بسم الله الرحمن الرحیم
مقاله آقای شبیری راجع به روز شهادت رسول الله ص
هم فاطمة و
رسول اللّه خاتم النبيّين صلّی اللّه علیه و آله و سلّم
این نسخه html فایل http://www.ensani.ir/storage/Files/20101023174640-16.pdf است. Google به صورت خودكار نسخه html اسناد را همانطور که در وب می‌خزیم ایجاد می‌کند.
نکته: برای یافتن سریع عبارت جستجوی خود در این صفحه، Ctrl+F یا ⌘-F (Mac) را فشار داده و از نوار یافتن استفاده کنید.
Page 1
بي
ا
ن القوال
تحقیقی در روز وفات پیامبر
صلى الله عليه و آله و سلم
سید محمدجواد شبیری
وفات پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) بر طبق روایات صحیحه از اهل بیت علیهم
السلام و بسیاری منابع دیگر در روز دوشنبه رخ داده است. ولی در باره روز و ماه وفات
پیامبر (ص) اقوال مختلفی هست که در این مقاله به بررسی آنها می پردازیم. مشهورترین اقوال
عبارتند از:
۲۸ صفر، این قول در نزد امامیه مشهور است، اما راقم این سطور با فحص بسیار، روایتی
هر چند ضعیف از ائمه نیافته است که این قول را تأیید کند. ولی شیخ مفید و شیخ طوسی و
متأخران آن را پذیرفته اند.۳
اول ربیع الاول، این قول را عروة بن زبير و محمد بن شهاب زهری، بنا بر روایت موسی بن
عقبة و ابونعیم و ابن عساکر و خوارزمی نقل کرده اند.۲
دوم ربیع الاول، این نظر را هشام كلبي از ابو مخنف از صقعب بن زهير از فقهاء اهل حجاز
.المخصال، ۳۸۵، باب السبعة، ح۶۶، ۶۷؛ المحاسن، ۳۴۷ (دو روایت)؛ الکافی، ۳۱۴
/
۸ ؛ نیز به عنوان نمونه بنگرید به
البداية والنهاية، ۲۵۴
/
۵ ؛ بهجة المحافل، ۱۲۴ و نیز مصادری را که در ضمن نقل اقوال ذکر می کنیم. تنها سهیلی از این
قتیبه در معارف حمایت کرده است که روز چهارشنبه بوده است (الروض الأنف، ۲۷۰
/
۴ ) ولی در نسخه چاپی معارف
روز دوشنبه ذكر شده است (معارف، ۱۶۵)، در مناقب ابن شهر آشوب، ۱۷۶، در مورد وفات حضرت نوشته است: «و
گویند که روز جمعه ۱۲ ربیع الاول بوده است» قائل این قول معلوم نیست.
٢. به جز در نسخه خطی هدایه، تأليف حسين بن حمدان خصیبی.
٣. ارشاد، ۱۰۱؛ مقنه، ۴۵۶؛ مسار الشيعة (مجموعه نفیسه ۸۳): تهذيب، ۲
/
۶ ؛ مصباح در آخر اعمال ماه صفر؛ تاج
المواليد مجموعه نفیسه، ۸۳): اعلام الوری، ۱۵؛ روض الجنان، ۴۸
/
۴ ؛ قصص الانبياء راوندی، ۳۵۹؛ کشف الغمة
۹۶
/
۱ ؛ جامع الاخبار، ۲۴.
۴. انساب الاشراف، ۵۶۹: الروض الأنف، ۲۷۰
/
۴ ؛ البداية والنهاية، ۲۵۴
/
۵ و ۲۵۵.
Page 2
تحقیقات اسلامی
نقل نموده است، واقدی از ابو معشر از محمد بن قيس آن را روایت کرده است ، این قول را
ليث و سعد بن ابراهيم مروزی و سلیمان بن طرخان تیمی و ابن واضح يعقوب اختیار
کرده اند.۷
این قول تنها قولی است که از ائمه اطهار (سلام الله عليهم) روایت شده است، نصر بن
على جهضمی از امام رضا(ع) از پدرانش از امير المؤمنين عليه السلام آن را روایت می کند
چنانچه در تاریخ اهل البيت و هداية خصیبی آمده است، و نیز ابن خشاب از امام باقر و صادق
عليهما السلام و خصیبی از امام صادق و امام ابو محمد عسکری (ع) نقل نموده است. در کلام
ابن شهر آشوب نیز احتمال می رود که همین قول را انتخاب نموده باشد چنانچه پس از این
خواهد آمد.
۱۲ ربیع الاول، این قول مشهورترین نظر در میان مورخان و دانشمندان عامه است و از
عایشه و ابن عباس و عمر بن على بن ابي طالب و ابو بکر بن محمد بن عمرو بن حزم روایت
گردیده، ابن اسحاق، واقدی و کاتب وی ابن سعد، ابن قتیبه، مسعودی و ابن عبدالبر آن را
پذیرفته اند، شیخ کلینی و معاصر وی محمد بن جریر بن رستم طبری از دانشمندان امامی نیز
بر این رأی رفته اند.۱۱
حسن بن موسی نوبختی مؤلف فرق الشيعة که از قدماء امامیه و از متکلمین برجسته پیش از
د. تاریخ الامم و الملوك، ۳۰۰
/
۳ .
، طبقات ابن سعد، ج ۲، قسم دوم، ۵۷؛ انساب الاشراف، ۵۶۸؛ البداية والنهايه، ۲۵۵.
۷. البداية والنهاية. ۲۵۴
/
۵ و ۲۵۵؛ تاریخ یعقوبی، ۱۹۳
/
۲ . ایات اور اس کا
۸. تاريخ أهل البيت، ۶۷؛ تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم از ابن خشابه مجموعه نفیسه، ۱۶۲)؛ هداية خصیبی، ۳۸:
کشف الغمة، ۲
/
۱ ؛ ولی در نسخه خطی از هداية خصیبی ۲۸ صفر ذکر شده است (کتابخانه آية الله مرعشی، رقم ۲۹۷۳،
ص ۲). ظاهرا این تاریخ از تصرف ناسخان باشد. زیرا تاريخ اهل البيت و تاریخ ابن خشاب و نسخه چاپی هدایه هر سه
بر خلاف آن است، بین این سه کتاب ارتباط شدیدی است که دست کم می توان مطمئن بود که هر سه ازيك مصدر گرفته
شده است. بلکه برخی از دانشمندان گویند که تاریخ ابن خشاب تنها نسخه ای از تاریخ اهل البيت است (تاریخ اهل
البيت، مقدمه، ۴۶). به هر حال ارتباط این سه کتاب انکار ناشدنی است.
. طبقات ابن سعد، ج ۲، قسم دوم، آخر ۵۷ و ۵۸؛ امالی شیخ طوسی، جزء ۱۰/ ۲۷۲؛ البداية و النهایة، ۵/ ۲۵۶.
۱۰, طبقات ابن سعد، ج ۲، قسم دوم، آخر ۵۷؛ تاریخ طبری، ۲/ ۲۰۰؛ معارف، ۱۶۵؛ مروج الذهب، ۲۸۰
/
۲ ، التنبيه و
الاشراف، ۲۴۴؛ الاستیعاب (هامش الاصابه ۳۴
/
۱ ): البداية والنهاية، ۲۵۵۵. نیز بنگرید به: الوفاء باحوال
المصطفی، ۷۸۹، البدء و التاريخ، ۵/ ۶۲، کامل ابن اثیر، ۳۲۳
/
۲ ؛ تاریخ ابن الوردی (=ته المختصر، ۱۷۲
/
۱ ).
