بسم الله الرحمن الرحیم
حافظ عثمان بن علي افندي(1052 - 1110 هـ = 1643 - 1699 م)
حافظ عثمان بن علي افندي(1052 - 1110 هـ = 1643 - 1699 م)
شرح حال محمد بن علي بن الحسين بن مقلة(272 - 328 هـ = 866 - 940 م)
شرح حال علي بن هلال أبو الحسن-ابن البواب(000 - 413 هـ = 000 - 1022 م)
شرح حال ياقوت بن عبد الله المستعصمي الرومي(000 - 698 هـ = 000 - 1299 م)
شرح حال میرعماد محمد بن حسين حسنی قزوینی(961 - 1024 هـ = 1554 - 1615 م)
شرح حال احمد بن شمس‌الدین محمد نیریزی(1087 - 1155 هـ = 1677 - 1743 م)
حافظ عثمان
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
اثر خوشنویسی حافظ عثمان
حافظ عثمان خوشنویس نامدار ترک در سده یازدهم هجری است.
زندگی
حافظ عثمان در ۱۰۵۲ ه. ق در استانبول به‌دنیا آمد. پدرش، علی‌افندی، مؤذن مسجد خاصِکی سلطان بود. عثمان در کودکی حافظ قرآن شد و به حافظ عثمان شهرت یافت. او در محضر وزیر مشهور، مصطفی‌پاشا کوپریلی، تربیت شد.
هنگام تحصیل، به خوشنویسی علاقه پیدا کرد و نزد درویش‌علی، خوشنویس نامدار آن دوران، خطاطی آموخت؛ اما پس از مدتی، استادش به‌علت کهن‌سالی، وی را به سویولجی‌زاده مصطفی ایوبی، برگزیده‌ترین شاگرد خود سپرد. عثمان در هجده سالگی موفق به کسب اجازه خوشنویسی شد. سپس نزد نَفَس‌زاده اسماعیل افندی به تحصیل پرداخت و با «مشق» مصحفِ شیخ‌حمدالله آماسی، بر این شیوه تسلط یافت و سالها بعد، با بهره‌مندی از سبک حمدالله آماسی، در زیبایی‌شناسی دو خط نسخ و ثلث تغییراتی ایجاد کرد.
حافظ عثمان در ۱۰۸۳ به مصر و در ۱۰۸۷ به مکه، و چند بار هم به ادرنه و بورسه سفر کرد و به قولی در سفر حج نیز به تمرین خط مشغول بود. در ۱۱۰۶ معلم خوشنویسی سلطان مصطفی دوم و والی دیار بکر شد و بعدها نیز این ناحیه به صورت آرپالِق (اقطاع) در اختیار وی قرار داد. حافظ عثمان در زمان شاهزادگی احمد سوم، معلم خط وی بود. او یکشنبه‌ها به شاگردان فقیر خود رایگان آموزش می‌داد. حافظ عثمان از پیروان طریقت سُنبلیه بود.
درگذشت
وی حدود چهار سال پیش از مرگ فلج شد و در ۱۱۱۰ درگذشت و در خانقاه قوجه مصطفی‌پاشا به خاک سپرده شد. نوشته سنگ‌قبر او، کار اسماعیل افندی آغاقاپویی، از خوشنویسان معروف است.
منابع
ولید اعظمی، تراجم خطاطی بغدادالمعاصرین، ج۱، بغداد ۱۹۹۹
عفیف بهنسی، معجم مصطلحات الخط العربی و الخطاطین، بیروت ۱۹۹۵
عداد محمدرضا حسینی جلالی
سلیمان سعدالدین مستقیم‌زاده، تحفه خطاطین، استانبول ۱۹۲۸؛
رادو؛ فتونی
رده‌ها:
حافظان قرآن
حافظ عثمان
نویسنده (ها) : حمیدرضا افسری
آخرین بروز رسانی : پنج شنبه 16 آبان 1398 تاریخچه مقاله
حافِظْ عُثْمان، عثمان‌بن‌علی، خوشنویس برجستۀ قلمهای ۶ گانه (اقلام سته) و صاحب سبک عثمانی (۱۰۵۲-۱۱۱۰ق / ۱۶۴۲- ۱۶۹۸م). وی در استانبول زاده شد (صویولجی‌زاده، ۳۶)؛ پدرش مؤذن مسجد خاصکی سلطان، و خودش حافظ قرآن بود و به‌همین سبب به‌حافظ شهرت یافت (مستقیم‌زاده، ۳۰۱؛ حبیب، ۱۲۱-۱۲۲).
