما حجاب عالم مثال منفصل است. البته مانعی ندارد. ولی گویا اگر اظهر و ظاهری در نظر بگیریم، اظهر این است که واژه حجاب برای تفسیر انفسی است. اکنون آیا شاهدی دارد یا خیر؟ من می خواستم شاهدش را بیابم، والا من ابائی ندارم -تکرار هم می کنم- که می تواند همان روایت «ان لله خلف هذا النطاق»، تفسیر آفاقی باشد. یک روز دیگر هم عرض کردم، به تعبیری، کاندیدای احاطه آفاقی که عرض کردم، یک موردش کمربند آلن بود که اتّفاقا آن ها هم می گویند کمربند، دقیقاً لغت انگلیسی را دیدم، یادم نیست، که منسوب به همین آلنی است که کشفش کرده. اگر بخواهیم در ذهن تصورش کنیم، چون قطبین کره ارض این کمربند را ندارد بلکه فقط حول استوا است و می آید بالا و وقتی به محدوده قطبین که می رسیم، دیگر این کمربند نیست یعنی این کمربند در جایی که محور مغناطیسی زمین است که همان قطبین است، این کمربند نیست. محور مغناطیسی حالت عمودی بر این کمربند دارد. شبیه توپ هایی که باد می کنند و می روند در آب و استخر. کأنّ کره زمین مثل آن شخصی است که وسط این توپ است و این توپ کمربندی است، کمربند آلن، کمربند مغناطیسی که محافظ زمین است. و اگر نباشد زندگی روی کره زمین ممکن نیست. به صورت هلالی، همین طور مثل کوهی که عرض کردم. کره را فرض بگیرید! دور کره زمین به محاذات استوا، زمین را احاطه کرده است. آن ها از نزد خودشان تعبیر به کمربند می کنند، نمی خواهم بگویم آن است، می خواهم عرض کنم که تعبیر نطاق علی ایّ حال، کلام اولیاء خدا است و چیز هایی می دانند که ما نمی دانیم، همه چیز را می دیدند که ما هیچ چیزش را نمی بینیم!
پس علی ایّ حال چنین تعبیری هست، حالا آیا ربطی به کمربند آلن دارد یا نه؟ نمی دانیم. -من این ها را میگویم که بگویم نمی دانم- ولی این تعبیرات برای ذهن تداعی معانی می کند. -تداعی معانیش برای ما بیش از این که عرض کردم نمی باشد- اما چیزی که من می خواهم برای عرض خودم از روایت شاهد بیاورم برای عرض طلبگی خودم، که چه بسا، «خلف هذاالنطاق»، و لو به معنای کمربند است، البته حضرت کمربند هم به کار برده اند، باید برسیم؛ اما اینکه بعد سوال کرد، حضرت فرمودند، «النطاق الحجاب»، و کأنّه اظهریتش در حالت عالم صغیر و انسان و حالت حجاب نفسانی است که تفسیر انفسی می شود برای این روایت شریفه، شاهدی دارد یا ندارد؟ شاهد این را می خواهم بگویم.
سوال: چه ارتباطی بین تعبیر حجاب با وجه انفسی است؟ شاید در عالم ربوبی هم...
استاد: الان عرض کردم من إبا ندارم از اینکه بگوییم، چون عالم مثال منفصل، تجرّد مثالی محیط به عالم فیزیکی است، به احاطه وجودی، إبا ندارم بگویم این جا حجاب آن جا است ولی عرض من این است که اگر ظاهر و اظهری در کار باشد، اظهر در کلمه حجاب این است که مربوط به نفس باشد. نفس است که از چیزی محجوب می شود، « أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِه6» یا « وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ الَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُورا7» ذهن بعید است از این حجاب سراغ یک چیز فیزیکی برود. «كَلاَّ إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ يَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُون8»، شما ممکن است بگوئید حرف درست نیست. فعلا در محدوده ذهن قاصر من این خیالم می رسد که اگر قرار باشد اظهر و ظاهری بگوئیم، در حجاب نفسانی اظهر است. علی ایّ حال اگر هر دو هم باشد می تواند باشد. شما منکر نیستید که می تواند در حجاب نفسانی هم به کار برود.
حالا می خواهم یک شاهدی بگویم برای آن حیث تفسیر انفسی آن. چون این روایات خیلی قشنگ است! و شواهد قشنگی برای بحث ما می شود.
شاگرد: قبل و بعد روایت مطالبی می باشد که تعبیراتش با تفسیر انفسی مشکل می شود. مثلا قبلش می فرماید «فَمِنْ خُضْرَتِهَا اخْضَرَّتِ السَّمَاءُ»، یا بعدش می فرمایند که «ولله عز وجل من وراء ذلک سبعون الف عالم»، این ها چگونه با انفسی بودن قابل جمع است؟
استاد: ما اگر بگوییم یک تطابق خیلی جالبی بین عالم صغیروعالم کبیر است. اگر اینگونه بگوییم همان طور که در عالم کبیر،عوالمی می باشد، خدای متعال در وجود ما هم عوالمی گذاشته است یعنی ما بدن های برزخی داریم، یک بدن برزخی برای عالم ابتدائی خوب است، کجا رادع ما است که بگوییم که یک نفر بدن ها دارد. دلیلی داریم که حتما یک نفر باید یک بدن داشته باشد؟ دلیلی نداریم.
بنابراین اینکه در وجود یک شخص -مخصوصا عباراتی یادم می آید که کسانی خودشان گفتند که ما مدّتی مراقبه داشتیم اصلا لمس کردیم این را که در وجود تک تک ما عوالم است- بیخود می گویند یک عالم است، من یک هستم، بلکه عوالم است. مانعی ندارد که در انسان صغیر هم عوالمی باشد و بعضی شواهد هم الآن خیلی دقّت کردند در این روانکاوی های امروزی بدون اینکه خودشان بفهمند یک آثاری دیدند که نمی دانند کجا دارند می روند! ولی شواهدی دارد دالّ بر همین، که یک تعبیرات دارند، تعدّد شخصیّت یا یک چیزهایی می گویند که خلاصه دستگاهی برای خودش است!
شاگرد: اینکه فرمودید از این روایت، تاویل است یا ظاهر است؟
استاد: من می خواهم یک شاهد بیاورم، وقتی این شاهد را بگویم، یک کلمه بیشتر نیست، این را بخوانم، برمی گریدیم، دیروز هم عرض کردم خداییش بهترین چیزی که به عنوان قانون اساسی مباحثه است، هرچه در ذهنتان است بگوئید. گاهی هم است که به عنوان قانون جزئش گفتم، گاهی مباحثه به جایی می رسد که حالت چرخش حرف پیدا می کند. صبر می کنیم شما هم تأمل می کنید سپس شواهدی بر له و علیه آن پیدا می کنیم. لذا وقتی شاهد را گفتم روی آن شاهد فکر می کنید. لذا اینکه تأویل باشد یا نباشد، می بینیم.