۱۱، الکافی، ۴۳۹
/
۱ ؛ المسترشد، ۲. لازم است اشاره شود که مرحوم کلینی در ابواب تاریخ در اول مهر باب قسمت هایی
درباره زندگانی پیامبر و ائمه صلوات الله عليهم می آورد که از کتاب های عامه برگرفته است، هر که در این قسمت بابها
بنگرد بوضوح اخذ آنها از کتب عامه را در می یابد، بنابراین، این قسمت از کانی، به هیچ وجه کاشف از ورود روایتی از
معصومین به مضمون آنها و یا اشتهار آنها در نزد عالمان امامی آن زمان نیست.
Page 3
تحقیقی در روز وفات پیامبر (ص)
اه
سال ۳۰۰ و پس از آن بوده است وفات پیامبر را در ربيع الاول دانسته بدون اینکه روز آن را
مشخص کند، در اینجا آراء دیگری نیز وجود دارد که به خاطر ضعف آنها و عدم دلیل قابل
اعتنایی در مورد آنها تنها به ذکر آنها بسنده می نماییم. این اقوال عبارتند از: ۸، ۹، ۱۰، ۱۵، ۱۸،
۲۲ ربیع الاول.۱۳ در کتاب مناقب ابن شهر آشوب آمده است که پیامبر در دوم صفر وفات
نمود.۱۴ تفرد ابن شهر آشوب بدین قول و عدم اشاره به سایر اقوال بجز به ۱۲ ربیع الاول آن
هم در روز جمعه تأیید می کند که این عبارت سهو القلم باشد، و شاید نظر ایشان این بوده که
حضرت در دوم ربیع الاول وفات نمودند. امور دیگری در اینجا وجود دارد که می توان از آنها در
تعيين وفات پیامبر یاری جست که عبارتند از:
1. تاریخ خروج پیامبر از مدینه به سوی مکه در حجة الوداع، که برخی آن را در روز
پنجشنبه ۲۴ ذیقعده و برخی دیگر در روز شنبه ۲۵ همین ماه دانسته اند، در دو روایت
معاوية بن عمار و حلبی از امام صادق(ع) خروج پیامبر صلى الله علیه و آله روز ۲۶ ماه تعيين
گردیده۱۷، بدون اینکه روز آن در هفته مشخص شود.
۲. روز ترویه (۸ ذي الحجة) در حجة الوداع که برخی آن را روز جمعه دانسته اند.۱۸
٣. روز عرفه (۹ ذی الحجة) در این سال که مشهور بين عامه آن را در روز جمعه میدانند و
گاه ادعای اجماع بر آن می نمایند، این نظر در برخی از روایات از اهل بیت علیهم السلام نیز
نقل شده ۲ ولی نویسنده این سطور روایتی صحیح السند در این مورد نیافت.
۴. روز غدیر (۱۸ ذی الحجة)، در روایت ابو سعید خدری روز غدیر را پنجشنبه تعيين
نموده در حالی که در صحیحه ابن أبي عمير که از طریق چند راوی از امام صادق (ع) نقل
۱۲. فرق الشیعه، ۲.
۱۳. التنبيه و الاشراف، ۲۴۴؛ انساب الاشراف، ۵۴۴؛ کشف الغمه، ۴۹
/
۱ ؛ البداية والنهاية. ۲۵۵
/
۵ .
۱۴. مناقب ابن شهر آشوب، ۱/ ۱۷۶
۱۵. سیره حلبيه، ۲۵۵
/
۳ ؛ البداية والنهاية، ۱۱۱
/
۵ .
۱۶. مغازی واقدی، ۱۰۸۹
/
۳ ، طبقات ابن سعد، ۲/ ۱۲۴؛ سیره حلبيه، ۲۵۷
/
۳ ؛ و در حاشیه آن سيره احمد زینی
دحلان، ۳
/
۳.
۱۷. الکافی، ۲۴۵
/
۴ و ۲۴۸؛ التهذیب، ۵ رقم ۱۵۸.
۱۸. مغازی واقدی، ۱۱۰
،
۱۱۰۰۳ ، المحلي ابن حزم، ۲۷۲
/
۷ .
۱۹. صحیح بخاری، کتاب الايمان، باب ۲۳ زيادة الامان و نقصائد - و از آن در المحلى، ۳۷۲
/
۷ - تفسير طبری، ۵۳
/
۶ و
۵۴، الدر المنثور سیوطی، ۲۵۸
/
۲ ؛ الروض الأنف، ۲۷۰
/
۴ ؛ البداية والنهاية. ۱۱۱۹۵؛ بهجة المحافل، ۱۲۴؛ سيرة
حلبيه، ۲۶۵
/
۳ ، ۲۶۶، ۲۶۷.
۲۰، الکافی، ج ۲۹۰
/
۱ ؛ تفسیر عیاشی، ۲۹۳
/
۱ ؛ تفسیر فرات، ۱۸۸.
۲۱، کتاب سلیم بن قیس، ۱۸۸ (به نقل از بحار، ۱۹۵
/
۳۷ ): المناقب خوارزمی، ۸۰: فرائد السمطين، ۷۲
/
۱
Page 4
تحقیقات اسلامی
می کند، آمده است که غدیر روز جمعه بوده است، امام (ع) در این روایت می فرماید: روز غدیر
بافضیلت ترین عیدهاست و آن روز ۱۸ ذي الحجة و روز جمعه بوده است.۲۲
۵. دستور پیامبر برای آماده شدن برای جنگ با رومیان به گفته واقدی این دستور در روز
دوشنبه ۲۶ صفر سال ۱۱ صادر شده است.۲۳
. فاصله زمانی بین نزول آیه اکمال و تبلیغ و وفات پیامبر
در روایت ابواسحاق از امام باقر (ع) پس از ذکر واقعه غدیر آمده که: به ابوجعفر (ع)
گفتم: در چه زمانی بود؟ فرمود: ۱۷ ذی الحجه سال دهم در بازگشت از حجة الوداع، و بین این
روز و وفات پیامبر ۱۰۰ روز فاصله بود.۲۴ این روایت از دو جهت شاذ است یکی از جهت
تعيين روز غدیر و دیگر از جهت روز وفات پیامبر که طبق آن، ۲۷ ربیع الاول یا کمی پیش از آن
بوده است. بنا بر این به هیچ وجه این روایت قابل اعتماد نیست. در برخی روایات آمده که
پیامبر ۸۱ روز پس از نزول آیه اکمال وفات نمود.۲۵ علامه مجلسی گوید: لازم این روایت بنابر
روایت عامه که تاریخ وفات پیامبر را در ۱۲ ربیع الاول نقل نموده اند، آن است که نزول آیه
کمی پس از روز غدیر باشد. ۲۴۶ ولی می توان آن را بر روز غدیر نیز تطبیق نمود بنابر اینکه سه
ماه ذي الحجة و محرم و صفر، هر سه ناقص باشند چنانچه در حاشیه بحار اشاره کرده اند. باری
در تفسير طبری آمده است: «گویند که آیه اکمال در روز عرفه در حجة الوداع نازل شد... و
پیامبر پس از این آیه تنها ۸۱ شب زیست».۲۷ لازمه این کلام آن است که وفات پیامبر در ۳۰
صفر یا اول ربیع الاول یا دوم یا سوم آن (بنابر کامل بودن یا ناقص بودن ماهها) واقع شده
باشد.
