الجواهر المضية في طبقات الحنفية (1/ 338)

924 - عبيد الله بن عبد الله بن أحمد بن محمد بن حسكان أبو القاسم الحذاء من ذريته عبد الله بن عامر بن كريز الحافظ المتقن من أصحاب أبي حنيفة الفاضل بيت من بيت العلم والوعظ والحديث وسمع وانتخب وجمع الأبواب والكتب والطرق واتفق على القاضي أبي العلاء صاعد وحدث عن أبيه عن جده ويأتي ابنه محمد وتقدم أبو عبد الله بن أحمد بن محمد وتقدم ابنه صاعد بن عبيد الله وأخوه محمد روى عنه أبو الحسن الحافظ الدارقطني

الجواهر المضية في طبقات الحنفية (2/ 88)

261 - محمد بن عبيد الله بن عبد الله بن أحمد الحسكاني الحاكم أبو علي الحذاء سمع الحديث من أبيه وجده وقرأ عليه من تصانيف والده وغير ذلك ذكره الفارسي فى سياقه وقال من بيت الحديث والرواية وكان أبوه الحاكم أبو القاسم حافظ وقته لأصحاب أبي حنيفة وجده أبو محمد وأعظهم وتقدما مات سنة أربع وخمس مائة رحمهم الله تعالى

تاريخ بيهق/تعريب (ص: 350)

السيد الرئيس الأجل أبو يعلى زيد بن السيد العالم علي بن محمد بن يحيى العلوي الحسينيّ زبارة الفريومديّ «1»

من بيت النقابة والسيادة، ذكرت مفاخره ومفاخر آبائه في كتاب لباب الأنساب، وكان سيدا منعّما متجملا وذا مروءة تامة، وكانت إقامته في فريومد، وله في تلك البقاع أملاك كثيرة، روى [187] الأحاديث عن السيد أبي منصور ظفر «2» ، والحاكم أبي القاسم الحسكانيّ الحذّاء «3» الذي كان محدث خراسان، ودّع نيسابور وانتقل إلى

حاكم حسكانى

شواهد التنزيل حاكم حسكانى يكى از مهمترين متون كهن است كه به تفصيل به فضائل و مناقب امير المؤمنين على عليه السلام و خاندان وى پرداخته است.

نام مولف ابو القاسم عبيد الله بن عبد الله بن احمد بن محمد بن احمد بن محمد بن حسكان قرشى عامدى نيشابورى است كه به ابن حذاء و حاكم حسكانى شهرت دارد. وى از خاندان امير عبد الله بن عامر بن كريز است كه در زمان خلافت عثمان خراسان را فتح كرد.تذكرة الحفاظ، ذهبى، 3، 1200

ولادت و وفات وى به درستى روشن نيست. ذهبى در تذكرة الحفاظ آورده كه تا سال 470 هجرى زنده بوده و بعد از اين تاريخ وفات نموده است‏همان به همين خاطر وى را از اعلام و دانشمندان قرن پنجم هجرى به حساب مى‏آورند.

وى بر مذهب اهل سنت بوده و ذهبى در تذكره الحفاظ به حنفى بودن او تصريح نموده و او را« ابو القاسم عبيد الله... حنفى» معرفى نموده است.همان

يعقوب جعفرى در اين باره مى‏گويد:« مولف كتاب ابو القاسم حاكم حسكانى از محدثان و حافظان بزرگ اهل سنت و اهل نيشابور بود و به گفته شاگردش عبد الغافر او پيرو مذهب ابو حنيفه بود.»سيماى امام على( ع) در قرآن، جعفرى، 8