در جلد 66، بحار صفحه 200، یک روایت دارد در کافی هم هست، چون مرحوم مجلسی از کافی زیاد نمی آورند، بحار حالت مستدرک برای کتب اربعة می باشد. اما به کافی اشاره می کنند، این جا از محاسن برقی آورده اند. در کافی جلد6، صفحه 363.
روایت فی حد نفسه خودش خیلی جالب است!
2- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَنَانٍ قَالَ: كُنْتُ مَعَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع عَلَى الْمَائِدَةِ فَمَالَ عَلَى الْبَقْلِ وَ امْتَنَعْتُ أَنَا مِنْهُ لِعِلَّةٍ كَانَتْ بِي فَالْتَفَتَ إِلَيَّ فَقَالَ يَا حَنَانُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ع لَمْ يُؤْتَ بِطَبَقٍ إِلَّا وَ عَلَيْهِ بَقْلٌ قُلْتُ وَ لِمَ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَقَالَ لِأَنَّ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِينَ خَضِرَةٌ وَ هِيَ تَحِنُّ إِلَى أَشْكَالِهَا.9
حنان می گوید، «كُنْتُ مَعَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع عَلَى الْمَائِدَةِ» خوشا به حالش، می گوید با امام صادق سلام الله علیه سر سفره نشته بودیم، «فَمَالَ عَلَى الْبَقْلِ وَ امْتَنَعْتُ أَنَا مِنْهُ لِعِلَّةٍ كَانَتْ بِي»؛ سبزی سر سفره بود حضرت برداشتند و من چون مریض بودم، گفتم برایم خوب نیست، سبزی برنداشتم. «فَالْتَفَتَ إِلَيَّ فَقَالَ»؛ حضرت به نگاه کردند گفتند چرا سبزی بر نمی داری؟ «يَا حَنَانُ أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ صلوات الله علیه لَمْ يُؤْتَ بِطَبَقٍ وَ لَا فَطُورٍ إِلَّا وَ عَلَيْهِ بَقْل؟»؛ رسمشان بوده سبزی سر سفره داشتند. اکنون یک سوال قشنگ و یک جوابی که ما دنبالش هستیم.
«قُلْتُ وَ لِمَ ذَاكَ ؟ جُعِلْتُ فِدَاكَ»؛ چه طور بود که حضرت مقید بودند که سر سفره سبزی باشد؟- یک عبارت خیلی کوتاه!- حضرت فرمودند، «قَالَ: لِأَنَّ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِينَ خَضِرٌة فَهِيَ تَحِنُّ إِلَى أَشْكَالِهَا»؛ -در محاسن «خضِرَ»، در کافی، «خضِرَةٌ» می باشد.- قلب مومن سبز است.
شاگرد: بقل پیاز است یا سبزی؟
استاد: بقول سبزیجات است، ممکن است چون پیاز جزئش می باشد مرسوم است می آید، بقّال هم یعنی سبزی فروش.
در روایت دیگر در جلد دهم بحار، صفحه 202 هم همین تعبیر است، «قَالَ -در سوالات ابن ابی العوجاء است- وَ لِمَ يَمِيلُ الْقَلْبُ إِلَى الْخُضْرَةِ أَكْثَرَ مِمَّا يَمِيلُ إِلَى غَيْرِهَا؟»؛ چرا معمولا از سبزی خوشمان می آید؟
«قَالَ علیه السلام مِنْ قِبَلِ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى خَلَقَ الْقَلْبَ أَخْضَرَ وَ مِنْ شَأْنِ الشَّيْءِ أَنْ يَمِيلَ إِلَى شَكْلِهِ»؛ هر چیزی نظیر خودش را دوست دارد.
مرحوم مجلسی یک نحو تأویلی را ذکر کرده اند، قلب مؤمن سبز است یعنی باطراوت است، حکمت، علم درآن است. سبز یعنی باطروات، بانشاط. می گویند خرّم و سبزه یعنی نشاط دارد، حیات دارد.
«بیانٌ: لعل الخضرة في القلب كناية عن كونه مأمورا بالعلم و الحكمة و محلا لإزهار المعرفة و قد مر في كتاب التوحيد أن الخضرة صورة و مثال للمعرفة»
شاگرد: در این روایت فرقی بین مؤمن و غیر مؤمن نگذاشته است
استاد: به نکته خوبی اشاره فرمودید. بعدا درباره اش صحبت می کنیم. من فقط این ها را آورده ام که مطلع بشوید، از مضامینش هم لذت ببرید. بعدا هم روی آن فکر کنید و بحث کنیم. در ذهن من هم قبلا بوده است. چه تفاوتی بین این روایت و آن روایت در تعبیر است. علی ایّ حال در این روایات می خواهند بگویند قلب مومن آیا تفسیر مرحوم مجلسی است نشاط و طراوت دارد، سبزی و خرمی، تشبیهی و کنایی، استعاری است؟! البته مانعی هم ندارد این مراد باشد. -مخصوصا با این حرف هایی که این چند روز بحث شده. ما إبا نداریم- اما چرا از ظاهرش دست برداریم، من از سابق اینطور در ذهنم است که روایتی هم به این مضمون داریم که «خلق قلب المؤمن من نور اخضر»، که البته فعلا پیدا نکردم. -نمی دانم چه طور در ذهنم این طور مانده است- البته این ها یی که هست را از حافظه نمی خوانم، «لِأَنَّ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِينَ خَضِرٌة فَهِيَ تَحِنُّ إِلَى أَشْكَالِهَا»؛ پس معلوم می شود مؤمنین در باطن و قلبشان یک چیز سبز وجود دارد و اولیاء خدا آن را یک چیز سبزمی بینند. مرحوم مجلسی در بحار دارند که نور را سبز تفسیر می کنند به معرفت، که آن یک تفسیر دیگری است که هرکس معرفتش بیشتر سبز تر! این هم یکی از وجوهی است که هرچه معرفت بالاتر...چون رنگ معرفت تمثّلش به سبز است. در همین بحار آن را توضیح داده اند.