او تحصیلات اولیه را به‌سبب شغل پدرش با حمایت وزیر مصطفى پاشا ــ مشهور به کوپریلی‌زاده ــ در زادگاهش استانبول گذراند. مقدمات خوشنویسی را نزد خوشنویس نامدار درویش علی فرا گرفت (مستقیم‌زاده، همانجا؛ حبیب، ۱۲۲) و پس از چندی به سبب کهن‌سالی استادش، با اجازه از وی به شاگردی صویولجی‌زاده مصطفى ایوبی ــ که خود از شاگردان ممتاز درویش علی بود ــ درآمد و در ۱۸ سالگی موفق به کسب «اجازه» از صویولجی‌زاده شد (همانجاها؛ هوار، ۱۴۳). او در یکی از آثار خود این‌طور رقم زده است: «... عثمان الحافظ ... من تلامیذ مصطفى افندی الایوبی» (رادو، 112، تصویر).
حافظ‌عثمان مدتی را نیز نزد اسماعیل نفس‌زاده شاگردی کرد، و در نهایت به مشق از روی خطوط قدما پرداخت. وی در ۱۱۰۶ق (تقریباً سالهای پایانی عمر)، به عنوان معلم خوشنویسی سلاطین عثمانی مصطفى دوم (سل ۱۱۰۷-۱۱۱۵ق / ۱۶۹۵-۱۷۰۳م) و برادرش احمد سوم (سل ۱۱۱۵-۱۱۴۳ق / ۱۷۰۳-۱۷۳۰م) منصوب شد (شیمل، 74).
وی حنفی‌مذهب بود (مرادی، ۱۶۳؛ اعظمی، ۱۲۹) و از طریق سید علاءالدین افندی ــ شیخ خانقاه قوجه مصطفى پاشا ــ خرقه بر تن کرد و به طریقۀ سنبلیه پیوست (مستقیم‌زاده، ۳۰۲؛ شیمل، همانجا).
حافظ‌عثمان به حقوق استادی و شاگردی بسیار پایبند بود و حتى در هنگام اجرای مناسک حج نیز از آموزش خودداری نمی‌کرد (حبیب، ۱۲۲؛ مستقیم‌زاده، ۳۰۲-۳۰۳). وی یکشنبه‌ها شاگردان فقیر خود را به رایگان تعلیم خط می‌داد (همو، ۳۰۳؛ حبیب، ۱۲۲-۱۲۳). با این وجود، برخی از روی حسادت صفات ناپسندی را به وی نسبت داده بودند. حافظ‌عثمان از منصب و مستمری دولتی برخوردار بود (مستقیم‌زاده، ۳۰۲-۳۰۳). او در ۱۰۸۷ق به حج رفت و همچنین به مصر، ادرنه و بورسه سفر کرد (اوغوردرمان، 98).
او در ۳ سال پایانی زندگی ــ در حالی‌که فلج بود ــ در محلۀ سنجاقدار استانبول زندگی می‌کرد و به سال ۱۱۱۰ق درگذشت و در خانقاه قوجه مصطفى پاشا به خاک سپرده شد (مستقیم‌زاده، ۳۰۲-۳۰۳؛ حبیب، ۱۲۳؛ سامی، ۳ / ۱۹۱۴؛ صویولجی‌زاده، ۳۶؛ شیمل، همانجا). کتیبۀ سنگ قبـر او را قپـولی اسماعیل افندی به خط نسخ نوشته است (نک : «دائرةالمعارف[۱] ... »، XVIII / ۳۰۸، تصویر؛ اوغوردرمان، ۹۹، تصویر؛ حبیب، ۱۲۲؛ مستقیم‌زاده، ۳۰۴). ماده‌تاریخ وفاتش را سید عبدالحلیم افندی سروده (همو، ۳۰۳-۳۰۴)، و یحیى کمال ــ آخرین شاعر ترکی‌سُرای سبک قدیم ــ وی را با عنوان «پیامبر خوشنویسی» ستوده است (شیمل، همانجا).
افظ عثمان از شاگردان با واسطۀ منسوب به سلسلۀ خوش‌نویسانی است که به قبلة الکتاب شیخ حمدالله آماسی می‌رسند (عالی، ۲۴-۲۵؛ حبیب، ۷۹ بب ؛ فضایلی، ۳۳۶؛ هوار، 117)؛ خوشنویسان این سلسله و دیگر خوشنویسان عثمانی خود از پیروان استادان ایرانی بودند (عالی، ۲۳-۲۴؛ یوسفی، 711-712).