کیا دنتال و تمراستا استرالیا ا ستان
تاریخ شروع بیماری وفات پیامبر. واقدی از ابو معشر از محمدبن قیس روایت می کند که
پیامبر روز چهارشنبه ۱۹ صفر سال ۱۱، بیمار شد، و ۱۳ روز در حالت بیماری به سر برد و در
روز دوشنبه ۲ ربیع الاول سال یازدهم وفات نمود.۲۸ لازمه این روایت و آغاز شدن بیماری در
روز چهارشنبه ۱۹ صفر و وفات آن حضرت در روز دوشنبه ۲ ربیع الاول آن است که اولا ماه
صفر ناقص بوده و ثانیا بیماری در صبح شروع شده و وفات آن حضرت هنگام عصر اتفاق
افتاده باشد. واقدی همچنین می گوید، گویند که بیماری پیامبر (ص) روز چهارشنبه ۲۸ صفر
|
|
:۲۲. الملخصال، ۲۹۴
/
۱ ، باب السبعه، حا۱۰، از آن در بحار، ۲۶
/
۵۹ و ۱۱۰
/
۹۷
۲۳. المغازی واقدی، ۱۱۱۷
/
۳
۲۴. تفسير برهان، ۴۳۶
/
۱ .
۲۵. تفسير طبری ۴۹ و ۵۰: المناقب ابن شهر آشوب، ۲۳
/
۳ .
۲۶. بحارالانوار، ۱۵۶
/
۳۷ . ۲۷. تفسير طبری، ۴۹
/
۶ .
۲۸. طبقات ابن سعد، ج ۲، قسم دوم، ۵۷؛ انساب الاشراف، ۵۶۸: البداية والنهاية، ۲۵۵
/
۵ .
Page 5
تحقیقی در روز وفات پیامبر(ص)
آغاز گردید، و حضرت در روز دوشنبه ۱۲ ربیع الاول در گذشت. در حالی که اگر آغاز
بیماری پیامبر(ص) چهارشنبه و وفات حضرت در روز دوشنبه ۱۲ ربیع الاول باشد، مدت
بیماری حضرت ۱۲ یا ۱۳ روز بوده و در نتیجه آغاز بیماری ایشان در آخر صفر خواهد بود و
به هیچ وجه بر ۲۸ صفر منطبق نمی شود، توجیهی که برای کلام پیشین واقدی ذکر نمودیم در
اینجا نمی آید چنانچه روشن است. سلیمان بن طرخان تیمی در کتاب مغازی می گوید: « پیامبر
در ۲۲ صفر بیمار گشت و آغاز بیماری در روز شنبه بود و رحلت حضرت در روز دوشنبه دوم
ربیع الاول رخ داد» ۳. این سخن از تهافت خالی است و لازمه آن ناقص بودن ماه صفر است.
درباره سال یزدگردی. در دائرة المعارف فارسی آمده است: به گفته کوشیار، سال اول
یزدگردی یعنی سالی که یزدگرد در آن به تخت نشست، از روز پنجشنبه آغاز می شود و آن مطابق
است با ۲۲ ربیع الاول سال ۱۱ هق .... به گفته مسعودی، میان مبدأ تاريخ هجری و مبدأ
تاریخ یزدگردی ۳۶۲۴ روز فاصله است، و این درست با تاریخ مذکور مطابق است». این
تاریخ با دوشنبه بودن ۱۲ ربیع الاول سازگار است که مشهورترین قول در باره وفات پیامبر
است. بنابراین لزومی ندارد که در این مورد بحث مستقلی بنماییم. آنچه گفته شد مجموع
اموری بود که در این بحث نافع می باشد، مقایسه بین این امور می رساند که بسیاری از آنها با
هم ناسازگارند، به جهت مقایسه دقیق این امور جدولی ترتیب داده ایم که بر وشني به ارتباط بين
این اقوال و روایات می پردازند در این جدول با در نظر گرفتن هر يك از امور پیشین، روز
وقوع آنها را محاسبه نموده، و جميع احتمالات آن را معلوم نموده ایم. بدین ترتیب بسادگی
می توان از این جدول روایات متناقض را بدست آورد. و
ما در این جدول ۱۵ امر نخست را مد نظر داشته، سه امر دیگری را وارد نموده ایم چه
به راحتی از جدول موجود حکم آنها بدست می آید از سوی دیگر دیدیم که برخی از اقوال
در باره بیماری پیامبر(ص) خود گرفتار تناقض داخلی بود، همچنین اقوال شاذه در تاریخ وفات
پیامبر(ص) را نیز در نظر نگرفتیم. قبل از ارائه جدول ناگزیریم اشاره کنیم که مکه و مدینه
تقریبا از جهت افق موقعیتی یکسان دارند، زیرا اختلاف مختصات جغرافیایی این دو شهر
کمتر از يك درجه است بنابراین در رؤیت هلال اختلاف مهمی ندارند، از این رو محور بحث را
بر اختلاف افق و رؤیت هلال ننهادیم.
۲۹. البداية والنهاية، ۲۵۵
/
۵ . ولی در طبقات ابن سعد ۲، قسم دوم، ۵۷، از واقدی نقل می کند که پیامبر در روز
چهارشنبه ۲۹ صفر وفات نمود. این نقل خالی از اشکال است.
۳۰. البداية والنهاية، ۲۵۵
/
۵ . ۳۱. دائرة المعارف فارسی، ۲۳۶۶
/
۲ ، ستون سوم، ماده گاهشماری.
Page 6
جدول مقایسه آراء
1
4
|
۶
!
۲
۱۰
۱۱
جدول مقایسه ۱ ۲۰ |
۱۲
|
13
|
11
|
10
|
۱۶
|-
|
ا ا ا
۲۵
شعله
|
3
آخر
آخر
فیله
روز
تره
۲۶ متر | ۲۸ صفر
ا ا ا --
اول |
نعجة
ارل ا م
مسفر اربیع الال | بيع الاول
هتلد |
! دوازدهم
ربیع الاول
محرم
|
|
ها
31 - .
م 1
لها
ا
تيقعده
م
مر
4
م
-
أ
:|ه
|
ل
||
م ال
ا
۲۵
له
ه كه
ا
ا
نمیت
ا
ا
ا
-
م
ه
|
ا
-|-
ا ا
(۸)
-
ه
ر
و ه| لا . - | . مردم معه . مرده ها
ا
مرز تمرید
لها •
ا
|-
ا
مما
(1)
ا
:
:
سم
ا
روتر عرقه
|||||||
:: :
:|:|
::
|:|
|||
|
||
ا
ه |
ا
ا
1
(۱۸)
. مرد
م
|
*
م
.
روز غدير
.
.
1
س
{۱۸)
|
م
1 -
.
رد غدير
- | م ه . -1
ا
.
ا
|
--|
ا
ط
ا
+
-
۲۶۸ سفر
أ
۲
ا
ا
| 4 ه
|:|:|:| :|:|
ا
|
|
0 |
1
|
۲۸ بنر
۲۸ بنر
|
۲
|-
{ -
و
ا
| -
| |
|
ه
ا ا
1+
ه
ا
ه ه
ا
ربیع الاول
|
// ۰۱:
م | اسه.
1
اه
|
ا م
و |
|
او سره | هود
| 44 م ا ا . ه
ا
+
و
ه = F
ریج اند
ا ا ا
م.