اکنون عرض بنده این شد، آیا امکان دارد بگوییم که چون حضرت فرمودند که «إنّ خلف هذا النّطاق زبرجدة خضراء»، سپس تفسیر کردند، «ماهو النّطاق الحجاب»؛ به این معنا می شود که آن چیزی که حجاب است آنی است که الآن خود شما، مشاعر خمسه، آن حواسّ پنج گانه شما را از اینکه قلب خودتان را ببینید از اینکه آن بصیرت باطنی را داشته باشید محجوب کرده است. در حجابید! خلف این حجاب به تک تک شما زمرّد -گوهر سبزی- خضراء داده است. «خضرة السّماء منه»، کدام یک از آقایان فرمودید چگونه با عالم انفسی جور در می آید؟ ما تعبیراتی داریم -بعدا هم من می آورم- که همین خود واژه قرآنی «السّماء»، تفسیر أنفسی دارد. بعضی از جاها که خیلی خیال می کنی واضح است که حتّی یک نکته یادداشت کرده بودم؛ دوتا نکته امروز می خواهم بگویم تا زمینه شود تا حتما روی آن کار بفرمائید، ما استفاده کنیم.
اوّلی این است، قرآن کریم درست است که این وجوه را دارد، تا این جا که بحث صاف شد امّا هر آیه ای یک تأویل اعظم دارد. یک مقصد اقصی دارد. آن خیلی قشنگ است! در آن روایتی که جابر بن یزید از إمام باقر سلام الله علیه می گوید راجع به روز جمعه که حضرت فرمودند، روز جمعه که خیلی فضیلت دارد، بله همه این ها فضائل روز جمعه است ولی جابر می خواهی تو را خبر دهم از آن تأویل أعظم روز جمعه؟ روزی است که همه جمع می شوند، روز جمعه آن روز است، «یوم الحشر»، همه می آیند. اینکه می گویند روز جمعه یعنی آن روز و این جمعه آن روز را نشان می دهد. این «یوم الجمعة»، این جا، یک فلش بسوی آن میباشد.
فلذا فخر رازی اوّلش که می رسد به تفسیر سوره مبارکه «ق»، در روایتش هم دارد که پیامبر خدا در روز عید، در نماز عید سوره «ق» می خواندند. این را خودشان دارند. او می گوید علّت اینکه سوره «ق» در روز جمعه خوانده می شده چیست؟ برای این است که سوره «ق»، برای جمع است، برای حشر است. «ذلِكَ يَوْمُ الْخُرُوج10»، چندبار در سوره مبارکه آمده است. پس وقتی هم مردم برای عید بسوی صحرا خارج می شوند، یک نمودی از قیامت است. همه که از خانه درآمدند مثل این است که از قبور درآمدند. همه جمع می شوند در صحرا مثل این است که همه، «يَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِراعاً»11، همه قبرها شکافته می شود همه به سوی محشر جمع می شوند. لذا سوره «ق» خوانده می شود چون یک جور مظهر «یوم الخروج»، است.
پس هر آیه ای یک مقصد اعظم دارد. یک تأویل أعظم دارد. آن بالاترینش است. چیزی که من می خواهم عرض کنم این است؛ از لطائف آیات این است که در خود آیات فِلِش های مترتب بر هم و در طول هم وجود دارد؛ یعنی اول که ظاهر آیه را می بینید، کسانی که لطیف الذهن هستند، آن دقّت ها را در نظر می گیرند، پیوسته می بینند گویا آیه می خواهد بگوید من یک چیز دیگری می خواهم بگویم. این برای کسانی که فکر می کنند محسوس می شود! یک آیة می خوانید یک چیزی هم می فهمید، آیة این را می گوید، اما بازهم لحن، لحنی است که صدر و ذیل کأنه می خواهد بگوید من یک چیز دیگری هم می خواهم بگویم. وقتی می گوید می خواهم یک چیز دیگر بگویم، برخی واژه ها اوّل ظهور پیدا می کنند یعنی این واژه می گوید، بیا سراغ من و درباره ام تحقیق کن تا مطلب بیشتری بفهمی! وقتی به سراغ این واژه می روید تدریجا اطلاعاتتان توسعه پیدا می کند و رهنمون می شوید به باطن آیه! إن شاء الله مثال های خارجی اش بیاید بیشتر آدم می بینید که چطور خود آیه می گوید که ببین من یک چیز دیگر هم می خواهم بگویم!
به عنوان مثال آیه ای که همیشه در مباحثات خدمت رفقا می گفتم و برای خود من که اینجوری است، مثلا آیة می فرماید: «إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْرا»12؛ شماره ماه های دوازده تا می باشد. -شهر مقابل بروج- ظاهرش مانع ندارد که تعداد ماهها دوازده تا است و خدای متعال عالم را بر این دوازده ماه خلق فرموده است. این معنا خوب است، معنای مبهمی نیست، اما وقتی آیه را نگاه می کنیم، طوری آیه سخن می فرماید که می خواهد بگوید چیز دیگر هم وجود دارد. «إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً في كِتابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّم»،
ببینید تا کجا می رسد؟! «ذلک الدّین القیمّ»؛ دین پابرجا و اصلی ترین دین این است! اینکه ما دوازده تا ماه آفریدیم، «فی کتاب الله»، اکنون اگر کسی مدلول را در نظر بگیرد، تلقّی خودش را از ظاهر آیه در نظر بگیرد، می بیند که مثل اینکه من هنوز کم گرفتم. مثل اینکه آیه می خواهد بگوید این درست است، دوازده ماه است؛ امّا یک چیز دیگر هم می خواهم بگویم؛ «ٌ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ فَلا تَظْلِمُوا فيهِنَّ أَنْفُسَكُم...»، و نظیر این خیلی زیاد می باشد، این آیة را به عنوان مثال گفته ام.
شاگرد: دوازده ماه این توانایی را ندارد که دین قیم باشد؟ آیا این دوازده ما تأویلی دارد که آن تأویل دین قیم است؟
استاد: نه، من نگفتم توانایی ندارد، اتفاقا -آن هایی که در مباحثه بودند- من همیشه می گویم، یک روزی هم مفصل بر سر این بحث کردیم، اگر سراغ باطن برویم نباید از ظاهر دست برداریم. می تواند ظاهر داشته باشد لذا مفسرین هم گفته اند. منظور من این است که لسان، سیاق، لحن، لحن چیزی است، لحن می گوید چیز دیگر هم می خواهم بگویم، اگر حوصله اش را داری و می خواهی مطلب دیگری را بدانی، یا الله، بسم الله!
البته نظائر دیگری هم دارد، شما شاید بگویید، اصلا این چیزی که تو می گویی نیست بسیار خوب من حرفی ندارم. این ها حالات فردی است که در یک ذهن باشد و در ذهن دیگری نباشد. برای خود من که اینجوری است.
لذا آن معنا را مفسرین هم گفته اند و سر رسانده اند. ولی من می خواهم بگویم این طور موارد هست، نظائرش را نیز خواهید دید. عرض می کنم.