وى با توجه به برخى از آثارش كه در فضائل و خصائص امير المؤمنين على( ع) نگاشته شده گرايش شديد به تشيع داشته است از جمله اين آثار ميتوان به رساله خصائص امير المؤمنين و رساله تصحيح ردّ الشمس و كتاب مورد بحث يعنى شواهد التنزيل اشاره كرد. به همين خاطر ذهبى مى‏گويد: رساله از حسكانى ديدم كه اثبات مى‏كرد وى شيعه است و در حديث شناسى بسيار تواناست و آن رساله تصحيح خبر ردّ شمس براى على( ع) بود.تذكرة الحفاظ، همان

علامه آقا بزرگ تهرانى وى را به مناسبت تاليف شواهد التنزيل و دو رساله مذكور جزو مولفان شيعى به شمار آورده و در الذريعه به معرفى وى و شواهد التنزيل اقدام نموده است.الذريعه، تهرانى، 14، 242

از مطالب بالا ميتوان نتيجه‏گيرى كرد كه وى ابتدا بر مذهب حنفى بوده كه بر اثر ممارست زياد در حديث شناسى و آگاهى بر كليه اخبار و احاديث و دورى از تعصب و خامى به شاهراه حقيقت رهنمون شده و مذهب حق را گزينش نموده و خود را در عداد فرهيختگان شيعى در آورده است. خدايش رحمت كند و در مينو قرين مغفرت گرداند.

حسكان بر وزن غضبان نام روستايى از توابع نيشابور بوده است به همين سبب برخى از اهل نيشابور كه در آن مكان پا به عرصه حيات نهاده‏اند به حسكانى شهرت مى‏يابند.

وى عمر طولانى كرده و اسناد احاديث وى بسيار عالى است. اساتيد و شاگردان حديث وى بسيارند كه بيان آنان در اين مقال نشايد.به تذكرة الحفاظ و سير اعلام النبلاء ذهبى جلد 18 ص 268 شماره 136 رجوع شود.

وى نزد قاضى ابو العلاء صاعد بن محمد فقه آموخت و در ادبيات عربى آنقدر ممارست نمود تا به درجه عالى رسيد. البته تخصص وى در حديث و رجال شناسى است. فهرست آثار وى به حدود صد تاليف ميرسد كه شايد مهمترين آنها شواهد التنزيل است.

به مرو مسافرت كرده و در سال 380 هجرى به همراه پدرش به سفر حج رفت و در راه از مشايخ رى و اساتيد بغداد استماع حديث كرد.

شواهد التنزيل، حسكانى، مقدمه تحقيقى، 1، 12

*روش مولف در اين كتاب

*ارزش كتاب

*مصادر كتاب

*نسخه‏شناسى

شواهد التنزيل

حاكم حسكانى مؤلف كتاب در مقدمه بنام آن تصريح نموده و آن را« شواهد التنزيل لقواعد التفضيل» نامگذارى كرده است.

مراد وى از نام كتاب, تفضيل و برترى پيامبر( ص) بر ساير پيامبران و فرشتگان و نيز برترى امامان معصوم به ويژه امام على( ع) بر ساير مردم است.الذريعه، همان