ه
+
..
|
|
. س
مو د
د
دوازدهم
ربیع الاول
م
سے 14
- 1
1
|:|| ::///
|
شنبه = .،
یکشنمد = 1،
دوشنبه = ۲.
سه شنبه = 3،
چهارشنبه =۴،
پنجشنبه = ث،
جمعه = ۶
Page 7
تحقیقی در روز وفات پیامبر(ص)
توضيح جدول
الف. از خانه ای که به علامت بی مشخص شده آغاز کردیم، عدد این خانه از نقلهای
تاریخی یا روایات وارده از اهل بیت علیهم السلام گرفته شده است چنانچه تفصيل آن پیشتر
گذشت.
ب. پس از پر کردن خانه با سایر روزها را بر طبق این روز محاسبه کردیم، بنابراین
این خانه ملاك محاسبه سایر خانه هاست.
ج. در هر سطر هنگامی که به آخر ماه می رسیم يك بار ماه را کامل و بار دیگر ناقص حساب
می کنیم، بنابر این دو عدد بدست می آید، عدد حاصل از کامل گرفتن ماه را در بالای خانه و
عدد حاصل از ناقص گرفتن ماه را در پایین خانه قرار دادیم.
د. اگر فاصل بین روز ملاك جدول، و روزی که عدد آن محاسبه می شود، بیشتر از يك ماه
بود، تمامی احتمالات را در نظر گرفتیم و عدد حاصل از کامل گرفتن تمام ماهها را در بالای
جدول قرار دادیم و در زیر آن عدد حاصل از کامل گرفتن تمام ماهها - جز یکی- و در زیر آن
عدد حاصل از کامل گرفتن تمام ماهها - جز دوتا -... را نهادیم، تا به پایین جدول برسیم که عدد
حاصل از ناقص انگاشتن تمام ماهها در آنجا گذاشته شده است.
ه گاه چهار ماه پشت سر هم را ناقص فرض کردیم در این صورت در خانه مورد نظر پنج
عدد وجود دارد. و عدد حاصل از ناقص فرض کردن همه ماهها در پایین جدول است و این
غیر ممکن است، ولی ما این عدد را حذف ننمودیم تا حسابها مختل نشود.
و. هر عددی را که در هر يك از خانه ها در نظر بگیریم رابطه این عدد با عدد ملاك چنين
است که به تعداد اعدادی که در بالای این عدد قرار دارد ماه ناقص در بین این دو روز وجود
دارد و به تعداد اعدادی که در پایین این عدد قرار دارد ماه کامل بین آن دو واقع است. مثلا اگر
خانه [ ۳
/
۱۲) را در نظر بگیریم و دست روی عدد ۲ بگذاریم، این در جایی است که
بين روز ملاك ما (یعنی روز دوازدهم ربیع الاول) و روز ۲۴ ذی القعده سه ماه ناقص و يك ماه
کامل وجود داشته باشد.
ز. از آنچه گذشت بدست می آید که در هر خانه يك يا دو عدد میانی، نزدیکترین اعداد به
قاعده می باشد و بیشترین احتمال را داراست و هر مقدار که اعداد از این یك یا دو عدد فاصله
بگیرد احتمال وقوع این حالت بعیدتر می گردد. مثلا در همان خانه ۳
/
۱۲ که مثال زدیم، عدد
(۱) دارای بالاترین احتمال و عدد (۰) و (۲) پس از آن قرار داشته و کمترین احتمال از آن دو
عدد ۳ و ۶ است بلکه چنانچه در بند «ه» دیدید عدد 3 غیر ممکن است.|
ا
لاسه مې د
Page 8
تحقیقات اسلامی
نگاهی به جدول
با نظری به جدول، در می یابیم که قول مشهور در بین عامه که گاه دعوی اجماع بر آن می شود،
۔ یعنی جمعه بودن روز عرفه - نه با وفات پیامبر(ص) در ۲۸ صفر که نظر مشهور خاصه است،
سازگار است و نه با وفات حضرت در ۱۲ ربیع الاول که مشهورترین قول نزد عامه است.
آری، با وفات پیامبر در ۲ ربیع الاول توافق دارد، هر چند لازمه آن این است که سه ماه
ذی الحجة و محرم و صفر هر سه کامل باشند که خالی از بعد نیست، البته بنابر این نظر، وفات
پیامبر در اول ربیع الاول کاملا طبیعی است.
این اشکال، معروف است، و اولین کسی که بر این مطلب تنبیه داده تا آنجا که نویسنده
می داند ابوالقاسم سهیلی در کتاب الروض الأنف است، البته در کلام وی مسامحه رفته
است. ۳۲ ابن کثیر این مطلب را از وی در البداية والنهاية نقل نموده خطایش را تصحیح کرده و
می نویسد: تنها به يك روش می توان بدین اشکال پاسخ گفت و آن اختلاف مطالع است،
بدین گونه که اهل مکه هلال ذي الحجة را در شب پنجشنبه دیده اند و اما اهل مدینه هلال را در
شب جمعه دیده اند... و اگر اول ذي الحجة نزد اهل مدینه جمعه باشد و سه ماه بعد از آن کامل
باشد، اول بيع الاول روز پنجشنبه خواهد بود بنابر این دوازدهم آن با روز دوشنبه تطبيق
می کند. تكلف بسیاری که در این کلام وجود دارد بر کسی پوشیده نیست، زیرا کامل بودن
سه ماه پشت سر هم به خودی خود بعید است و اگر اختلاف رؤیت هلال را بدان ضمیمه کنیم با
اینکه هیچ اشاره ای بدان در کتب تاریخی مربوط به حوادث این سال و غير آن نشده، بسیار
بعیدتر می گردد بویژه در مکه و مدینه که تقریبا افق یکسانی دارند، بنابراین این توجيه
غير مقبول است. مانند این اشکال، بلکه بدتر از آن در صورتی که غدیر را روز جمعه بدانیم
پیش می آید. علامه مجلسی می گوید: قولی که بر آن اتفاق و اجماع نقل نموده اند یعنی اینکه
عرفه در حجة الوداع جمعه بوده با وفات پیامبر در روز دوشنبه که قولی اجماعی است، بنابر دو
قول مشهور در تاریخ وفات حضرت (ص) (۲۸ صفر و ۱۲ ربیع الاول) قابل جمع نیست
همچنين است آنچه در روایت آورده که روز غدیر در آن سال جمعه بوده است، بنابر این
می بایست در پاره ای از این منقولات مناقشه نمود.۳۴
برای حل این مشکل، می بایست ابتدا از مسلمات و سپس از روایاتی که راویان مورد
اعتماد از امامان(ع) روایت نموده اند آغاز کرد و هر چه را که با این دو اصل مقبول مخالف
است، رها کرد، هر چند ممکن است نظر قطعی و غیر قابل خدشه بدست نیاید. بنابر این آغاز
۳۲. الروض الأنف، ۲۷۰
/
۴ .
۳۳. البداية والنهايه. ۲۵۶
/
۵ .