شاگرد: همین مطلبی که شما فرمودید در لغت هم مؤیّد دارد. «الشهور» را در روایت داریم که در مورد ائمه علیهم السلام می باشد. در لغت شهور جمع شهر نیست بلکه جمع شهر می شود أشهر و الشهور ظاهرا جمع مشهور یا شهیر است که خود این مؤیّد است که این، درباره دوازدهم امام می باشد و «اربعة حرم»، چهار امامی که مسمّی به علی می باشند.
استاد: منظور من هم همین است. وقتی بروید و برگردید...، حالا این ها موارد خیلی دارد. هرجلسه که یادم بیاید می گویم.
پس یک قاعده این شد که هر آیه شریفه غیر از اینکه این، یک تأویل اعظم دارد. یک مقصد اقصی دارد. در آیه شریفه اشاراتی است که بگیرید اشارات را بیایید جلو، پیوسته به آن مقصد اقصی رهنمون می شوید. این خیلی بحث زیبایی است! که کسی که در آیات تأمّل می کند، این ها را پیدا کند، ببینید از کجای آیه...خود قرآن ذهنش را بسوی آن مراتب بالاتر و مقصد اقصی رهنمون می شود.
شاگرد: رابطه بین این تفاسیر و آن مقصد اعلی وجود دارد؟
استاد: حتما باید رابطه ای وجود داشته باشد. اگر رابطه ای نباشد، ماست و دروازه می شود.
شاگرد: آن مطلبی که از علامه نقل کردید از المیزان راجع به همین بحث که فرمودند که إلّا مرجع واحده راجع به همین است؟
استاد: آن مرجع واحده ممکن همین فرمایش شما باشد، ممکن است یک معنای دیگری منظورشان باشد.
احتمالا این معناست و احتمالا هم اینکه ایشان می گویند بخاطر اینکه قرآن تدوین تکوین می باشد، اگر یک جایی می بینید ظاهر دو آیه، مشترکات دو تا مطلب را با یک لسان مشترک فهمانده است بدانید که در تکوین هم این مشترکات محفوظ است. این خودش خیلی مهم است! یعنی الآن گاهی قوانین علمی تجربی که در علوم بیان می کنند محدوده دارد. می گویند مثلا فلان قانون مربوط به این مجال است. مثلا جاذبه برای فلان مرحله به بالا است. اگر رفتید درون اتم، دیگر قانون جاذبه برای آن جا نیست، آنجا باید یک حرف دیگری بزنیم.
ولی این جا می گویند، معلوم می شود مجال این ها در تکوین هم یکی است، مرجعش واحد است، یک قانون بر این ها حاکم است وامثال این ها؛ نمی دانم منظور آقای طباطبایی... خداییش نمی دانم.
این را خواندم برای شما که هم اهل هستید و هم غالبا جوان هستید این ها را قدرش را بدانید مثل ما نباشد. فرمودند «سرّان تحتهما اسرار»، این را یادداشت کنید ببیند از کجا؟ از روایت این را درآورده بودند؟ منظورشان چه بوده؟ ان شاء الله بهره مند باشید از لحظات تحقیق و علمتان!
نکته دومی هم می خواستم بگویم، مهم است در اطراف آن آیات را ببیند. سوال این است، چون روایتی در مجمع البیان از امام صادق (ع) بود که الف، شش صفت از صفات خدای متعال دارد. یکی از دوستان مقاله ای آورده اند در مجله حدیث که در صدد ردّ محتوایی این روایت است. اساس ردّ محتوایی ایشان هم این است که لُبّ قرآن لفظ است و جبرئیل الفاظی را از ناحیه خدای متعال برای حضرت می خواند؛ «لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِه13»، «قل»، بگو، «اقرأ»، بخوان، این ها همه الفاظی است که متدینین می گویند، الفاظ را ملک وحی الهی می آورده است، پس آن الفاظ اصل است. بعد از آن الفاظ را شکار می کنید و به صورت نقوش و حروف و کتابت در می‌آورید. پس کتابت یک امر فرعی و قراردادی است. بإزاء هر لفظی یک چیزی را می توانیم قرار بدهیم؛ مبنایش این بود.
شاگرد: اضافه هم داشت که در خارج، مصداق آن روایت را اشکال کرده بود، در سیر تاریخی کتابت حرف الف تغییراتی رخ داده است که آن حالت خط کوفی با قبلش نمی تواند ویژگی ها را منتقل کند.
استاد: من می خواهم یک سؤال مطرح کنم که این سوال پشتوانه بسیاری از مباحث تفسیری است! خیلی سوال خوبی است! آیا اصل وحی قرآنی، اصل قرآن کریم، به صورت لفظ بوده یا به صورت نوشته؟ یعنی موطن اصلی قرآن کریم، تلقی ملک وحی، تلقی صوت بوده یعنی صوت را تلقی می کرده و صوت را می آورده و برای حضرت می خوانده یا اینکه صوت فرع بر کتابت است، اتفاقا برعکس این معنا، درقرآن کریم، اصل با کتاب بودن است؟ این یک مطلب تحقیقی است، نمی خواهم حرفی بزنم، بروید در اطراف آن واژه های مختلف را پیدا کنید.
من حدود ده، پانزده واژه یادداشت کردم، بعد هم بحثش می کنیم، چون بحث خیلی قشنگی است! من می خواهم فعلا این طرفش را بگویم چون معمولاً به هرکس بگویی می گوید جبرئیل می آید عبارتی را برای حضرت می خواند، «قل»، یعنی بگو؛ یعنی من می خواهم یک لفظ را بگویم که شما بخوانید، حاجی آقا چند بار با ابن مسعود مباحثه داشتند، چند بار هم دیده بودم. می گفتند بعید است از ابن مسعود است. در مصحفش هم نیاورده است... می گفت معوّذتین از قرآن نیست. می گفت چرا این را می آورید؟ این عوذتین بوده برای سبطین سلام الله علیهما و جزء قرآن نیست. حاج آقا با ابن مسعود بحث می کردند و می فرمودند، شما مگر «قل»، را ندیده اید؟ عوذه که قل نمی خواهد! «قل اعوذ»، این أمر به «قل» معلوم می شود حالش حال عوذه نیست بلکه حالش، حال أمر وحیانی است فلذا شک نباید بکنیم در این که معوّذتین جزء قرآن کریم است. ابن مسعود در همین جهت قضایا دارد. منظور! وحی بود، «قل» بگو، «إقرأ»، بخوان.
