جعفر بن محمد بن جعفر بن موسى بن قولويه(000 - 367 هـ = 000 - 978 م)
جعفر بن محمد بن جعفر بن موسى بن قولويه(000 - 367 هـ = 000 - 978 م)
ابن‌قولویه قمی
نام کامل ابوالقاسم جعفر بن محمد بن جعفر بن موسی بن مسرور
لقب ابن‌قولویه
زادگاه قم
تاریخ وفات ۳۶۸ق
محل دفن حرم کاظمین(ع) و به قولی در قم
خویشاوندان
سرشناس محمد بن قولویه(پدر)
اطلاعات علمی
استادان محمد بن یعقوب کلینی • محمد بن حسن صفار قمی • ابن بابویه و ...
شاگردان شیخ مفید • ابن عبدون • حسین بن عبیدالله غضائری • تلعکبری و ...
تألیفات کامل الزیارات
ابن قُولِوَیْه قمی، ابوالقاسم جعفر بن محمد بن جعفر بن موسی بن مسرور (درگذشته ۳۶۸ق) از راویان شیعه در قرن چهارم هجری و از شاگردان محمد بن یعقوب کلینی و از استادان شیخ مفید بود. ابن‌قولویه از فقهای صاحب فتوا دانسته شده و نظراتش در میانه آرای مکتب حدیثی و مکتب کلامی معرفی شده است. کتاب کامل الزیارات مشهورترین اثر اوست.
زندگی‌نامه
مقبره ابن‌قولویه در حرم کاظمین قرار دارد
جعفر بن قولویه[۱] فرزند محمد بن قولویه در شهر قم بدنیا آمد. او در درس پدر و برادرش كه از راویان شیعه به شمار می‌آمدند، حاضر شد و به فراگیری علم و دانش پرداخت.[۲] شرح‌حال‌نویسان، کنیه وی را ابوالقاسم گفته‌اند.[۳]
ابن‌قولویه در سال ۳۴۱ قمری به مصر سفر کرد.[۴] از ابن حجر نقل شده که محمد بن سلیم صابونی در مصر از وی نقل حدیث کرده است.[۵] جعفر بن قولویه در سال ۳۶۸ هجری درگذشت و در حرم کاظمین در جوار امام کاظم(ع) و امام جواد(ع) به خاک سپرده شد و بعدها شیخ مفید نیز در کنار وی دفن گردید.[۶] با این حال افندی اصفهانی قبر او را در قم دانسته است.[۷]
جایگاه
روایات جعفر بن محمد قولویه در مجموعه‌های روایی بزرگ شیعه نقل شده و به آن استناد می‌شود. توثیق و اعتماد به بسیاری از راویان شیعه، به دلیل روایت ابن‌قولویه از آنها دانسته شده است.[۸]نجاشی، یکی از علمای رجال می‌گوید: «هر زیبایی و علم و فقهی که مردم با آن وصف گردند، ابن‌قولویه برتر و فوق آن است.»[۹] شیخ طوسی درباره او نوشته است: «ابو القاسم، جعفر بن محمد بن قولویه قمی، شخصیتی مورد اطمینان و دارای تألیفاتی فراوان، به تعداد ابواب فقه می‌باشد.»[۱۰] علامه حلّی نقل کرده: «ابوالقاسم از اصحاب ثقه و جلیل القدر در حدیث و فقه بوده است.»[۱۱] شیخ مفید به او لقب «شیخ صدوق» داده است.[۱۲] سید بن طاووس درباره ابن‌قولویه می‌گوید: وی راوی راستگویی است و همه بر امانت او اتفاق دارند.»[۱۳] ابن حجر عسقلانی از علمای اهل سنت، او را از بزرگان و علمای مشهور شیعه می‌داند.[۱۴]
اساتید
او در درس عالمان متعدد شرکت کرده است که عبارتند از:
پدرش محمد بن جعفر بن قولویه
برادرش علی بن محمد بن جعفر بن قولویه
محمد بن یعقوب کلینی
محمد بن حسن صفار
ابن بابویه، پدر شیخ صدوق
محمد بن جعفر زراری
محمد بن حسن بن ولید
محمد بن حسن بن علی بن مهزیار
محمد بن عبد الله حِمیری
محمد بن حسن جوهری
محمد بن احمد مصری.[۱۵]
شاگردان
شیخ مفید: شیخ مفید درباره او نوشته است: خداوند شیخ مورد اعتماد ما ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه را تأیید فرماید.[۱۶]
حسین بن عبیدالله غضائری پدر ابن غضائری
احمد بن محمد بن عیاش
حیدر بن محمد بن نعیم سمرقندی
علی بن بلال مهلبی
احمد بن عبدون
تلعكبری
ابن عزور
محمد بن سلیم صابونی[۱۷]
روایات
کامل الزیارات اثر ابن‌قولویه قمی
تعداد روایات وی در فقه حدود ۵۰۰ روایت است. آیت الله خویی می‌گوید: نام ابن‌قولویه در اسناد روایی ۴۶۵ روایت، با تعبیر «جعفر بن محمد بن جعفر بن موسی» و در ۲۸ روایت نیز با تعبیر «جعفر بن محمد بن قولویه» آمده است.[۱۸]
تألیفات
کامل الزیارات، مشهورترین تألیف وی است؛ مجموعه روایات اهل بیت درباره شیوه زیارت پیامبر(ص) و دیگر امامان و امامزادگان.