۳۴. بحارالانوار، ج۲۲، ص۵۳۵
Page 9
تحقیقی در روز وفات پیامبر (ص)
بحث از اینجاست که: وفات پیامبر به طور قطع در روز دوشنبه بوده است، از طرفی در صحيحة
ابن ابی عمیر که قبلا نقل شد آمده که غدیر روز جمعه بوده است. حال به جدول باز می گردیم و
می بینیم که فرض درست آنست که در سطر ۵ وجود دارد، و از آنجا که این فرض، با وفات
پیامبر(ص) در ۱۲ ربیع و ۲۸ صفر نمی سازد می بایست هر دو را کنار گذاشت. حال به سراغ دو
قول دیگر می آییم، این قول که وفات پیامبر در اول ربیع الاول است علاوه بر آنکه لازمه آن
کامل بودن سه ماه پشت سرهم است، با روایت نصر بن على جهضمی از امام رضا(ع) و روایت
ابن خشاب از امام باقر(ع) و روایت خصیبی از امام صادق و عسکری (ع) مخالف است،
بنابر این این نظر نیز پذیرفتنی نیست.
بدین ترتیب قول صحیح آن است که وفات پیامبر (ص) در ۲ ربیع الاول اتفاق افتاده
است و چنانچه پیشتر دیدیم این قول، در میان قدماء مورخين قائلین زیادی هم دارد. اما بهتر
است برخی از اقوال مشهور را بررسی کرده و وجوه معقولی در توجیه به خطا رفتن آنها ذکر
نماییم:
۱. قول مشهور بين خاصه در باره وفات پیامبر(ص). در این قول شهرت در اعصار متأخره
ایجاد شده، کسی را پیش از مفید نیافتیم که بدان تصریح نموده باشد، این شهرت زمانی که با
روایت صحیحه از امام صادق (ع) مخالف است، قابل اعتماد نیست، نظر عامه هم بر خلاف این
قول است. با این حال هیچ روایتی در رد نظر آنان از ائمه علیهم السلام نیامده است. این
کاشف از صحت نظر عامه در وقوع وفات پیامبر در ربيع الأول است زیرا اگر نظر آنان بر خطا
بود حتما ائمه (ع) - که بیشتر هم خود را صرف اصلاح اشتباهات علمی و عملی جامعه اسلامی
می کردند. آن را تخطئه می نمودند، در حالی که در چند روایت به یکی از این اقوال تصریح شده
است. و از این رو است که محقق شوشتری (دام ظله) از این قول مشهور خاصه روی تافته و به
این نظر که وفات حضرت در ربیع الاول است متمایل گردیده است. ایشان در این باره
می گوید: ما به کسی که پیش از مفید به این قول قائل باشد بر نخورده ایم، و متأخران نیز غالبأ
در نظریات فقهي و غير آن تابع مفید و شیخ طوسی هستند، کما اینکه شیخ (قده) غالبا تابع
استادش (مفید) می باشد.۳۵ حقیقت این است که: عظمت و جلالت شیخ (قده) در بسیاری از
جاها سبب گردیده که نظر وی در اذهان عالمان امامیه جاگیر شود به گونه ای که به نحو ارسال
مسلمات از آن یاد می کنند، از ابن ادریس مشهور است که دانشمندان پس از شیخ تا زمان
خود را «مقلده» می خوانده است، شیخ محمود حمصی گوید: برای امامیه هیچ مفتی واقعی نمانده
۳۵. رساله في تواريخ النبي و الآل، چاپ شده در قاموس الرجال، ۳۵
/
۱۱ .
Page 10
تحقیقات اسلامی
بلکه همگی حکایت کننده «آراء شيخ» هستند. ۳۶ از این رو گاهی اشتباهات شیخ به سایر
دانشمندان امامی سرایت کرده، و حتى عبارات شیخ در پاره ای موارد اصطلاحات را تغيير
داده است. به هر حال ظاهرا این قول که وفات پیامبر در ۲۸ صفر بوده است، درست نیست.
ممکن است منشأ خطا برای شیخ مفید - که کلام وی ظاهرا منشأ كلام سایر دانشمندان امامی
است. آن باشد که در روایت آمده که وفات پیامبر(ص) دو روز بعد از هلال ربیع الاول بوده، و
او به اشتباه آن را دو روز قبل از هلال نوشته است، این گونه اشتباه در کتب واقع شده است و
نظیر آن در تاریخ ولادت حضرت فاطمه زهرا(س) اتفاق افتاده است، چه مشهور در بین عامه
آنست که آن حضرت پنج سال پیش از مبعث نبوی زاده شده و مشهور بين خاصه ولادت
ایشان را در پنج سال پس از مبعث می دانند. ممکن است منشأ اشتباه وجه دیگری باشد، و آن
اشتباه يوم الخميس - همان روز مصیبتی که ابن عباس بدان اشاره کرده است . با روز وفات
پیامبر(ص) است. ابن عباس می گفت: «روز پنجشنبه! چه روزی بود روز پنجشنبه!» و سپس
چنان گریست که اشکش ریگزار را خضاب نمود، سپس گفت: در روز پنجشنبه بیماری
پیامبر (ص) شدت گرفت، حضرت فرمود برای من ورقی بیاورید برای شما نوشته ای بنویسم
که پس از آن هرگز گمراه نشوید» ولی حاضران با هم به نزاع پرداختند...۳۷ و در نقل دیگری
از همو، آمده که بعد از سخنان درشت پیرامونیان، حضرت فرمود: از نزد من بر خیزید، که در
نزد من نزاع بایسته نیست، پس ابن عباس در حالی که این سخنان را می گفت بیرون شد:
مصیبت، بلکه تمامی مصیبتها در آن هنگام بود که بین پیامبر ونوشته اش فاصله افکندند. ۳۸ حال
اگر پنجشنبه یادشده روز۲۸ صفره ماه نیز کامل بوده باشد، دوم ربیع الاول دوشنبه بوده است.
٢. جمعه بودن روز عرفه. گفته شد که در کلام برخی از مؤلفان عامه ادعای اتفاق شده که
عرفه در حجة الوداع روز جمعه بوده است. این کلام علاوه بر آنکه با روایت مشهور در نزد
آنان که وفات پیامبر(ص) را در روز دوشنبه ۱۲ ربیع الاول می داند مخالف است، با برخی
نقلها که روز ترویه را در آن سال جمعه می داند و نیز با روایت ابو سعید خدری که غدیر را روز
پنجشنبه میداند سازگار نیست، و نیز در روایتی که طبری از سفیان حکایت کرده، آمده است
که کسی از یهودیان به عمر بن خطاب گفت: آیه ای در کتاب شماست و آن را می خوانید که اگر
۳۶. کشف المحجة، ۱۲۷؛ معالم الأصول، آخر مبحث اجماع، ترجمه شرائع، از ابوالقاسم بن حسن یزدی، ۲۰
/
۱ ؛
روضات الأخبار، ۱۶۱
/
۷ . این کتابها در مقدمه ای بر فقه شیعه، تألیف سید حسین مدرسی طباطبائی، ۵۰ آمده: نیز در این
کتاب از وصول الاخیار، ۳۳ نقل می کند.
۳۷. صحیح بخاری، کتاب جهاد و سيرة، باب هل يستشفع إلى أهل الذمة.
۳۸. صحیح بخاری، کتاب علم، باب کتابت علم، و نیز مصادر این حدیث را در السبعة من السلف، ۴۹-۵۶.