حافظ‌عثمان خطوط متقدمین به‌ویژه حمدالله آماسی را در اقلام نسخ و ثلث مشق کرده (اصلان‌آپا، 325-326؛ یوسفی، ۷۱۱)، از این رو ست که حمدالله را شیخ اول و حافظ عثمان را شیخ ثانی (ثریا، ۳ / ۴۲۲؛ اولکر، 27) و گاهی شیخ ثالث (فضایلی، ۳۴۰؛ مصرف، مصور ... ، ۱۹۶، تصویر ۵۹۸ ب؛ بهنسی، ذیل الشیخ الخطاط) نامیده‌اند. او افزون بر خطوط اصول، قلم نستعلیق را نیز خوش می‌نوشت (برای نمونه‌هایی از شیوۀ مفردات حـافظ عثمـان، نک : مصرف، بـدائـع ... ، ۳۵۴-۳۶۱؛ مصور، ۱۱۱، تصویر ۳۶۹).
[۲]قطعه به خط ثلث و نسخ و رقاع، به قلم حافظ عثمان (مجموعۀ خصوصی دره، تصویر ۲۹۲)[۳]
شکوفایی کار حافظ را میان سالهای ۱۰۹۰-۱۱۰۰ق نوشته‌اند (اغوردرمان، همانجا). او شاگردان بسیاری را پروراند که برخی از آنان خوشنویسان نامداری شدند. از میان آنها می‌توان محمد راسم، یوسف رومی و یوسف مجدی (حبیب، ۳۳؛ ثریا، همانجا)، و رجالی چون ابراهیم پاشا نوشهرلی (ه د، ۲ / ۴۸۳) را نام برد. خوشنویسان متأخرتر نیز خط او را «نقل» کرده‌اند (نک : صفوت، 68, 77، تصویرها).
آغا قپولی اسماعیل افندی بر آن است که زیبایی خط را می‌توان در آثار حافظ‌عثمان دید (مستقیم‌زاده، ۳۰۲)، و عبدالمحمد ایرانی می‌نویسد: «حافظ عثمان در میان عثمانیان جایگاه میرعماد را میان ایرانیان دارد» (ص ۱۵۳). بعضی از تذکره‌نویسان عرب او را با صفاتی چون: زرین‌قلم، یگانۀ روزگار و جز آنها یاد کرده‌اند و از تأثیر قلمش بر خوشنویسان ممتاز معاصر عرب سخن گفته‌اند (اعظمی، ۱۲۹-۱۳۱).
از حافظ‌عثمان آثار زیادی به صورت کتابت قرآن، قطعه، حلیه، و اندکی کتیبه برجای مانده است. مذهِّب آثار او، محمد چلبی، برادرزاده‌اش بوده است (مستقیم‌زاده، ۳۰۴؛ حبیب، ۱۲۳؛ اوزون چارشیلی، III(2) / 574).
برخی از آثار حافظ‌عثمان عبارت‌اند از:
الف ـ قرآنهـا
او بـالـغ بـر ۲۵ قـرآن کتـابـت کـرده کـه برخی از آنها بارها در استانبول و مصر چاپ شده است (کردی، ۳۳۹)؛ از آن جمله است: قرآنهایی که در ۱۰۹۴ق (نک : «دائرةالمعارف»، XVIII / ۳۰۷، تصویر)، ۱۰۹۵ق (نک : رادو، 115، تصویر)، و ۱۰۹۷ق در ایاصوفیه (دفتر ... ، ۳؛ سامی، ۳ / ۱۹۱۴) کتابت شده است. قرآن اخیر به دستور سلطان عبدالحمید دوم (سل ۱۲۹۳-۱۳۲۷ق / ۱۸۷۶- ۱۹۰۹م) و زیرنظر عثمان‌بیک مطبعه‌چی در ۱۲۹۸ق / ۱۸۸۱م به چاپ رسیده و به مصحف حافظ‌عثمان معروف است (اوغوردرمان، 99)؛ جزو آخر آن در مجموعۀ سلطانی القرائی در ایران محفوظ است (بیانی، ۴ / ۱۱۱۰-۱۱۱۱).