تاریخ الشهور
مداواة الجسد
الصلاة
الجمعة و الجماعة
قیام اللیل
الرضاع
الصداق
الأضاحی[۱۹]
پانویس
قُولُویَه یا قولِوَیْهْ (ر.ک: دهخدا، لغتنامه دهخدا، ذیل واژه ابن‌قولویه).
ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ۱۴۱۷ق، مقدمه کتاب.
طوسی، رجال طوسی، ۱۴۱۵ق، ص۴۱۸.
ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ۱۴۱۷ق، مقدمه کتاب.
ابن حجر، لسان المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۱۲۵.
قمی، الکنی و الالقاب، ۱۳۹۷ق، ج۱، ص۳۹۱.
افندی، ریاض العلماء، مطبعة الخیام، ج۶، ص۳۲.
ابن‌قولویه قمی، علوم و قرآن و حدیث.
نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۱۲۳.
طوسی، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۹۱.
حلی، خلاصة الاقوال، ۱۴۱۷ق، ص۸۸.
احمدی، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم، ۱۳۸۹ش، ص۶۷.
ابن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۴.
ابن حجر، لسان المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۱۲۵.
ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ۱۴۱۷ق، ص۹–۱۳.
مامقانی، تنقیح المقال، آل البیت، ج۱۵، ص۳۳۴.
ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ۱۴۱۷ق، ص۱۳، ۱۴.
خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص ۶۷، ۶۸.
ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ۱۴۱۷ق، ص۱۵–۱۷.
یادداشت
منابع
ابن طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۴ق.
احمدی، مهدی، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۸۹ش.
افندی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، مطبعة الخیام، بی‌تا.
حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال، نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ق.
خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بی جا، مرکز النشر الثقافة الاسلامیة، ۱۴۱۳ق.
طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، تحقیق جواد قیومی، بی‌جا، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.
طوسی، محمد بن حسن، رجال طوسی، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۵ق.
عسقلانی، ابن حجر، لسان المیزان، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۰ق.
قمى، عباس، الكنى و الالقاب، تهران، مكتبه صدر. ۱۳۹۷ق.
قمی، ابن‌قولویه، کامل الزیارات، نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ق.
مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، قم، آل البیت، بی‌تا.
مصطفوی، سید مهدی، ابن‌قولویه قمی، علوم و قرآن و حدیث، تاریخ درج مطلب: ۱۶ آذر ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۷ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۶ق.
پیوند به بیرون
دائرة المعارف بزرگ اسلامی
پایگاه اطلاع رسانی حو
كامل الزيارات، المقدمة، ص: 7
توفى المترجم على ما يظهر من حديث القطب الراوندي في (الخرائج و الجرائح) سنة 367 فما في الخلاصة من انه 369 فهو تصحيف سبع بتسع و ما في رجال الشيخ من انه سنة 368 فلعله اشتباه؟
رجال العلامة الحلي، ص: 31
6 جعفر بن محمد بن جعفر بن موسى بن قولويه
يكنى أبا القاسم، و كان أبوه يلقب مسلمة بفتح الميم و سكون السين و فتح اللام و الميم أيضا و التاء من خيار أصحاب سعد، و كان أبو القاسم من ثقات أصحابنا و أجلائهم في الحديث و الفقه، روى عن أبيه و أخيه عن سعد و قال: ما سمعت من سعد إلا أربعة أحاديث، و هو أستاد الشيخ المفيد رحمه الله، و منه حمل العلم و الحديث، و كلما يوصف به الناس من جميل و ثقة و فقه، فهو فوقه، له تصانيف ذكرناها في كتابنا الكبير، توفي رحمه الله سنة تسع و ستين و ثلاثمائة.