Page 11
تحقیقی در روز وفات پیامبر (ص)
بر ما یهودیان نازل می شد آن روز را عید می گرفتیم. پرسید: چه آیه ای؟ گفت: آیه اليوم اکملت
لکم دینکم و اتمت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دينا (آیه اکمال دین). خلیفه پاسخ داد: ما آن
روز و مکان نزول این آیه بر پیامبر را می دانیم و آن در هنگامی بود که پیامبر(ص) در حال
وقوف در عرفات بود. سفیان گوید: در تردیدم که آن روز جمعه بود یا نه؟ ۳ و نیز در برخی
روایات آنان آمده که آیه اکمال در شب جمعه در حالیکه پیامبر (ص) در عرفات وقوف کرده
بود، نازل شد. از سوی دیگر در برخی روایات مربوط به نزول آیه اکمال در عرفه در روز جمعه،
آمده که پیامبر(ص) پس از این آیه تنها ۸۱ روز زنده بود.۴۰ لازمه این روایت آن است که
وفات پیامبر(ص) در روز سه شنبه باشد، در حالیکه به طور مسلم وفات حضرت در روز دوشنبه
بوده است. با وجود این همه امور چگونه می توان ادعای اتفاق بر اینکه روز عرفه روز جمعه
بوده است بنماییم، خصوصا آنکه در روایت صحیح السند از امام صادق(ع) خلاف آن آمده
است: وجهی که در توجیه این اشتباه مورخان عامه در این موضوع به نظر می رسد به ذکر
مقدمه ای نیازمند است، و آن اینکه برخی از فقهاء عامه به استحباب چهار خطبه در ایام حج
فتوا داده اند. اول در روز ۷ ذي الحجة، دوم در روز عرفه نزديك عرفات، سوم در روز عید
اضحی، چهارم در روز دوم از ایام تشریق یعنی در روز دوازدهم ذی الحجة. در استحباب همه این
خطبه ها با بعضی از آنها و خصوصیات آنها اختلافاتی در بین عامه وجود دارد که از خوف تطويل
نمی خواهیم بدان بپردازیم. در هر حال، قائلين به استحباب این چهار خطبه در اثبات ادعای
خود به خطبه خواندن پیامبر در این چهار روز تمسك می کنند، ولی پس از دقت کامل در روایات
مسئله نمی توان به وقوع بیش از يك خطبه مطمئن شد، و بعید نیست که پیامبر تنها يك خطبه
خوانده باشد و آن خطبه معروف «ان دماءكم و أموالكم حرام عليكم الخ» است که در ضمن آن
جمله مشهور: «الا و ان الزمان قد استدار هيئته يوم خلق الله السموات و الارض» دیده می شود
و اختلاف نظر در تعیین روز وقوع این خطبه است، روایت جابر آن را در عرفات دانسته
است. در برخی روایات آن را در روز عید قربان در منی دانسته ۲۳، دسته دیگری از روایات به
۳۹. تفسير طبری، ۵۳
/
۶ .
۴۰. روایات مربوط به این بحث را در تفسير طبری، ۵۳
/
۶ ، ۵۴: الدر المنثور، ۱/ ۲۵۸، ۲۵۹ ببینید.
۴۱. مناسك ابي اسحاق حربی، ۲۳۴-۴۳۷؛ المجموع در شرح مهذب، ۸۲
/
۸ . الفقه على المذاهب الأربعه، ج۱، ۵۸۴ و
۵۵۰؛ الغني ابن قدامه، ۴۳۳
/
۳ و ۴۷۸؛ البداية المجتهد، ۳۳۵
/
۱ .
۴۲. المغازی واقدی، ۷
/
۳، ۱۱، کتاب الخلاف شیخ طوسی، ۲/ ۲۶۷: البداية المجتهد، ۳۳۵
/
۱ ؛ البداية والنهاية، ۱۴۸
/
۵
۴۳، صحیح بخاری، کتاب العلم، باب قول النبي ار ی من سامع، کتاب الحج، باب الخطبة ایام منی، کتاب
الاضاحی، باب من قال: الاضحی یوم النحر؛ صحیح مسلم، کتاب القسامه، ۲۹؛ طبقات ابن سعد، ۱۳۳
/
۲ ؛ المغازی،
، آخر ۱۱۱۰؛ البداية والنهاية، ۵/ آخر ۱۹۵ و ۱۹۸
Page 12
=
=
=
... =
۱۴
تحقیقات اسلامی
گونه مطلق آن را در منی ذکر کرده است، در پاره ای از روایات هم آمده است که پیامبر (ص)
در روز دوم از ایام تشریق برای مردم خطبه خواند. در تاریخ ابن کثیر به نقل از ابن حزم
آمده است که حضرت در یوم الرؤوس خطبه خواند و آن روز دوم از روز عید قربان است (يعني
روز یازدهم). و این نظر بدون هیچ اختلافی از اهل مکه نقل شده است، در برخی از نقلها آمده
که این روز اوسط ایام تشریق بوده، در این خبر «اوسط» را به «اشرف» حمل می کنیم چنانچه
خداوند تعالی گوید: (و كذلك جعلناكم أمة وسطا)، ابن كثير پس از نقل عبارت فوق می گوید.
این راهی که ابن حزم پیموده بعید است و الله اعلم.۴۶ مقصود ما از نقل این اختلاف آن بود که
ممکن است خطبه پیامبر صلى الله عليه و آله در روز ۱۱ ذی الحجة بوده چنانچه ابن حزم نقل
نموده و این روز جمعه بوده، ولى اشتباهی رخ داده و خطبه پیامبر در روز عرفه دانسته شده و در
پی آن روز جمعه را به روز عرفه نسبت داده اند. البته ممکن است خطبه پیامبر تکرار شده باشد و
روز در خطبه با هم اشتباه شده باشد. مثلا پیامبر در روز عرفه خطبه ای خوانده ، در روز ۱۱ هم
که جمعه بوده خطبه دیگری، و به اشتباه روز خطبه دوم را به خطبه اول نسبت داده اند. این نظر
که در تاریخ وفات پیامبر برگزیدیم، با آنچه روایت شده که آیه اکمال در عرفه نازل شده ۴۷ و
پیامبر پس از آن تنها ۸۱ روز زندگی نمود، نزديك است هر چند کاملا با هم منطبق نمی گردند
زیرا منطبق شدن این دو قول به این است که تنها یکی از سه ماه ذي الحجة، محرم، صفر، کامل
باشند، در حالی که طبق نظر انتخابی ما در ماه از این سه ماه کامل است ( به جدول مراجعه
کنید). آری در تفسیر فخر رازی آمده است: که راویان گویند: پیامبر پس از نزول این آیه تنها
۸۱ یا ۸۲ روز عمر نمود. این نظر کاملا با نظر ما که وفات پیامبر را در دوم ربیع الاول
می دانیم وفق می کند، بنابر اینکه پیامبر ۸۲ روز پس از نزول آیه عمر نموده باشد. نظر برگزیده
همچنین گفته واقدی را به مبنی بر اینکه پیامبر در روز دوشنبه ۲۶ صفر سال ۱۱ دستور آمادگی
برای جنگ با روم را صادر فرمود؟ - رد می کند. توضیح اینکه توافق این گفته با جمعه بودن
روز غدیر بدین است که هر دو ماه ذى الحجة و محرم ناقص باشند در حالیکه به نظر ما ۲ ماه از
این سه ماه کامل است. بنابراین نمی تواند هم ذي الحجة و هم محرم ناقص باشد.
۴۴. البداية والنهاية، ۵، آخر ۱۹۵ و آخر ۱۹۸ و ۱۹۹: تفسير القمی، ذیل آیه تبلیغ.
۴۵، طبقات ابن سعد، ۱۲۵
/
۲ ؛ البداية والنهاية، ۲۰۱۵ و نیز بنگرید به: اتلاف شیخ طوسی، ۳۵۵
/
۲ و مصادری که در
حاشیه آن اشاره شده است.