ب ـ قطعات
از حافظ‌عثمان قطعات بسیاری باقی است: ۳۰ قطعه در کتابخانۀ توپکاپی‌سرای (رادو، 112)؛ قطعه‌هایی به قلمهای مختلف ثلث ۳ دانگ و نسخ کتابت عالی با رقم «کتبة المذنب عثمان المعروف بحافظ القرآن»، موجود در موزۀ اسلامی ترک (بیانی، ۴ / ۱۱۱۰)؛ قطعه‌ای به قلم نستعلیق دو دانگ و کتابت خوش، ۱۰۶۴ق، موجود در کتابخانۀ خزینۀ اوقاف استانبول (همو، ۲ / ۴۲۷).
ج ـ حلیه
گونه‌ای از کتابت که در آن نام و صفات پیامبر(ص) با ترکیب‌بندی گوناگون و قلمهای مختلف، خوشنویسی می‌شود. قالب سنتی این نوع نگارش را حافظ‌عثمان ارائه کرد و خوشنویسان پس از او با استفاده از این قالب، حلیه‌هایی با اشکال گوناگون پدید آوردند. ازجمله: حلیه‌ای در کتابخانۀ چستربیتی (Ms. Additional)، 1103ق، و 6 حلیه در موزۀ توپکاپی‌سرای (صفوت، 47-48؛ جیمز، 32، تصویر 40؛ اصلان‌آپا، 325؛ ایرانی، 152، تصویر؛ رادو، 112, 114؛ دره، 80، 78 و تصویرهای 27, 29, 94, 118).
د ـ کتیبه‌ها
از کتیبه‌های نگاشته‌شده توسط وی می‌توان به کتیبۀ چشمۀ مسجد شهید سلیمان‌پاشا در اسکودار، و کتیبۀ سنگ مزار سیاوش‌پاشا در گورستان قره‌جه احمد تونوس باغی اشاره کرد (اوغوردرمان، همانجا؛ نیز برای اطلاع از دیگر آثار معرفی‌شده از وی، نک : بیانی، ۴ / ۱۱۱۰؛ بلر، ۲۴۹؛ صفدی، 30؛ مصرف، مصور، ۴۲۵، ۴۲۶، ۶۰۲-۶۰۴، تصویرها؛ اولکر، 28، تصویر؛ رادو، 109, 111، تصویرها؛ اوغوردرمان، 98-99، تصویرها؛ الپ ارسلان، 403، تصویر؛ نیز برای زندگی و آثار او، نک : دره، سراسر کتاب).
حافظ عثمان بن علی را نباید با حافظ‌عثمان (قایش‌زاده) که در سدۀ ۱۴ق / ۲۰م می‌زیست، یکی دانست (مصرف، همان، ۱۹۶، تصویرهای ۵۹۸ آ ـ ب).
مآخذ
اعظمی، ولید، تراجم خطاطی بغداد المعاصرین، بیروت، ۱۹۷۷م؛ ایرانی، عبدالمحمد، پیدایش خط و خطاطان، تهران، یساولی؛ بهنسی، عفیف، معجم مصطلحات الخط العربی و الخطاطین، بیروت، ۱۹۹۵م؛ بیانی، مهدی، احوال و آثار خوشنویسان، تهران، ۱۳۶۳ش؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی ( تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، ۱۳۱۱ق؛ حبیب اصفهانی، خط و خطاطان، قسطنطنیه، ۱۳۰۵ق؛ دفتر کتبخانۀ ایاصوفیه، استانبول، ۱۳۰۴ق؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، ۱۳۰۸ق؛ عالی، مصطفى، مناقب هنروران، استانبول، ۱۹۲۶م؛ فضایلی، حبیب‌الله، اطلس خط،اصفهان، ۱۳۵۰ش؛ کردی مکی، محمدطاهر، تاریخ الخط العربی و آدابه، قاهره، ۱۳۵۸ق / ۱۹۳۹م؛ مرادی، محمد خلیل، سلک الدرر، بیروت، ۱۴۰۸ق / ۱۹۸۸م؛ مستقیم‌زاده، سلیمان، تحفۀ خطاطین، استانبول، ۱۹۲۸م؛ مصرف، ناجی زین‌الدین، بدائع الخط العربی، بغداد، ۱۹۸۱م؛ همو، مصور الخط العربی، بغداد، ۱۳۹۴ق / ۱۹۷۴م؛ نیز:
Alparslan, A., «Osman (Hafız)», Osmanlılar ansiklopedisi, Istanbul, 2008, vol. II; Aslanapa, O., Turkish Art and Architecture, London, 1971; Blair, Sh. S. and J. M. Bloom, The Art and Architecture of Islam, 1250-1800, New Haven / London, 1994; Dere, O. F., Hattat Hâfiz Osman Efendi: Hayati, sanati, eserleri, Istanbul, 2009; Huart, C., Les Calligraphes et les miniaturistes de l’orient musulman, Paris, 1908; James, D., Islamic Masterpieces of the Chester Beatty Library, London, 1981; Rado, Ş., Türk hattatları, Istanbul, Yayın Matbaacılık Ticaret; Safadi, Y. H., Islamic Calligraphy, London, 1978; Safwat, N. F., The Art of the Pen, United Kingdom, 1996; Schimmel, A., Calligraphy and Islamic Culture, New York, 1984; Suyolcuzade, M. N., Devha-tül-Küttab, Istanbul, 1942; Türk ansiklopedisi, Ankara, 1970; Uğur Derman, M., «Hâfiz Osman», Türkiye diyanet vakfi İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1997, vol.XV; Ülker, M., Türk hat sanati, Ankara, 1987; Uzunçarsılı, İ. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1982; Yūsofī, Ḡ. Ħ., «Calligraphy», Iranica, vol.IV.