حالا سوال ما این است که می خواهیم ببینیم اصل این «بخوان»، آن موطن اصلی وحی و قرآن کریم، همین الفاظ بوده؟ و بعدا تبدیل به کتابت شده؟ البته فعلا بحث ما در مرحله استظهار میباشد. همین ظاهر آیات. بحث های دنبالش بماند که بعدا می رسیم. من بعضی از آیات را بگویم، آن طرفش هم هست، خیلی جاها است که از قرآن کریم به کتاب، تعبیر می فرماید. چرا تعبیر به کتاب می کند، «نزّل علیک الکتاب انه لقرآن کریم في كِتابٍ مَكْنُون14» آیا لفظ در کتاب است؟
شاگرد: کتاب یعنی چه؟
استاد: ما در مرحله استظهار فعلا جلو برویم، الآن ذهن عرف عام از آیه، «إنّه لقرآن کریم فی کتاب مکنون»، ظهوری بدوی اش، ظهور بدوی اش این است که یعنی لفظ است؟ لفظ در کتاب است یا نه وقتی می فرماید فی کتاب مکنون یعنی مکتوب است؟
«و الطور وَ كِتابٍ مَسْطُور15»، حتّی آن را مسطور هم می فرماید. مخصوصا دو آیه که بالاتر از همه این ها است -به استظهار ذهن قاصرمن، در مباحثه طلبگی- صریحا می فرماید، «لَمْ يَكُنِ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ وَ الْمُشْرِكينَ مُنْفَكِّينَ حَتَّى تَأْتِيَهُمُ الْبَيِّنَة رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ يَتْلُوا صُحُفاً مُطَهَّرَة فيها كُتُبٌ قَيِّمَة16»، این آیه خیلی دلالت خوبی دارد؛ باز هم شاید اشاره است به ما یؤول، ما یؤولش چیست؟ وقتی لفظ بعد از آن است، نوشته می شود، لذا صحف مطهّرة می شود. یک جا دیگر داریم که « بِأَيْدي سَفَرَة كِرامٍ بَرَرَة17»،
این کار را تمام کرده است. می فرماید: « كَلاَّ إِنَّها تَذْكِرَة فَمَنْ شاءَ ذَكَرَه فِي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ مَرْفُوعَة ِ مُطَهَّرَةٍ بِأَيْدِي سَفَرَة كِرامٍ بَرَرَة»، یعنی لا اقل یکی از انحاء وحی الهی به نحو صحف است، صحفی که بایدی سفره؛ سفیر صحیفه می آورد، « وَ كَتَبْنا لَهُ فِي الْأَلْواح18»، ما برای حضرت موسی نوشتیم، نه اینکه بعد از وحی مردم نوشتند.
پس این سوال سوال کمی نیست، مطرح کردم، حتما کار انجام شود. این را در محضر شریفتان مطرح کردم که کار شود، یک تحقیق قرآنی است؛ مفسرین هم ببینید که چه گفته اند؛ آیا انواع دارد یا می توانیم ضابطه پیدا کنیم که اساسا اصل قرآن کریم کتاب است؟ حالا اینکه آقا می فرمایند این کتاب چگونه می باشد؟ می رسیم، ما حرفی نداریم. فعلا خرده خرده. ببینیم اصل، با لفظ است یا خیر؟
«ذلِكَ نَتْلُوهُ عَلَيْكَ مِنَ الْآياتِ وَ الذِّكْرِ الْحَكيم19»، «والذکر الحکیم» چیست؟ یادداشت های متعددی دارم، بعدا هم می گویم! حالا طولش نمی دهم چون حرف امروزم مانده. پس این دو تا بحث، مقصد اقصی که می خواهیم بگوییم در خود آیه شریفة اشاره است به آن بالاترین مقصد، با اینکه همه مطالب حقه دیگر مراد است، استعمال لفظ در اکثر از معنا نیز جائز است، همه معانی با آن حقانیتی که دارد نیز مراد است، اما در طول هم یک مقصد اقصی دارد که آن شواهدی در خود آیه دارد. دوم، اصل قرآن چگونه بوده است، با استشهاد خود آیات شریفه.
اما حالا برگردیم راجع به بحث خودمان؛ آیا این روایتی که حضرت فرمودند، «خلف هذا النّطاق زبرجدة خضراء...»
شاگرد: ببخشید بحث این جا بود که قبل و بعد از تعبیر حجاب در روایت تعبیراتی است که با تفسیر انفسی بودن سازگار نیست، مثل واژه سماء..
استاد: بله، أحسنت یادم آمد کجا بودیم. خدا رحمت کند آقای صدوقی را که دو سه ساعت منبرش طول می کشید، همین که بسم الله می گفتند، یک روایت می خواندند، با اندک مناسبتی در حرف های دیگرمی رفتند، یک دفعه از کلمه اول چهل دقیقه می گذشت، بعد می گفتند، کجا بودم، چه می خواستم بگویم؟
ببینید بعضی از آیات است اصلا کأنّه... من تفسیرش هم مراجعه کردم خداییش آدم قانع نمی شود؛ این آیه سوره مبارکه روم، این را بروید حتما تفسیرش را نگاه کنید و بیایید برای من توضیح دهید؛ در بحث سماء آیه می فرماید، «أَ وَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا في أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى20»، این آیه را مفسرین حرف زده اند، ما هم حرفی نداریم!
یا در مورد علم الهی که مربوط به کتاب است، «أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ ما فِي السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّ ذلِكَ في كِتابٍ إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسير»21، خیلی عجیب! مضمون را ببینید.
حالا این هم یادم آمد، چند روز است می خواهم بخوانم. شما نمی دانید بعد از اینکه من می روم می بینم که این ها حیف بود، من دیدم برای شما بگویم.