انگيزه تاليف اين كتاب بسيار جالب و شنيدنى است. مولف در خطبه كتاب انگيزه خود را چنين معرفى مى‏نمايد:« برخى از دانشمندان كه بر مردم رياست مى‏كنند و از بزرگان و پيروان مذهب كراميه هستند در روزگار ما حلقه درس و بحث تشكيل داده‏اند و گروه زيادى از دانشجويان علوم دينى به گرد آنان حلقه زده‏اند. متاسفانه اين شخص به ظاهر دانشمند با سخنان نادرست و عوام فريبانه به ساحت مقدس علوى خدشه وارد ساخته و ياوه گويى را به اعلا درجه رسانده و گفته: هيچ مفسرى متذكر نشده كه سوره هل اتى( دهر، انسان) در شأن امام على( ع) و خاندان وى نازل شده است. وى پا را از اين نيز فراتر نهاده و ادعا كرده كه هيچ آيه‏اى در قرآن در شأن اهل بيت فرود نيامده است. بنده با شنيدن اين سخن بسيار تعجب كردم و از جسارت و جرأت وى حيرت كردم و سخن وى را بهتان بزرگ و دروغ سترگ قلمداد نمودم و منتظر اعتراض و انكار گسترده دانشمندان شدم ولى دريغ و افسوس كه هيچ اعتراضى نشد و هيچ فريادى به گوش نرسيد. تنها كسيكه در اين زمينه اقدامى كرد استاد بزرگم ابو العلا صاعد بن محمد بود. وى برخى از شاگردانش را كه در آن جلسه حضور داشتند سرزنش نمود و به اين مقدار بسنده كرد و از نهى آنان چشم پوشى كرد با اينكه ايشان به مسئله امر به معروف و نهى از منكر اهتمام فراوان دارد. اين قضيه موجب شد بنده احساس وظيفه نمايم و عزم را جزم نمايم تا پاسخ اين شبهه را بصورت مستدل و مستند ارائه نمايم و آن را در مجموعه‏اى گرد آورى كنم. بدين سبب به جمع‏آورى روايات شأن نزول مخصوص اما على( ع) و خاندان وى پرداختم و به منابع گوناگون مراجعه شد و هر چه در اين زمينه موجود بود در اين كتاب گردآورى شد.»شواهد التنزيل، 1، 19

البته مولف در پايان كتاب متذكر اين نكته مى‏شود كه چون با شتاب اين كار علمى را انجام داده، توفيق جمع آورى كليد احاديث شأن نزول فضائل على( ع) را بدست نياورده و در واقع آنچه كه در دسترس مولف بوده مطرح شده و از منابع دور از دسترس چشم‏پوشى كرده است.

*روش مولف در اين كتاب ابتدا

وى در آغاز كتاب خطبه‏اى به عنوان مقدمه مطرح نموده كه در آن به نامگذارى كتاب و انگيزه تاليف اشاره نموده پس از آن شش فصل ترتيب داده كه عناوين هر يك از آنها به قرار زير است.

در فصل نخستين اقوال و سخنان دانشمندان پيشين را پيرامون خصائص و فضائل امام على( ع) مطرح ميسازد كه برخى از آنان عبارتند از عبد الله بن عباس، احمد بن حنبل عبد الله بن عمر و نويسنده عايشه.

در دومين فصل به سابقه علمى امام على( ع) در دو حوزه تلاوت و حفظ قرآن مى‏پردازد و روايات زيادى را بيان مى‏نمايد.

در سومين فصل داستان گردآورى قرآن را براى نخستين بار توسط امام على( ع) بعد از رحلت پيامبر و در اوائل خلافت ابو بكر مطرح مى‏نمايد.

در چهارمين فصل سخن از شناخت امام على( ع) نسبت به معانى و حقائق قرآن و تخصص منحصر به فرد حضرت در علم به نزول قرآن در كليه زمينه‏هاى گوناگون آن به ميان مى‏آورد.

در پنجمين فصل اشاره‏اى گذرا به فراوانى اسباب نزول مربوط به فضائل امام على( ع) و عترت او مى‏نمايد كه تفصيل آن را به اصل كتاب ارجاع ميدهد.

و در آخرين فصل به بيان اين حديث معروف مى‏پردازد كه مصداق بارز«يا ايها الذين آمنوا»كه در نود آيه تكرار شده، على( ع) است. اين حديث را از طريقهاى گوناگون نقل مى‏نمايد بطوريكه متواتر محسوب مى‏گردد.

سپس وارد اصل كتاب ميشود و به ترتيب قرآن از سوره فاتحه تا سوره ناس هر آيه‏اى را كه داراى شأن نزول ويژه اهل بيت پيامبر( ع) است مطرح مى‏سازد پس از آن به نقل اسباب نزول و روايات آن از طريق عامه و خاصه مى‏پردازد. وى در نقل احاديث هيچ تعصبى به خرج نمى‏دهد و روايات را از طريق عامه و خاصه نقل مى‏نمايد و تا جائيكه مقدور باشد به كليه منابع و مآخذ مراجعه مى‏نمايد.