از نرم افزار جامع الاحادیث نور:
ابن قولويه قمى
ولادت
شيخ ابو القاسم، جعفر بن محمد بن جعفر بن موسى بن مسرور بن قولويه قمى، از برجستهترين چهرههاى راويان شيعه در قرن چهارم هجرى است.
وى يكى از بهترين شاگردان محمد بن يعقوب كلينى و از برجستهترين مشايخ شيخ مفيد به شمار مىآيد.
دوران كودكى
جعفر در شهر قم، شهر شيفتگان خاندان رسالت و در خانوادهاى اهل علم و تقوا چشم به دنيا گشود. او از همان كودكى مهر به محمد و آل محمد را از خانواده خود آموخت و به فراگيرى علم و دانش در محضر درس پدر و برادرش كه از راويان بزرگ شيعه به شمار مىآمدند مشغول گشت.
او در محضر بسيارى از بزرگان شيعه شاگردى كرد تا خود نيز يكى از چهرههاى درخشان علم و فقاهت گرديد.
شخصيت
جعفر بن محمد بن قولويه از بارزترين چهرههاى علمى دوران خود بوده و روايات او در طول هزار سال پيوسته در مجموعههاى روايى بزرگ شيعه نقل شده و به آن استناد مىشود.
علما و فقهاى شيعه براى او احترام خاصى قائلند و توثيق بسيارى از روات شيعه به دليل روايت او از آنها است.
شيخ مفيد از درياى علم او بهرههاى فراوان برده و او را بسيار ستوده است.
سفر به مصر
او سفرى به كشور مصر داشت و از محضر درس علماى آنجا مانند: ابو الفضل محمد بن احمد بن ابراهيم جعفى صابونى مصرى نيز بهره برد.
سخن نجاشى
نجاشى، يكى از بزرگترين روات شيعه درباره ايشان مىگويد:« هر زيبايى و علمى كه مردم را با آن وصف نمايى، برتر از آن را در جعفر بن محمد بن قولويه خواهى يافت.»
كلام شيخ طوسى
شيخ الطائفة، شيخ طوسى در كتاب فهرست درباره او چنين مىگويد:« ابو القاسم، جعفر بن محمد بن قولويه قمى، شخصيتى مورد اطمينان و داراى تأليفاتى فراوان، به تعداد ابواب فقه، مىباشد.»
بيان ابن طاووس
سيد ابن طاووس درباره ايشان مىفرمايد:« وى راوى راستگويى است و همه اتفاق بر امانت او دارند.»
اساتيد
او از محضر شخصيتهاى فراوانى استفاده نموده از جمله:
1- پدر بزرگوارش، محمد بن جعفر بن قولويه 2- برادرش على بن محمد بن جعفر بن قولويه 3- محمد بن يعقوب كلينى 4- محمد بن حسن صفار 5- ابن بابويه، پدر شيخ صدوق 6- محمد بن جعفر زرارى 7- محمد بن حسن بن وليد 8- محمد بن حسن بن على بن مهزيار 9- محمد بن عبد الله حِميَرى 10- محمد بن حسن جوهرى 11- محمد بن احمد مصرى
شاگردان
شخصيتهاى فراوانى نيز از محضر او بهره بردهاند مانند:
1- شيخ مفيد 2- حسين بن عبيد الله غضائرى 3- احمد بن عبدون 4- تلعكبرى 5- ابن عزور 6- محمد بن سليم صابونى
تأليفات
ابن قولويه داراى تأليفات فراوانى است مانند:
1- كامل الزيارات كه مشهورترين تأليف وى مىباشد.
2- مداواة الجسد 3- الصلاة 4- الجمعة و الجماعة 5- قيام الليل 6- الرضاع 7- الصداق 8- الأضاحي
وفات
سرانجام ابن قولويه پس از عمرى خدمت به معارف اهل بيت عليهم السلام در سال 367 هجرى چشم از اين دنيا فرو بست و به ديار باقى شتافت.