روایتی هم قبلا خواندم، روایت بیستم جلد 92، اسلامیه بحار صفحه 86. این روایت خیلی زیباست. «عَنْ حَمَّادٍ اللَّحَّامِ وَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع»، این روایت یک خصوصیاتی دارد که در بصائرالدرجات هم آمده، این تأکیداتی که حضرت دارند خیلی زیبا است! امام صادق علیه السلام فرمودند، قسم هم می خورند «نَحْنُ وَ اللَّهِ نَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِي الْأَرْض»، شاهد هم ارائه می دهند، اینجور نیست که شاهد ارائه ندهند. ابن خلدون یک سنی است که با شیعه بد است و همه ی آن هایی که می شناسند این را می دانند؛ امّا در علم تاریخ فحلی است. الآن می گویند، پدر علوم اجتماعی، پدر فلسفه تاریخ. در مقدّمه ابن خلدون که از کتب مهم علمی است می گوید، «لقد صحّ، لقد صح»، صحیحاً به ما رسیده یعنی حالت تردید در آن نیست که امام صادق سلام الله علیه به تک تک این هایی که در اطرافشان خروج می کردند می فرموند تو فلان جا، به دارت می زنند. بعدا می گوید دیگران که کرامات از آن ها دیده می شود، اینها که اهل بیت اند و اجلّاء اند. ابن خلدون می گوید. یعنی امام صادق یک چیزی می فرمودند شاهدش را هم ارائه می دادند، می دیدند امام زاده خروج می کنند می فرمودند اگر می خواهی فلان جا دارت بزنند بکن، تک تک این ها را می گفتند، خود ابن خلدون شواهدی می آورد. در کتب دیگری هم است. -من این ها را جمع آوری کردم- منظور اینکه حضرت در اینجا قسم می خورند « نَحْنُ وَ اللَّهِ نَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِي الْأَرْض وَ مَا فِي الْجَنَّةِ وَ مَا فِي النَّارِ وَ مَا بَيْنَ ذَلِكَ فَبُهِتُّ أَنْظُرُ إِلَيْهِ»، راوی می گوید، دهانمان باز مانده بود، مبهوت! در صورت مبارک حضرت نگاه می کردم، چی دارم می شنوم؟! تمام قبل و بعد و آسمان و زمین و جنت و نار! خیلی حرف است، «بهت انظرالیه»!
«قَالَ فَقَالَ يَا حَمَّادُ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ»، سه بار حضرت فرمودند. «ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ وَ يَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيداً عَلَيْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ جِئْنا بِكَ شَهِيداً عَلى هؤُلاءِ وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً وَ بُشْرى لِلْمُسْلِمِينَ إِنَّهُ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ فِيهِ تِبْيَانُ كُلِّ شَيْءٍ فِيهِ تِبْيَانُ كُلِّ شَيْء22»23، چقدر تکرار و تاکید! پس وقتی امام می فرمایند قرآن این قابلیت را دارد، با این تاکید! چیزی نیست که به سادگی از آن ردّ شویم.
استاد:کجا بودیم؟
بله من خیالم می رسد که «خلف هذا النطاق»، که حضرت فرمودند «الحجاب»، اظهریّتش، شاهد تفسیر انفسی «ق»، می باشد. به شهادت اینکه حضرت فرمودند قلب انسان، یا قلب مؤمنین -حالا با همان بحثی که باید دراین مورد بشود- سبز است. سبزی نه اینکه فقط تفسیر استعاری بکند، بلکه یعنی «من نور أخضر». یک حالت نور سبز در باطن او هست. پس خلف این حجاب... یعنی اگر این حواسّ را از خودت منسلخ بکنی چه می بینی؟ همان که باز حضرت در روایت می فرماید، «إجعل بصرک فی قلبک و لا تجعل بصرک فی نظر عینیک».
الحمد لله رب العالیمن و صلّی الله علی محمّد و آله الطّیّبین الطّاهرین.
شاگرد: اینکه در روایات داریم که «من زار الحسین کمن زار الله فی عرشه»، آیا میتوان گفت که این همان «دنی فتدلی» برای ما میباشد؟
استاد : اگر این حرف درست باشد که هر عنصر قرآنی، تفسیر آفاقی و انفسی و ربوبی داشته باشد خب یک گوشه ای از این آیه، همین مطلب است. روایت دارد در ذیل آیه مبارکه نور، «الله نور السماوات والارض»، که حضرت این مثَل را به کیان مؤمن توضیح می دهند، خیلی جالب است .در تفسیر برهان است که این مشکات را توضیح می دهند. بنابر این اگر تفسیر انفسی سر برسد مانعی ندارد. اما خیلی وادی سختی است و با تأمل و شواهد بررسی شود، نباید فوری یک چیزی بگوید.
شاگرد: آن روایت است در مورد خزنه داوود و خزانه خداوند که اطیب و اعظم …
استاد: بله، خیلی عجیب است. ک می‌گوید این خدا کیست که خزانه‌ای دارد از عرش وسیع‌تر.
شاگرد: میشود گفت که بهشت آن طوری اطیب از آن بهشت است و عرش وجودش اعظم از عرش و کرسی است.
استاد: اصلاً زینت بهشتی برزخی، جنان عدن متمثل، همه تزینش، آن زیبا تر است که پشتوانه اش، معرفت مومن بالاتر باشد.
شاگرد: میتوان گفت که کأن «دنی فتدلی» برای مؤمن نهایتش همان «من زار الحسین بکربلا زار الله فی عرشه» است.
استاد: یعنی اگر این مضمون با مرتبه عالی اش که برای پیامبر خدا است، برای مؤمن مثَلی داشته باشد، این می شود.
شاگرد: غیر از اینکه ما در خارج، عالم ناسوت و مثال و جبروت و .. داریم. می‌توانیم بگوییم که در هر انسانی _ همانطور که اهل حکمت می‌گویند- این سه عالم است. ظاهراً خود مرحوم ملاصدرا در شوارق به این مطلب تصریح می‌کنند. این می‌تواند موید فرمایش شما باشد که در هر انسانی، عوالمی است. که در روایات هم داریم که « من مات فقد قامت قیامته». یعنی یک قیامتی برای خودم دارمف یک حشری برای خودم دارم…
استاد: در تعبیرات مرحوم آخوند ملا صدرا داریم که به قیامت صغری تعبیر می کند.
شاگرد: این ها موید نمی تواند باشد؟
استاد: موید می تواند باشد. اما علی ایّ حال آنکه بگوییم مطلب تمام شده باشد، خیر. تحقیق علمی اینگونه است، به عنوان یک پوئن مثبت بتواند به تحقیق ما بچسبد، به این اندازه می تواند، اما خیلی باید دنبال شواهدی بگردیم که مشی علی الیقین و علی البصیرة باشد، مشی علی المحتملات نباشد، محتملات برای ابتدا خوب است. از نظر شوراندن ذهن خوب است، محتملات ذهن را آشوب می کند.
شاگرد: آیا می توان از روایات برداشت کنیم که در هر انسانی عوالمی وجود دارد؟ آیا مسلم است؟ خود نفس در خودش عوالمی است؟ برای خود نفس عالمی جداگانه داریم؟
استاد: ممکن است برای عده ای مسلم باشد، اما مطلبی فی حد نفسه مسلم نیست. اما نزد عده ای مسلم شده به خاطر تحقیق هایی که کرده اند. ولی فی حد نفسه باید با شواهد نقلی و مهم تر شواهد نقلی که مطلب را به تصور تعبدی برساند. مهم تر اینکه شواهد نقلی ما را به برهانیت و وضوح برطرف شدن تعبد برساند. این خیلی زیباست؛ یعنی شواهد نقلی ببرد، نفس مدرکه را سیر وجودی بدهد، نفس ناطقه را به اینکه ببیند واقعیّتش را.