البته بيان اين نكته ضرورى است كه چون مولف از محدثان اهل سنت بوده و در حوزه‏هاى علمى عامه فعاليت علمى مى‏نموده و مذاهب عامه در محل زندگى وى رواج داشته، از جوامع روايى عامه و راويان اهل سنت و جماعت بيشترين استفاده را نموده است. به همين خاطر اين كتاب از اين جهت متمايز و منحصر به فرد است.

*ارزش كتاب ابتدا

توسط دانشمندان اهل سنت كتابهاى فراوانى تاليف شده كه به طور مستقل در خصوص آيات نازل شده درباره امام على( ع) ميباشند در ميان اين كتابها، كتاب شواهد التنزيل كه درباره اهل بيت پيامبر به ويژه امام على( ع) تاليف شده، نظم و ترتيب جالبى دارد و همه روايات آن با ذكر سند است و گاهى براى يك حديث چندين سند آورده است.

در اين كتاب 210 آيه را به ترتيب سوره‏هاى قرآن آورده و در ذيل هر كدام رواياتى را از مشايخ خود نقل كرده است، مجموع اين روايات كه در تفسير آن آيات آمده بيش از 1200 روايت است.سيماى امام على( ع) در قرآن، همان

وى از تفسير فرات كوفى روايت نقل كرده است.

امين الاسلام طبرسى از طريق استادش سيد ابو الحمد از شواهد در تفسير مجمع البيان روايت نقل نموده است.الذريعه، همان

همچنين اين كتاب يكى از مصادر بحار الانوار است كه علامه مجلسى بدان توجه داشته است.الذريعه، همان

اين كتاب نزد رجال‏شناسان و حديث‏پژوهان از ارزش والايى برخوردار است كه اين به سبب تبحر مولف در حديث‏شناسى و علم رجال است. زيرا مولف در مواردى پس از نقل حديث پيرامون آن اظهار نظر مى‏نمايد و سند آن را مورد نقد و بررسى قرار ميدهد، مصادر آن را بازگو مى‏كند و اسناد آن را از طريق گوناگون مذكور مى‏سازد.

متاسفانه طبقات نويسان از ترجمه مولف و شواهد خوددارى نموده‏اند زيرا در طبقات سيوطى، داودى، ادنه‏وى، محمد حسين ذهبى، ايازى، عقيقى بخشايشى و معرفت سخنى از وى به ميان نيامده است.

*مصادر كتاب ابتدا

مولف در تدوين اين كتاب از تمام مصادرى كه در اختيار داشته استفاده نموده و با مرورى كه به روايات مى‏كنيم متوجه جامعيت آن ميشويم. اينك به برخى از آنها اشاره ميشود.

1- پيامبر( ص)

2- امام على( ع)

3- امام حسن( ع)

4- امام حسين( ع)

5- امام باقر( ع)

6- امام صادق( ع)

7- عبد الله بن عباس كه چندين طريق دارد

1- 7- مجاهد

2- 7- سعيد بن جبير

3- 7- ضحاك

4- 7- ابو صالح

5- 7- عكرمه

8- جابر بن عبد الله انصارى

9- عبد الله بن مسعود

10- سلمان فارسى

11- ابو عبد الرحمان سلمى

12- سفيان ثورى

13- حذيفه

14- مقاتل بن سليمان

15- سليم بن قيس

16- ابو سعيد خدرى

*نسخه‏شناسى ابتدا

كتاب شواهد التنزيل براى نخستين بار توسط محقق دانشمند محمد باقر محمودى در سال 1390 هجرى از روى يك نسخه خطى كه به نسخه كرمانى معروف شد، مورد تحقيق و تعليق قرار مى‏گيرد و در سال 1393 هجرى منتشر مى‏گردد پس از مدت كوتاهى نسخه چاپى ناياب مى‏گردد.