حمیدرضا افسری
حافظ عثمان
معرف
خوشنویس نامی ترک سده یازدهم
متن
حافظ عثمان، خوشنویس نامی ترک سده یازدهم. وی در 1052 در استانبول به‌دنیا آمد. پدرش، علی‌افندی، مؤذن مسجد خاصِکی سلطان بود.
عثمان در کودکی حافظ قرآن شد و به حافظ عثمان شهرت یافت (د. ا. د. ترک، ذیل مادّه؛ رادو، ص109؛ قس فتونی، ص 39). او در محضر وزیر مشهور، مصطفی‌پاشا کوپریلی، تربیت شد (رادو،همانجا). هنگام تحصیل، به خوشنویسی علاقه پیدا کرد و نزد درویش‌علی، خوشنویس نامدار آن دوران، خطاطی آموخت (اعظمی، ج 1، ص 129)؛ اما پس از مدتی، استادش به‌علت کهن‌سالی، وی را به صویولجی‌زاده مصطفی ایوبی، برگزیده‌ترین شاگرد خود، سپرد (هوار، ص143؛ اعظمی، ج1، ص130). عثمان در هجده سالگی موفق به کسب اجازه شد (رادو؛ فتونی، همانجاها). سپس نزد نَفَس‌زاده اسماعیل افندی به تحصیل پرداخت و با «مشق» مصحفِ شیخ‌حمداللّه آماسی*، بر این شیوه تسلط یافت (رجوع کنید به اعظمی؛ رادو، همانجاها) و سالها بعد، با بهره‌مندی از سبک حمداللّه آماسی، در زیبایی‌شناسی دو خط نسخ* و ثلث* تغییراتی ایجاد کرد (رجوع کنید به مستقیم‌زاده، ص 302).
حافظ عثمان در 1083 به مصر و در 1087 به مکه، و چند بار هم به ادرنه و بورسه سفر کرد (د. ا. د. ترک، همانجا) و به قولی در سفر حج نیز به تمرین خط مشغول بود (رجوع کنید به شیمل، 1984، ص 38). در 1106 معلم خوشنویسی سلطان مصطفی دوم (فضائلی، ص 340؛ بهنسی، ذیل «عثمان (الحافظ)») و والی دیار بکر شد و بعدها نیز این ناحیه به صورت آرپالِق (اقطاع) در اختیار وی قرار گرفت (مستقیم‌زاده، همانجا؛ رادو، ص110). حافظ‌عثمان در زمان شاهزادگی احمدسوم، معلم خط وی بود (بهنسی، همانجا). او یکشنبه‌ها به شاگردان فقیر خود رایگان آموزش می‌داد (فتونی، همانجا). حافظ عثمان از پیروان طریقت سُنبلیه* بود (مستقیم‌زاده، همانجا). وی حدود چهار سال پیش از مرگ فلج گردید (اعظمی، همانجا) و در 1110 درگذشت و در خانقاه قوجه مصطفی‌پاشا به خاک سپرده شد (شیمل، 1984، ص188، پانویس 286؛ مستقیم‌زاده، همانجا). نوشته سنگ‌قبر او، کار اسماعیل افندی آغاقاپویی، از خوشنویسان معروف، است (رادو، ص112).همچنان که شیخ‌حمداللّه شیوه خویش را با تأمل در آثار یاقوتِ مستعصمی* به دست آورده بود، عثمان نیز با دقت در شیوه حمداللّه، آن را تکمیل کرد و در نَسْخ‌نویسی به اوج رسید (رجوع کنید به شیمل، 1984، ص 72، 74؛ صفدی، ص 30).