شاگرد: پل ارتباطی ما با این حدیث نطاق همان قضیة زبرجدة خضراء بود. چون در آن روایت که حرفی از قاف نبود.
استاد: بله، حر اینجا حرفی از قاف نبود. چون زبزجد است، زمرد است، از خود خضراء بودنش، از زمرد بودنش، را می خواهیم به یک دیگر پیوند بزنیم. و از اینکه تعبیر حجاب برای نطاق آمد، و بعدا هم قلبی که باطن انسان است نفس مدرکه است، روح او است، این طور تعبیر کرد.
شاگرد: اینطور فرمودید که اگر مشاعر خمسه را کنار بگذاریم، آن‌طور خضره را خواهیم دید که …
استاد: ...که آن میخ وجود شما است. قلب، میخ وجود شخص نیست؟! روی حساب اینکه اصل وجود انسان، روحش، نفسش و قلبش، آن مدرِک اصلی مشاعرش نیست؟! اگر برای همین، به جبل تعبیر می شود، یعنی آن چیزی که حالت لنگر دارد برای وجود شما، اصل وجود شما است و تمام شئونات قوای باصره، سامعه و همه دیگر، «النّفس فی وحدتها کلّ القوی»، قوای دیگر هم از شئونات این هستند. چه حالت وحدت در کثرتش و چه کثرت در وحدتش. هر دو مراتب نفس اند. وقتی اینجوری شدند این بدن مادی شما فقط می شود یک شعاعش، شعاع از آن قلب. این ها همه اش می شود حجبی برای او. که اگر این حجب برود کنار او جلوه گر می شود.
البته باز عرض می کنم از باب این شنیدنی هایی که ببینیم که وصل می شود یا خیر؟
شاگرد: درباره لفظ حجاب که فرمودید باید درونی باشد و مربوط می شود به نفس. آیا در لسان شریعت اینجوری هست یا لفظش اینچنین معنایی را دارد؟ چون لفظش به معنای ستر است و ستر و حجاب خیلی باهم تفاوت ندارند. با این حساب چه اظهریّت دارد که در نفس باشد؟
استاد: این که من عرض می کنم این است که فی حدّ نفسه ممکن است اینطور باشد که می فرمایید، ما یک پارچه ای می کشیم روی این، «حَجَبَه»، امّا ریخت کلمه حجاب به یک مدرِکی بر می گردد یعنی الآن این پارچه را این جا بکشید می گویم «حَجَبَه»، من دیگر نمی بینم امّا شما که آن طرف هستید «لم یحجُبه». حجاب است برای من. یعنی حجاب یک واژه ای است که نسبت به مدرِک خودش را نشان می دهد، فی حدّ نفسه نمی شود گفت این پارچه حجاب است.
شاگرد: یک چیز آفاقی است که نسبت به مدرک، خود را نشان می دهد.
استاد: فلذا چیز آفاقی است که نسبت به مدرک، خودش را نشان می دهد، فلذا برای مثال منفصل هم تابش را دارد.
شاگرد: موطنش صرفا بحث می باشد، مدرک که شما می فرمایید موطن را ثابت نمی کند. موطنش ممکن است در خارج باشد. کما در «حتی توارت بالحجاب»، حجاب بیرونی می باشد علی الظاهر.
استاد: ظاهر آیه که تفسیر همین است، «توارت»، یعنی الشمس، «حجاب»، یعنی افق، ظاهر آیه که مبهم نمی باشد. ظاهر آیات خیلی واضح است. آیه «حَتَّى تَوارَتْ بِالْحِجاب24»، این آیه می گوید چیز دیگر هم می خواهم بگویم. نظیر اینطور هم خیل هست.
از اساتید ادبیات درسی برایش گذاشته بودند تجزیه و ترکیب قرآن، یک دفعه سراسیمه نزد من آمد _نمی دانم یاد خودشان هست یا خیر- گفت وامانده شده ام. گفتم چرا؟ گفت نمی دانم این قرآن چه طور است می خواهم تجزیه و ترکیب کنم، برای کلاس متحیر می مانم. بعضی چیز ها را آدم باید خودش لمس کند، چه عجائب است! در قرآن کریم همان «یدرک ولا یوصف»، هرکس دیگر خودش! اما این کلمه حجاب را در مانحن فیه گفتم اظهر است؛ چرا؟ بخاطر اینکه منظور حضرت این بود که -همان طور که آقا فرمودند عالم فیزیک هم...- اگر منظور این بود که این عالم فیزیکی، این، حجاب چیست؟
پس بگویند «تحت هذا النطاق»، یا «خلف هذا النطاق»، «مَن نطاق»؟ بگویند، «هذا العالم السّماء و الأرض». یعنی الآن تعبیر کنم برای این، «الحجاب». کما اینکه در تعبیرات دیگرش هم دارد، خلف این عالم، یعنی «خلف هذا العالم». «ما غاب عنکم». الآن مستقیما برویم به این عالمی که با آن مأنوس هستند... بگوییم این حجاب است. در حالی که این ها این عالم را عالمی می دانند که مکشوف است براشان، حجاب نیست که.
کسی که می رود پشت تلسکوپ می نشیند، این عالم را حجاب می بیند؟ مردمی که در کوچه و بازار و بروبیا، حجاب می بیند؟ زندگی است، با عالم است.
شاگرد: برای جوّ می شود این را در نظر گرفت، برای جوّی که محیط بر زمین می باشد؟
استاد: الآن برای جوّ، کجایش حجاب است جوّ؟ در یک محاوره علمی که حضرت می فرمایند «نطاق»،
بعد می فرماید «حجاب». می توانستند بگویند سقف مثلا که بعضی مفسّرین درمورد آیه شریفه «و جعلنا السّماء سقفا محفوظا»، بعضی مفسرین گفتند سقف یعنی همین جوّی که یک حالت محفوظی دارد. آن جا تعبیر سقف خوب است. امّا بگوییم این، حجاب است. اکنون حجاب چیست؟ پوشش از چیست؟ این جا می بینم مقداری، پس می زند.
فلذا مطلبی که می خواهم عرض کنم در محاورات عرفیّه، عالمی که متوّجه الیه ذهن عرف می باشد در محاورات، به این عالم نمی گویند حجاب، به این عالم می گوید عالم، من دارم می بینم مکشوف هست، حجاب نیست که! آن برای اولیاء خدا خوب است که در غیر محاوره عادی است. بگویند این عالم حجاب برای عوالم بالاتر است.