در سال 1397 هجرى محقق محترم متوجه ميشود كه نسخه ديگرى از اين كتاب نزد آيت الله مرعشى( ره) موجود است كه به نسخه يمنى معروف شد. عكسى از اين نسخه به بركت سخاوت علمى حضرت آيت الله مرعشى( ره) به ايشان اهداء مى‏گردد و پس از دو سال( 1399) ايشان به كمك فرزند محقق خود كه نمونه الولد سرّ ابيه است، نسخه يمنى را با نسخه كرمانى كه اصل نسخه چاپى بود مقابله نمودند در اين هنگام متوجه ميشوند كه نسخه يمنى اصح از نسخه كرمانى است و همچنين موارد حذفى و خالى در نسخه يمنى بسيار اندك است. البته ايشان متوجه ميشوند كه نسخه كرمانى اصل نسخه يمنى بوده است. تا اينكه در سال 1405 هجرى دو نسخه را مقابله نموده و اختلاف نسخه‏ها را در پاورقى آورده و حواشى بسيار مفيد ديگر بر آن افزوده و تراجم اعلام را از منابع نقل نموده و اسناد و مدارك احاديث را از منابع و مآخذ ديگر يادآورى نموده و هر جا به توضيحى نياز داشته از آن دريغ نورزيده است. همين تعليقات موجب شده كتاب احياء شود و بسيار مورد توجه قرار گيرد. و در بيروت در دو جلد در يك مجلد به چاپ رسيد.

در سال 1411 هجرى وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى ايران فهرستى از اعلام، اماكن، كتب، قبائل و طوائف، ايام و ازمنه، البسه و حيوانات، اشعار و فهرست كتاب فضائل شهر رجب در يك جلد جداگانه تدوين نمود و آن را در سه جلد به چاپ رساند.

مشخصات نسخه حاضر

نسخه حاضر به عنوان چاپ اول در سال 1411 هجرى برابر 1990 ميلادى در تهران توسط مركز نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى منتشر گرديده است. جلد اول اين كتاب داراى دو مقدمه به عنوان چاپ دوم و چاپ اول از محقق دانشمند محمودى است كه شامل ترجمه‏اى از شرح حال مولف است. و داراى 584 صفحه و 626 حديث از سوره فاتحه تا سوره سجده است.

جلد دوم از سوره احزاب تا سوره ناس را در بر دارد كه شامل 511 صفحه و 537 حديث است و به دنبال آن رساله فضائل شهر رجب تاليف مولف با تحقيق و تعليق محقق مذكور آمده است.

جلد سوم يا فهارس شواهد داراى 411 صفحه است كه فهرستى از اعلام، اماكن كتب، قبائل و طوائف، ايام و ازمنه، البسه و حيوانات، اشعار و فهرست كتاب فضائل شهر رجب را به همراه دارد.

اين كتاب توسط يعقوب جعفرى به نام سيماى امام على( ع) در قرآن به فارسى ترجمه شده كه از سوى انتشارات اسوه در سال 81 ش به چاپ رسيده است.

ترجمه فارسى ديگرى از اين كتاب توسط احمد روحانى به عمل آمده كه از سوى انتشارات دار الهدى در سال 80 ش در يك جلد و 334 صفحه به چاپ رسيده است.

تنزيه الشريعة المرفوعة عن الأخبار الشنيعة الموضوعة (1/ 367)

(79) [حديث] " إذا كان يوم القيامة قال الله تعالى لي ولعلي بن أبي طالب أدخلا الجنة من أحبكما وأدخلا النار من أبغضكما فذلك قوله تعالى {ألقيا في جهنم كل كفار عنيد} (ابن الجوزي) من حديث أبي سعيد الخدرى وفيه إسحق بن محمد بن أبان النخعي ويحيى بن عبد الحميد الحماني والمتهم به النخعي.