۴۶. البداية والنهاية، ۲۰۲۵.
۴۷. تفسير عیاشی، ۲۹۳
/
۱ ؛ تفسیر فرات، ۱۸۸؛ بحارالانوار، ۱۵۷
/
۳۷ ، الکافی، ۲۹۰
/
۱ ، ج۶، صحیح بخاری، کتاب
الايمان، باب ۳۳؛ تفسير طبری، ۶
۵۳ و ۵۴: الدر المنثور، ۲۵۸
/
۲ .
۴۸. تفسير فخر رازی، ۱۳۹
/
۱۹ . ۴۹. مغازی واقدی، ۱۱۷
/
۳
Page 13
تحقیقی در روز وفات پیامبر(ص)
از مجموع بحثهای گذشته نتیجه می گیریم که: پیامبر (ص) در روز ۲۶ ذی القعده از مدینه
خارج شد. و مظنون آنست که روز پنجشنبه بود. و در روز ۴ ذي الحجة وارد مکه شد چنانچه
صحيحه معاوية بن عمار از ابو عبد الله (ع) بدان دلالت می کند. در این روایت آمده: حتى انتهى
الى مكة في سلخ اربع من ذي الحجة. مدت سیر پیامبر به روز بوده و روزتر و یه روز سه شنبه وروز
عرفه روز چهارشنبه بوده است و در روز جمعه ۱۸ ذی الحجة واقعه غدیر رخ داده است، و
پیامبر (ص) پس از ۷۳ روز از واقعه غدیر در روز دوشنبه دوم ربیع الاول به جوار رحمت حق
شتافت.
منابع*
- اخبار مکه، ابو الوليد محمد بن عبدالله بن أحمد زرقی (اوائل قرن سوم) مکه، دار الثقافة، ۱۳۸۵.
- الارشاد، شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان (۳۳۶-۴۱۳)، قم، مكتبة بصیرتی
- الاستیعاب، يوسف بن عبدالله ابن عبدالبر نمری قرطبی (۳۶۸-۴۶۳)، در حاشیه الإصابة،
بیروت، دار صادر (از مطبعة السعاده، مصر، ۱۳۲۸).
- إعلام الوری، الفضل بن الحسن طبرسی (ح۴۷۰-۵۴۸)، تهران، مكتبة العلمية الاسلامية
۱۳۷۹
- الامالی، شیخ محمد بن حسن طوسی (۳۸۵-۴۶۰)، قم، مكتبة الداوری (از مكتبة الحيدری نجف
اشرف).
- انساب الاشراف، احمد بن يحيى المعروف بالبلاذری (۲- ۲۷۹): معهد المخطوطات بجامعة الدول
العربیه، با همکاری دار المعارف مصر.
. بحارالانوار، علامه محمد باقر بن محمد تقي المجلسي (۱۰۳۷- ۱۱۱۰) تهران، دار الكتب
الاسلاميه، ۱۳۸۰.
- البدء و التاريخ، مطهر بن طاهر مقدسی (زنده در ۳۵۵)، بغداد، مكتبة المثنى ( از چاپ کلمان هواره
پاریس، ۱۸۹۹م).
البداية والنهاية، ابوالفداء ابن کثیر، اسماعیل بن عمر بصری دمشقی (۷۰۱-۷۷۴)، بیروت،
مكتبة المعارف، ۱۹۶۶م.
: الف) تواریخ همگی به تاریخ هجری است مگر به خلاف آن تصریح شده باشد؛ ب) ذکر تاریخی برای وفات وولادت
دلیل صحیح دانستن آن نیست بلکه فقط به جهت معرفی اجمالی عصر آنهاست، همچنین است درباره نسبت كتب به
مولفین، چنانکه در برخی کتابها چون تفسیر قمی قطعا این نسمیت نادرست است؛ ج) در برخی کتابها مانند صحیح
بخاری، چاپ مشخصی مد نظر نبوده است.
Page 14
تحقیقات اسلامی
- بداية المجتهد، محمد بن احمد بن رشد قرطبی اندلسی (۵۲۰-۵۹۵) قاهره، مطبعة الاستقامه
- بهجة المحافل، عمار الدين يحیی بن ابی بکر عامری، (۸۱۶-۸۹۳) مدینه منوره، المكتبة العلمية
از مطبعة جماليه، مصر، ۱۳۳۱).
- تاج المواليد، ابو على فضل بن حسن طبرسی (ح۴۷۰-۵۴۸)، چاپ شده در ضمن مجموعه
نفیسه.
- تاریخ الامم و الملوك، محمد بن جریر طبری (۲۲۴-۳۱۰)، بیروت، دار سویدان.
- تاریخ اهل البيت، المروي عن الأئمة الاطهار علیهم السلام، تحقیق و مقدمه سید محمدرضا
حسینی، قم، مؤسسه آل البيت، ۱۴۱۰.
- تاريخ مواليد الأئمة و وفياتهم، عبدالله بن أحمد بن خشاب بغدادی (۴۹۲-۵۶۷)، در ضمن
مجموعه نفیسه.
- تاریخ یعقوبی، احمد بن ابي يعقوب، معروف به ابن واضح يعقوبي (؟ -۲۸۴)، بیروت، دار صادر،
.۱۳۷۹
- تتمة المختصر (=تاریخ ابن الوردی)، زین الدین عمر بن المظفر (۶۹۱- ۴۷۹)، نجف، مطبعة
حیدریه
- ترجمه فارسی شرائع الاسلام، ابوالقاسم بن احمد یزدی، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
- تفسير برهان، سیدهاشم بن سليمان بحرانی (؟-۱۱۰۷)، قم، موسسه اسماعیلیان (از چاپ سال
۱۳۷۵). تورکیا و علوم انسان و مرطلاعات در
- تفسير عیاشی، محمدبن مسعود عیاشی سمرقندی ( اواخر قرن سوم)، تهران، مكتبه علمیه
اسلاميه، ۱۳۸۱.
- تفسير طبری = جامع البیان
- تفسير فرات، فرات بن ابراهيم كوفي (قرن سوم)، نجف، ۱۳۶۹.
- تفسير القمی، منسوب به على بن ابراهيم بن هاشم (زنده در ۳۰۷).
- تفسير کبير، فخر رازی محمدبن عمر، (۵۴۴-۶۰۶)، بیروت، ادارة احياء الثرات القديم.
- التنبيه والاشراف، علی بن حسین مسعودی (؟ - ۳۴۶)، قم، مؤسسة نشر منابع الثقافة الاسلاميه.
. تهذیب الاحکام، شیخ محمد بن حسن طوسی (۳۸۵۔ ۴۶۰)، نجف، دارالکتب الاسلامية، ۱۳۷۹.
- تواريخ النبي و الآلى (رسالة في...)، الشيخ المحقق محمدتقى التستری، چاپ شده در ضمن
قاموس الرجال، ج۱۱، تهران، مرکز نشر کتاب، ۱۳۹۱
- جامع الاخبار، محمد بن محمد السبزواری (القرن السابع)، تهران، مرکز نشر کتاب، ۱۳۸۲.
Page 15
تحقیقی در روز وفات پیامبر (ص)
۔ جامع البیان، محمد بن جریر طبری (۲۲۴-۳۱۰)، بیروت، دار المعروفه، ۱۴۰۰ (از مطبعة
الكبرى الأميرية، بولاق، مصر، ۱۳۲۵).