دوران شکوفایی کار عثمان میان سالهای 1090 تا 1100 بود و در 1100، حروف را در خط نسخ بیش از پیش کوچک کرد (د. ا. د. ترک، همانجا). وی، 25 مصحف خطاطی کرد (رادو، همانجا؛ اعظمی، ج 1، ص 131) که مصحفهای نوشته شده در 1094 و 1097 از مشهورترین آنهاست. مصحف اخیر به دستور سلطان عبدالحمید دوم و زیرنظر عثمان‌بیک مطبعه‌چی، در 1298 به‌چاپ رسید و در سراسر جهان اسلام منتشر شد. این نسخه‌ها صدها بار به چاپ رسیده و در میان مسلمانان به مصحف حافظ عثمان شهرت یافته است. بعدها چند مصحف دیگر نیز به خط او به چاپ رسید (د. ا. د. ترک، همانجا).نمونه‌های زیادی از خط وی در دست است (برای نمونه رجوع کنید به فضائلی، ص 342؛ رادو، ص 109ـ112). خط جَلی‌ـ ثلث وی (برای نمونه رجوع کنید به صفدی، ص 53، تصویر 33، ص 76، تصویر 73) در بعضی قطعه‌ها و در دو کتیبه، یکی در مسجد شهید سلیمان‌پاشا در اُسکُدار و دیگری در مقبره سیاوش‌پاشا در قبرستان قره‌جه احمد تونس‌باغی، با دیگر نوشته‌هایش تفاوت دارد (د. ا. د. ترک، همانجا؛ برای نمونه امضای او رجوع کنید به صفدی، ص 93، تصویر e 105).حافظ عثمان نخستین کسی بود که «حلیه سعادت» (نعت حضرت رسول اکرم از زبان علی علیه‌السلام؛ برای صورت کامل این روایت رجوع کنید به «حِلیةُ رسول‌اللّه»، ص 176ـ 184) را به صورت لوحه نوشت و متن دلائل‌الخیرات (مجموعه‌ای‌از دعاها) را با خط زیبای خود به اثر هنری تبدیل کرد و به صورت کتاب درآورد (رادو، ص113؛ شیمل، 1383ش، ص61؛ د.ا.د. ترک، همانجا).
حدود پنجاه خطاط نزد حافظ عثمان تربیت یافتند که محمد راسم*، برجسته‌ترین شاگرد مکتب وی محسوب می‌شود. سلسله خط حافظ عثمان از طریق شاگردانش، در دو شاخه جداگانه، تا عصر حاضر انتقال یافته است. شیوه‌ای که حافظ عثمان در انواع ثلث‌ـ نسخ و رقاع تدوین کرد، با افزوده‌های خطاطان بعدی تکامل یافت (شیمل، 1984، ص180، پانویس 170؛ د. ا. د. ترک، همانجا).منابع : ولید اعظمی، تراجم خطاطی بغدادالمعاصرین، ج1، بغداد 1999؛ عفیف بهنسی، معجم مصطلحات الخط العربی و الخطاطین، بیروت 1995؛ «حِلْیةُرسول‌اللّه‌صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم بروایةالحسن‌والحسین علیهماالسلام»، اعداد محمدرضا حسینی جلالی، علوم‌الحدیث، ش 20 (رجب ذیحجه1427)؛ آنه‌ماری‌شیمل،محمد رسول‌خدا،ترجمه حسن لاهوتی،تهران1383ش؛ محسن فتونی، موسوعة الخط‌العربی‌والزخرفة الاسلامیة، بیروت 2002؛ حبیب‌اللّه فضائلی، اطلس خط، اصفهان 1350؛ سلیمان سعدالدین مستقیم‌زاده، تحفه خطاطین، استانبول 1928؛Clement Huart, Les calligraphes et les miniaturistes de l'orient musulman, Osnabruck 1972; Sevket Rado, Turk hattatlari, Istanbul [n.d.]; Yasin Hamid Safadi, Islamic calligraphy, London 1978; Annemaria Schimmel, calligraphy and Islamic culture, New York 1984; TDVIA, s.v. "Hafiz Osman" (by M. Ugur Derman).