در این محاوره عادی که سائل از حضرت می پرسد که می گویند پشت این نطاق، بعد می گویند حجاب، این حجابی که می فرمایند باید برای سائل نیز حجاب در ذهنش بیاید نه اینکه این عالم را حجاب ببیند. فلذا من می خواهم اینجوری عرض کنم که آن سائل هم در ذهنش آمد که یعنی آن که من نمی بینم، نه اینکه یعنی این عالم حجاب چیز دیگری است. بلکه آن که من نمی بینم. یعنی ابتدائا آمد به مدرِک. حجاب یعنی یک چیزی که من دارم. نسبت به مدرِک خودش را نشان می دهد مفهوم حجاب. فلذا این پارچه برای من حجاب بود برای شما نبود.
شاگرد: این تعبیر «وراء ذلک»، از هفتاد تا عالم است. تعبیر «وراء» با أمر درونی همچین سازگار نیست؟
استاد: حجاب أمر درونی است برای فعلیّت الآن من، درست است؟ برای موطنی که الآن من هستم. فلذا وراء این موطن الآن شما، خود شما چقدر بدن های مثالی دارید، چیزها دارید. الآن اگر اولیاء الهی بیایند می توانند آن روزی که شما در فلان موقف قیامت حاضری می شوید با چه حالی هستید را می توانند بگویند. آن هم شأنی از شماست. آن هم یک چیزی است در باطن شما. امّا الآن، توی این موطنی که شما هستید، نسبت به آن در حجاب هستند. آن را نمی توایند مطّلع شوید. پس وراءکم، مثلا شمس. شمس چندتا معنا می تواند داشته باشد؟ -بعضی آن مباحث طبائع و مباحث ریخت اصل موضوعی، برای کار کردن مطرح نشد، اگر مطرح شود، چند تا شمس ممکن است باشد؟ شما کار بردی و خیلی ملموس خواهید دید چه می شود!- حضرت فرمودند، «ان من وراء شمسکم هذه اربعین شمسا»، چه تعبیری! بالای این شمس شما أربعین شمساً. خب این شمس چیست؟ که بالاش چهل تا شمس دیگر هست؟ اگر انفسی معنا کنی، باید یک شمسی پیدا کنید که فعلا می توانید سردربیاورید از آن ،اگر متوجّهش باشید! سپس حضرت می فرماید اگر یافتید آن را هنوز چهل تا دیگر شمس موجود است. ببینید، «وراء» درست می شود، مانعی ندارد که انفسی باشد و وراء هم داشته صدق کند. اگر هم همین آفاقی بگیرد که هیچی، وراء این شمس شما چیست؟ أربعین شمساً می باشد.
شاگرد: این عبارت این جا در بعضی از تفاسیر به عنوان یک کوه آمده است. یعنی یک کوهی به نام حجاب.
بعد گفته یک کوه ق داریم و یک کوه حجاب و بین این ها یک فاصله ای هست کأنّه با این تعبیر می شود: خلف این کوه حجاب یک کوهی داریم به نام ق که مراتبی دارد. شاید آفاقی تعبیر کرده باشد. اما منافاتی ندارد با انفسی.
استاد: بله امّا اظهر در کدامش هست خیلی بحث خوبی است. یعنی آدم کم کم با تأمّل برایش واضح می شود که اظهر کدام است. ولو این ها بتواند مراد باشد و واقعا هم می رساند. ولی اظهر و ظاهر کدام است این بحث خوبی است.
شاگرد:یعنی یک معنای دیگری هم از حجاب ارائه شده است که ...
استاد: بله یعنی خود کوه، آیا اصل معنا و روح معنای کوه و جبل... اتّفاقا ببینید شما می گوید جِبِلّیّ است، « وَ اتَّقُوا الَّذي خَلَقَكُمْ وَ الْجِبِلَّةَ الْأَوَّلين25»، جبل خیلی واژه زیبایی است. چه معنا می کنید؟
جبلیّ یعنی چه؟ یعنی فطری. فطرت چیست؟ واقعا فطرت چیست؟ که «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها26».
خیلی مسلّم نباشد در ذهن شریفتان که وقتی می گویند جبل و حجاب...
من یادم است درس یکی از اساتید می رفتیم،رسیده بودن به آیه «یوم تأتی السّماء بدخان مبین»، بحث کردند و بعد فرمودند: دیگر اگر کسی از این دخان یک معنای معنوی و این ها در ذهنش بیاید، باید ذهنش خودش را متهم کند. چرا باید ذهن خودش را متّهم کند؟ دخان یعنی دود امّا اگر چیز دیگری بفهمیم، متّهم هستی!
شاگرد: باید روشی که با آن تفسیر می کنیم باید اون روش را به حجیّت برسانیم. برای مثال الآن همین ادبیات موجود را که ادبیات متخصصین است، اگر بر قرآن تطبیق کنیم، باید بگوییم قرآن همه حجت نیست، اگر خود فضای عالم صغیر و عالم کبیر که می فرمایید این، فضای عرفان نظری است؟
استاد: نه، شما نبودید، امروز تشریف آوردید؟ ما خواستیم از آیه «سنریهم آیاتنا فی الآفاق...»، با محتملاتش، بررسی کردیم که مقتبس از خود آیه باشد نه اینکه برویم از دیگران بگیریم. آن ها هم اگر حرف هایی زده اند از همین ها درآمده. اگر از این ها درآمد که درست والّا برای خودشان. بله دیگر اینجور نیست که ما بخواهیم حرف دیگران را...
شاگرد: در جمع بین روایات، پایگاه حجیتمان به کجا بر می گردد؟ یعنی در روایات اعتقادی که دنبال صرف سند که نیستیم، منظور من پایگاه حجیت است نه روش حجیت، صرفا سند نیست درست است؟ اگر سند نیست معیار حجیت در واقع چیست؟ نمی دانم شاید بحث شده است!
استاد: بازهم بحث می کنیم، آقا هم نکات خوبی فرمودند، این مباحث خوبی است دوباره بحث می کنیم.
الحمد لله رب العالمین
کلید: سماء، حجاب، نطاق، تأویل اعظم، تأویل اقصی، اصل قرآن، قرآن لفظ، قرآن کتابت، تفسیر انفسی، قلب المومن، خضراء، علم الهی در کتاب، مشکات، بایدی سفرة، صحفا مکرمة، الذکر الحکیم، کتاب مکنون، کتاب مسطور، کتب قیّمة، سرّان تحتهما اسرار، عدة الشهور، ذلک الدین القیم، خَلَقَ الْقَلْبَ أَخْضَرَ، یوم الخروج، قُلُوبَ الْمُؤْمِنِينَ خَضِرٌة، بِاحْتِيَاطِ قَافٍ، دعای قاف، دعای حروف مقطعة، قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ، احاطه ی مثال منفصل،سید محسن امین، صدوقی
4.بلد الامین، ج1، ص365