- الخصال، شیخ صدوق، محمد بن على بن حسين بن بابویه (ح۳۰۶-۳۸۱)، تهران، مكتبة صدوق،
.۱۳۸۹
- الخلاف، شیخ محمد بن حسن طوسی (۳۸۵-۴۶۰)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۹.
- دائرة المعارف فارسی، شرکت سهامی کتابهای جیبی، تهران، ۱۳۵۶ش.
- الدر المنثور، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی ۸۴۹۱-۹۱۰)، قم، کتابخانه آية الله
مرعشی، ۱۴۰۴ (از مطبعة ميمنه، مصر، ۱۳۸۴).
- الروض الانف في تفسير سيرة ابن هشام، ابوالقاسم عبدالرحمن بن عبدالله سهیلی
(۵۰۸۔ ۵۸۱)، مكتبة الكليات الازهريه، قاهره، ۱۳۹۱.|
روضات الجنات، سید محمد باقر بن زین العابدین خوانساری اصفهانی (۱۲۲۶-۱۳۱۳)، قم،
اسماعیلیان، ۱۳۹۰.
- روض الجنان وروح الجنان، ابو الفتوح رازی حسين بن على خزاعی نیشابوری (زنده در ۵۵۲)،
تهران، علمی، ۱۳۶۱.
- السبعة من السلف، مرتضی بن محمد فیروز آبادی، قم.
- سنن ابن ماجه، محمدبن یزید قزوینی (۲۰۷-۲۷۵)، قاهره، عيسى البابي حلبی و شرکاء
- السيرة الحلبية ( = انسان العيون في سيرة الامين المأمون)، على بن برهان الدين الحلبي (؟ -۱۰۴۴)
بیروت، المكتبة الاسلامية. م ا
تقول باشد و در بالا را در استان
- السيرة النبوية، أحمد زینی دحلان (۱۲۳۲-۱۳۰۴)، حاشیه سیره حلبيه.
۔ صحیح بخاری (= الجامع الصحيح)، محمد بن اسماعیل بخاری، (۱۹۴-۲۵۸).
- طبقات کبری، محمد بن سعد مشهور به کاتب وأقدی (۱۶۸-۲۳۰) تهران، مؤسسة النصر (از
چاپ لیدن، به کوشش ادوارد سخو، ۱۳۲۳).
- فرائد السمطين، ابراهيم بن محمد بن حموية الجوینی (۶۴۴- ۷۲۲)، بيروت، ۱۳۹۸
- فرق الشيعة، حسن بن موسی نوبختی (زنده در اوائل قرن چهارم)، نجف، مكتبة مرتضویه،
.۱۳۵۵
- الفقه على المذاهب الأربعة، عبد الرحمن جزیری، قاهره، مطبعة دار الكتب المصریه، ۱۳۵۸.
- قصص الأنبياء، قطب الدین سعیدبن هبة الله راوندی (؟ -۵۷۳)، مشهد، بنیاد پژوهشهای
اسلامی، ۱۴۰۹.
- الكافي، ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی (۶-۳۲۸ یا ۳۲۹)، تهران، دارالکتب الاسلاميه، ۱۳۷۵.
Page 16
تحقیقات اسلامی ،
- الكامل في التاريخ، عزالدين علي بن محمد شیبانی جزری معروف به ابن اثیر، (۵۵۵-۶۳۰)،
بیروت، دار صادر، ۱۴۰۲.
- کامل بهائی در سقیفه، حسن بن على معروف بعمادالدین طبری (زنده در ۶۹۸)، تهران، مكتبة
مرتضویه، ۱۳۷۶.
- کتاب سلیم بن قیس (از اصحاب امير المؤمنين (ع)، تهران، مؤسسة بعثت، ۱۴۰۷.
کشف الغمة، على بن عیسی اربلی (؟ - ۶۹۳)، تبریز، ۱۳۸۵.
۔ کشف المحجة، سید ابن طاوس، علی بن موسی بن جعفر (۵۸۹- ۶۶۴)، نجف، مطبعة حیدریه،
.۱۳۷۰
- المجموع في شرح المهذب، محيي الدين بن شرف نووی (۶- ۶۷۶)، قاهره، ۱۳۴۷.
- مجموعة نفيسة في تاريخ الائمه، از آثار قدماء باهتمام سید محمود حسینی مرعشی، قم ۱۴۰۴.
- المحاسن، احمد بن محمد خالد برقی (؟ - ۲۷۴ یا ۲۸۰)، تهران، دارالکتب الاسلاميه، ۱۳۷۰.
- المحلي، على بن احمد بن سعید معروف به ابن حزم اندلسی (۳۸۴-۴۵۶)، دارالافاق الجديدة ،
بیروت (از ادارة الطباعة المنيرية، ح۱۳۵۰).
. مروج الذهب، على بن حسین مسعودی ( - ۳۴۶)، بیروت، دار اندلس، ۱۹۶۵.
- مسار الشیعه، شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان بغدادی (۳۳۶-۴۱۳)، مطبوع در ضمن مجموعه
نفیسه
- المسترشد، محمد بن جریر بن رستم طبری امامی (اوائل قرن چهارم)، نجف، مطبعة حیدریه.
۔ مصباح المتهجد، شیخ محمد بن الحسن طوسی (۳۸۵-۴۶۰).
- المعارف، عبدالله بن مسلم معروف به ابن قتیبه (۲۱۳-۲۷۶)، قاهره، مطبعة دار الكتب، ۱۹۶۰.
- معالم الأصول، حسن بن زین الدین شهید ثانی (۹۵۹-۱۰۱۱).
- المغازی، محمد بن عمر واقدی (؟ - ۲۰۷)، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ لندن،
(۱۹۶۶
- المغني في شرح مختصر الخرقی (م ۳۳۴)، عبدالله بن أحمد بن قدامه (۵۴۱-۶۲۰)، بیروت،
دارالفکر، ۱۴۰۴.
- مقدمه ای بر فقه شیعه، سیدحسین مدرسی طباطبائی، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد، بنیاد
پژوهشهای اسلامی، ۱۳۶۸ش.
- المقنعه، شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان (۳۳۶-۴۱۳)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰.
- المناسك و اماکن طرق الحج والجزيره، ابو اسحاق ابراهيم بن اسحاق حربي ( بنابر نظر محقق حمد
الجاسر)، وزارة حج و اوقاف، عربستان سعودی، ۱۴۰۱.
Page 17
تحقیقی در روز وفات پیامبر (ص)
- مناقب آل ابی طالب، محمد بن على بن شهر آشوب سروی (۴۸۹-۵۸۸)، قم، انتشارات علامه
.۱۳۷۸
- المناقب خوارزمی، موفق بن احمد حنفی معروف به اخطب خوارزم (۲-۵۶۸)، تهران، مكتبة
نینوی، ۱۹۶۵م.
- الهداية الكبرى، الحسين بن حمدان خصیبی، (؟ - ۳۳۴ یا ۳۵۸)، مؤسسة البلاغ، مخطوطة در
کتابخانه آية الله مرعشی، قم، رقم ۲۹۷۳
- الوفاء باحوال المصطفی، ابوالفرج عبدالرحمن بن الجوزی (۵۱۰-۵۹۷)، قاهره، دارالکتب
الحديثه، ۱۳۸۶.
بدنی و علوم انسانی و مطالعات فری
پرتال جامع علوم انانی